Tarıhqa kóz júgirtsek, Tashkent – túrki halyqtarynyń, sonyń ishinde qazaq jurtynyń taǵdyrymen tikeleı baılanysty kıeli meken. HH ǵasyrdyń basynda bul qala qazaq zıalylarynyń rýhanı, mádenı jáne saıası ordasyna aınalǵany belgili. Alaıda tarıhshy Borıs Golender Tashkenttiń qazaqqa esh qatysy joq degen daýly pikir bildirdi. Tipti ol Qazaq handyǵy men memlekettiginiń bolǵanyn da joqqa shyǵardy. Onyń paıymynsha, qazaqtar kóshpeli ómir saltyn ǵana ustanǵan jáne qala salmaǵan. Bul jaıly tarıhshy Seredin YouTube arnasyna bergen suqbatynda málimdedi, dep habarlaıdy Dalanews.kz.

Borıs Golender qazaqtardyń Tashkent qalasyna tarıhı turǵydan ıelik etýge esh negizi joq ekenin basa aıtty.

"Qazaqtar tarıhty jete zerttemeı, ózderine yńǵaıly tustaryn ǵana alyp kórsetedi. Biraq tarıhı ǵylym naqty dálelder men derekterge negizdelýi kerek. Qazaqtardyń Tashkentke qatysty talaptarynyń eshbir tarıhı dáleli joq. Sebebi Tashkent – ejelden otyryqshy mádenıettiń oshaǵy, al kóshpeli qazaqtar bul qalanyń órkendeýine eshqandaı úles qospaǵan. Qala qurylysy, bazarlar, medreseler – munyń bárin ózge otyryqshy halyqtar turǵyzǵan", – deıdi ol.

Tarıhshynyń aıtýynsha, qazaq etnosynyń qalyptasýy da, memlekettik júıesi de tym kesh júzege asqan.

"Qazaqtar — tarıh sahnasyna endi ǵana shyqqan halyq. Olar tek XVIII-XIX ǵasyrlarda naqty bir ult retinde qalyptasa bastady. Oǵan deıin qazaqtardyń ata-babalary ártúrli kóshpeli taıpalar bolyp ómir súrgen. Olar bir ortalyqqa baǵynǵan naqty memlekettik qurylym qura almady. Sondyqtan qazaqtardy óte jas halyq retinde sıpattaıtyn tarıhı zertteýler — tarıhı shyndyq", — deıdi Golender.

Onyń sózinshe, qazaqtar Reseı ımperıasyna óz erkimen qosylmaǵan sátte olarda naqty terıtorıalyq aýmaq degen túsinik bolmaǵan.

"Qazaqtar qazaq taıpalarynyń Reseı ımperıasynyń quramyna kirýi tek kóshpeli halyqty qorǵaýǵa degen umtylystan týǵan áreket edi. Óıtkeni qazaqtar kóshpeli bolǵandyqtan, olardyń belgili bir aýmaqty uzaq ýaqyt turaqty ıemdený tájirıbesi bolmaǵan. Olar tek kóship-qonyp ómir súrgen. Sol sebepti qazaqtar Reseıge qosylǵan ýaqytta naqty bir terıtorıasyn belgilemeı, tek kóshpeli taıpalar retinde ǵana tirkelgen", – deıdi ol.

Sondaı-aq ol qazaq halqynyń burynǵy tarıhı ataýyna da toqtalyp, onyń qalaı ózgeriske ushyraǵanyn jetkizdi.

"Qazaqtardyń atynyń ózi sońǵy júz jyldyqta birneshe ret ózgerdi. Bastapqyda olardy «qyrǵyz-qaısaqtar» dep ataǵan. Bul olardyń jas halyq ekenin taǵy bir ret kórsetedi. Álem tarıhyndaǵy eshbir kóne halyqtyń ataýy sońǵy ǵasyrlarda mundaı jıi ári túbegeıli ózgeristerge ushyramaǵan. Osylaısha, qazaqtardyń tarıhı turaqty ataýy da bolmaǵanyn kóremiz. Olar tek sońǵy eki-úsh ǵasyrdyń kóleminde ǵana turaqty ulttyq ataýǵa ıe boldy", – deıdi Golender.

Golenderdiń taǵy bir daýly málimdemesi — qazaqtardyń kóne qalalarǵa ıelik etý máselesine qatysty boldy.

"Taraz, Túrkistan sıaqty qalalardy qazaqtar salmaǵan. Bul qalalar – orta ǵasyrlarda Ortalyq Azıada ómir súrgen ózge otyryqshy halyqtardyń mádenı murasy. Qazaqtar tek XVI-XVII ǵasyrlarda osy óńirlerge kóship kelgende, bul qalalar burynnan bar bolatyn. Qazaq taıpalary qalalardy tek ýaqytsha meken etip, sol jerlerde belgili bir ýaqyt ómir súrgenimen, olar qala turǵyzýǵa múddeli bolmaǵan. Olardyń ómir salty qalalyq emes, kóshpeli turmysqa negizdelgen edi. Sondyqtan bul qalalardy qazaqtardyń tarıhı menshigi dep qarastyrý durys emes", – dep qosty ol.

Golender qazaqtardyń tarıhı tamyry men tegi týraly oı qozǵap, qazirgi ýaqytta olardyń Ortalyq Azıanyń baıyrǵy halyqtary qataryna jatqyzylýyn durys emes dep sanaıtynyn atap ótti. 

"Tarıhı derekterge súıensek, olar kóshpeli taıpalardan quralǵan, keıinirek, XVIII-XIX ǵasyrlarda ǵana naqty bir halyq retinde qalyptasa bastaǵan. Buǵan deıingi kezeńderde qazaqtar birneshe kóshpeli taıpalardyń jıyntyǵy bolǵan. Osyǵan baılanysty qazaqtar ózderin tym ertedegi halyq retinde kórsetýge tyrysady, alaıda bul ǵylymı faktilerge qaıshy keledi", – dep qosty ol.

Sonymen qatar Golender qazirgi qazaq tarıhshylarynyń ádisnamasyna da syn kózben qarady.

"Qazaq tarıhshylary kóbinese naqty tarıhı dálelderge emes, ulttyq sezimge negizdelip jazady. Olar tarıhı faktilerdi burmalap, qazaqtardy óte kóne ári baıyrǵy halyq retinde kórsetkisi keledi. Alaıda tarıhı shyndyqqa súıensek, qazaqtardyń naqty ulttyq qalyptasýy sońǵy ǵasyrlarda ǵana júzege asty. Qazaqtar tarıh sahnasyna tym kesh shyqqandyqtan, olardyń erte zamannan kele jatqan tarıhı memleketteri týraly aıtylǵan pikirler kóbine shyndyqqa janaspaıdy", – dep, qazaq tarıhnamasyn synǵa alady.

Suhbat barysynda júrgizýshi qazaqtardyń Tashkentke qatysty kózqarasyna naqty saýal qoıdy. Borıs Golenderdiń aıtýynsha, mundaı pikirlerdiń eshqandaı tarıhı negizi joq.

"Tashkent qalasy eki myń jyldan astam tarıhy bar kóne qala. Qazaqtar bul qala qurylǵan kezde tarıh sahnasynda bolmaǵan edi. Olar bul aımaqtarǵa keıinirek, kóshpeli taıpalar retinde kelgen. Osy sebepti, Tashkentti qazaqtardyń tarıhı menshigi dep qarastyrýǵa esh negiz joq. Qazaqtar bul óńirlerge turaqty mekendegen halyq retinde kelgen emes, tek kóship-qonyp júrgen taıpalar retinde ótken. Sondyqtan bul qalanyń qazaqtarǵa eshqandaı tarıhı qatysy joq", – dedi ol.

Tarıhshynyń aıtýynsha, kóshpeli ómir salty memleket qurýǵa, qalalar turǵyzýǵa múmkindik bermegen. Osy tusta júrgizýshi qazaq handyǵynyń qurylýyna qatysty suraq qoıdy. Alaıda Borıs Golender bul uǵymdy da "mıf" dep baǵalady.

"Qazaqtardyń qalalary bolmaǵan, olar eshqashan qalalar salmaǵan. Qazaqtar – kóshpendi halyq. Olar kóship-qonyp ómir súrgen, bul olardyń ómir salty bolatyn. Sondyqtan, olar Tashkent sıaqty ejelgi qalanyń «ózderiniki» ekenin qalaı dáleldeı alady? Mundaı pikirdiń eshqandaı tarıhı jáne ǵylymı negizi joq. Olar tarıhı turǵydan memleket qurýǵa beıimdelmegen. Qazaqtar kóshpeli taıpalardan quralǵan. Eger tarıhqa qaraıtyn bolsaq, qazaqtarda turaqty terıtorıa da bolmaǵan. Olar tek kóship-qonyp júrgen taıpalardan turdy. Memleket bolý úshin turaqty terıtorıa, qalalar, ákimshilik qurylym bolýy kerek qoı. Bul qazaqtarda bolmaǵan. Olar tarıhı derekterde únemi kóshpeli taıpalar retinde sıpattalady", - dep qosty ol.

Borıs Golender óz pikirin Alekseı Levshın men Frans Vars sıaqty XIX-XX ǵasyr zertteýshileriniń eńbekterimen negizdeıdi. Onyń aıtýynsha, bul eńbekter qazaqtardy kóshpendi halyq retinde sıpattaıdy jáne qalalyq mádenıetke qatysy bolmaǵanyn kórsetedi.

"Levshınniń eńbeginde qazaqtardyń memleket retinde emes, kóshpendi taıpalar retinde sıpattalǵanyn baıqaımyz. Ol qazaqtardy "eń jas halyq" dep ataıdy. Al Frans Vars Tashkentte 17 jyl ómir súrip, "qazaqtar XVIII-XIX ǵasyrlarda ǵana tarıhı sahnaǵa shyqty" dep jazady", – deıdi Golender.

Suhbattyń negizgi saryny Tashkent qalasynyń tarıhı ıesi kim degen saýal tóńireginde órbidi. Golenderdiń aıtýynsha, bul qala otyryqshy halyqtarǵa tıesili.

"Tashkenttiń 2500 jyldyq tarıhy bar. Ol ejelden otyryqshy órkenıetterdiń ortalyǵy bolǵan. Qazaqtar bul kezeńde joq edi. Sondyqtan, Tashkentti qazaqtardyń qalasy deý – tarıhı turǵyda negizsiz pikir", – deıdi tarıhshy.

Golenderdiń taǵy bir daýly pikiri – Qazaq handyǵyna qatysty aıtyldy. Ol qazaqtardyń eshqashan naqty memlekettiligi bolmaǵanyn, tek kóshpendi taıpalar retinde ómir súrgenin alǵa tartty.

"Qazaq handyǵy týraly búgingi tańda jıi aıtylatyn pikirlerdiń basym bóligi ańyzǵa uqsaıdy. Qazaqtarda memleket qurylymy, shekarasy naqty belgilengen aýmaq bolǵan joq. Olar árqashan kóshpeli ómir súrdi", – deıdi ol.

Bul pikir Qazaqstan tarıhynda berik ornyqqan, XV ǵasyrda qurylǵan Qazaq handyǵy týraly tarıhı derekterge kereǵar. Ásirese, Syǵanaq, Túrkistan, Saıram, Taraz sekildi ortaǵasyrlyq qalalar qazaq handyǵynyń saıası jáne mádenı ortalyqtary bolǵany – ǵylymı dáleldengen shyndyq.

Sonymen qatar ol Tashkenttiń ejelgi jáne keıingi tarıhynda qazaq taıpalarynyń róli týraly eshbir málimet keltirmesten, "qazaqtar tek XVIII-XIX ǵasyrlarda Reseı ımperıasynyń yqpalymen ǵana tarıh sahnasyna shyqqan" degen ústirt qorytyndy jasaıdy.