Al Qazaqstan úshin shynymen de, mundaı ómir oryndalýy ekitalaı qurǵaq qıal ma? Iá deseńizder, qatty qatelesesizder.
Bul sózdi talmaı aıtyp kele jatqandardyń biri – búginderi AQSH-ta ómir súrip jatqan fılosof, saıasattanýshy, saıası ekonomıs ári qoǵam qaıratkeri, Qazaqstandaǵy Eýropalyq klýbtyń úılestirýshisi Ýálıhan Tóleshov.
Birqatar ǵylymı-zertteý ortalyqtarynyń bas ǵylymı qyzmetkeri, QR Tuńǵysh Prezıdenti qory janyndaǵy Álemdik ekonomıka jáne saıasat ınstıtýty dırektorynyń orynbasary ári dırektordyń mindetin atqarýshy, Óńirlik damý ınstıtýtynyń dırektory, Memlekettik jáne qoǵamdyq saıasat mektebiniń dırektory bolǵan ol 2000 jyldardyń basynda Qazaqstan Reseımen emes, Eýropamen jaqyndasýy tıistigi týraly tujyrymdama ázirlep, ony túrli minberlerde dáleldeýmen bolǵan erek oıly ǵalymnyń biri. Onyń aıtýynsha, Eýropaǵa bet burýǵa áli kesh emes.
– Ókinish kóp. Ásirese zıaly qaýym arasynda. Aıtatyndary, ýaqytty bosqa ótkizip aldyq desedi. Al men eshten kesh jaqsy der edim, – deıdi ol.
Qazaqtar tańdaýyn baıaǵyda jasap qoıǵan. Ol árıne, Reseı emes...
Saıasattanýshy Qazaqstan halqy metafızıkalyq turǵyda áldeqashan Eýropamen birge ekenin aıtady.
– 20 jyl buryn ǵoı deımin, Almatyda Kók bazarda satýshy áıeldiń: «Tátti et alyńyzdar, Snıkers sıaqty til úıiredi!» – dep aıqaılap jatqanyn estip qaldym.
Osy bir aýyz sózden-aq bizdiń adamdardyń damýdyń sol kezde-aq qandaı jolyn tańdaǵanyn aıtqyzbaı-aq ańǵarýǵa bolatyn edi. Bizdiń jurt benzın dese, EÝRO-5 standartyn tilge tıek etedi, kólik dese, nemis nemese japondikin aldymen aýzyna alady.
Osylaısha, beısanaly túrde eýropalyq ómir sapasyn tańdaıdy. Rasynda, kim de bolsa bala-shaǵasyna eń jaqsyny qalaıdy emes pe? Al ómir súrý deńgeıi boıynsha eń joǵary damyǵan elder reıtıńisiniń ondyǵynyń segizin Eýropa elderiniń de ıelenýi kezdeısoqtyq bolmasa kerek, – deıdi ol.
Al ǵalymnyń aıtýynsha, muny ǵylymı tilde metafızıka dep aıtady, ıaǵnı júzege aspaǵan, biraq tańdaý túsken qur oıdaǵy nárse.
Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqty da qurǵan kezde Eýropalyq Odaqtyń standarttaryna súıenip, bárin jaqsartpaqshy bolǵan. Biraq, ózderińiz kýá bolyp otyrǵandaryńyzdaı, kerisinshe bolyp shyqty emes pe? Ol arada ekonomıkalyqtan góri, saıası múdde basym. Alǵa súıretkenniń ornyna etekten tartýda.
Bul da bizdiń basymyzdan ótken sabaq bolýy kerek. Onymen toqtap qalýǵa bolmaıdy. Jaqsyǵa umtylý – qylmys emes. Qur qıal – metafızıka jetkiliksiz, bizge básekelestik ortany qurýda tájirıbe qajet, metafızıkany odan ári damytýǵa degen umtylys kerek, sonda bizdiń orta Eýropadaǵydaı básekege qabiletti bolady.
Qazir damý jer asty-ústi baılyǵymen emes, sapaly adam kapıtalymen ólshenedi.
Grýzıa demekshi, Ýálıhan Tóleshov, adam basyna shaqqandaǵy jalpy ishki ónim kórsetkishi, jalpy tek qaǵazda bar basqa da statısıkalyq sıfrlar el azamatyn baqytty etpeıdi dep sanaıdy.
Adamdy baqytty etetin nárse – ómir súrip jatqan qoǵamda qadiriniń, qunynyń bolýy, eńbeginiń durys baǵalanýy.
– Eýropa bizden múlde alshaqtap ketken. Damý degenge kelgende esep turǵysynan oılaýdy olar baıaǵyda doǵarǵan. Búginderi olar adamı kapıtaldyń qundylyǵy qaǵıdaty boıynsha ómir súredi. Al Moldova, Grýzıa jáne Ýkraınadaǵy adamı kapıtal óte joǵary.
Mysaly, 2008 jyly Reseımen bolǵan soǵystan keıin Grýzıa Reseımen qandaı da bir áriptestikten tolyqtaı bas tartty. Osy ýaqyt aralyǵynda ol Reseıdiń qatysýynsyz jumys isteıtin óz ekonomıkasyn aıaqqa turǵyzdy.
Moldovada da solaı. Bul elderdiń árqaısysy shaǵyn bolsa da ózindik ekonomıkalyq ornyn tapty. Biraq eń bastysy, bul – adamı qor. Eýropa burynnan tabıǵı resýrstardyń jetispeýshiligi jaǵdaıynda ómir súrip keledi, biraq olar onyń ornyn sapaly adam resýrstarymen tolyqtyra aldy.
Japonıada da keremet tabıǵı resýrstar joq, biraq olardyń adamı kapıtalynyń sapasy óte joǵary, bul eldiń ekonomıkasy buryn-sońdy bolmaǵan qarqynmen damýda. Munyń bári búginderi tabıǵı resýrstar qory qoǵamnyń ekonomıkalyq jaǵdaıyn anyqtamaıdy degendi bildiredi.
Qazirgi qoǵamnyń ekonomıkasy óndiris formalarynyń tıimdiligimen anyqtalady, – deıdi ol.
Túrki álemi degen qıal ma?
Halyqaralyq ǵylymı ortada «Azıa joly: XXI ǵasyrdyń tarıhy» atty eki tomdyq monografıasy arqyly tanymal ǵalym bul taqyrypta bylaısha oı terbeıdi:
– Túrkıanyń qoldaýymen Ázirbaıjannyń aýmaqtyq tutastyǵyn qalpyna keltirý jańa tarıhı mańyzdy oqıǵaǵa aınaldy. Bul arada eki baýyrlas memlekettiń qajet kezde bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵara alýy túrki jurtyn biriktirýshi bastamaǵa aınaldy.
KSRO ydyraǵannan keıin 30 jyl ishinde túrik halyqtarynyń til, mádenıet, rýhanı sabaqtastyǵynyń qaıta ornaýy da baýyrlas elder qatynastarynyń damýyna erekshe serpin berýde.
Túrik, túrik akademıasy, túrik keńesi syndy uıymdardyń túrik sýperetnosynyń ortaq mádenı jáne tarıhı órisiniń damýyna jol ashyp otyr. Árıne, ony odan ári qarqyndy túrde nasıhattaý kerek. Bolashaqta túrki órisi tolyǵymen keńeıip, birtektes bolýy kerek. Biraq, menińshe, bul áli de birshama ýaqytty qajet etedi.
Mysaly, Túrkıa prezıdenti birigýge shaqyrady, odan artyqqa bara almaıdy, sebebi ol basqa túrki elderin tolyqqandy Túrki odaǵyn qurýǵa májbúrleı almaıtynyn jaqsy biledi.
Sol sekildi Qazaqstan da, Ózbekstan da, jeke-dara nemese birigip, ázirshe Ortalyq Azıada mundaı tize búgýdi, osyndaı kómektiń úlgisin kórsete almaýda, óıtkeni kóp nársege qol jetkizý úshin odan da kóp nárseńizdi tárk etýińiz kerek.
Ázirge bul tek Eýropalyq Odaq aıasynda ǵana tolyqqandy múmkin. Meniń oıymsha, halyqtardyń birigýiniń eń ozyq jobasy – Eýropalyq Odaq, ony qurý men damytý ádistemesi túrki elıtasy áli jetkilikti zerttemegen (árıne, Túrkıany qospaǵanda).
Bir sózben aıtqanda, birtutas saıası odaqqa aınalý úshin túrki elderi mádenı, tarıhı, onyń ishinde ekonomıkalyq, áleýmettik jáne aqyrynda saıası aspektilerdi biriktirýdiń barlyq kezeńderi men satylarynan ótýi qajet.
Eger bizdiń halyqtar óz memleketterinde osyndaı áleýmettik kapıtaldy qalyptastyratyn bolsa, onda Túrki odaǵynyń bolashaǵy Eýropalyq Odaqqa qaraǵanda áldeqaıda jarqyn bolyp shyǵýy da bek múmkin...
Búgingi qazaq degenimiz kim?
Ýálıhan Tóleshovtyń aıtýynsha, bireýge unar, bireýge unamas, biraq, shyndyǵy, orasan baılyqqa ıe Qazaqstan – damýshy el: óndiris quraldary jetispeıtin; tehnologıasy artta qalǵan; ómir súrý deńgeıi tómen; jumyssyzdyq deńgeıi joǵary (8% -dan 40% -ǵa deıin) jáne t.b. Búgingi qazaq degenimiz – osy!
– Odan bólek, búgingi qazaq degenimiz myqty ánshi, tamasha kınoakter, ártúrli salanyń talantty mamandary, sportshylar degendeı. Bul búkil adamzat órkenıetiniń aýqymynda dástúrimizdi saqtaı otyryp, jańashyl ári úılesimdi ózindik ulttyq jobamyzdy qura alatyn ult ókilderi. Ókinishke qaraı, onyń kóbisi, qazir shetel asyp jatyr.
Sebebi jalpy bizdegi júıe ondaılardy baǵalaýǵa baǵyttalmaǵan, kerisinshe sharshap-shaldyqtyrady. Árıne, reforma qajet. Onsyz bolmaıtynyn qazir Qazaqstanda úlken turǵaı, bala da ishteı sezedi, – deıdi ol.
Onyń pikirinshe, Qazaqstan ózin-ózi saqtaý jáne odan ári damý jolynda eki nemese úsh serpinmen óziniń ulttyq bolmysyn reformalaýǵa májbúr bolady.
– Bul baǵyttaǵy ulttyq joba retinde qazaq tilin kırılısadan latyn grafıkasyna kóshirý, sondaı-aq Eýropalyq Odaq standarttaryna sáıkestený, Qazaqstannyń búkil kólik júıesin Eýropalyq Odaqtyń kólik júıesine (Batys Qytaı - Batys Eýropa) biriktirý jobasy bolýy múmkin, – deıdi saıasattanýshy.
Aıta ketsek, osyndaı aıtary kóp, ult qurylysyn zertteýde talmaı eńbek etýshi ǵalym Ýálıhan Tóleshov bıyl 18 tamyzda 60 jasqa tolady.
Oraıy kelip turǵanda, «Qala men Dala» gazetiniń ujymy atynan ol kisini osynaý mereıli datamen quttyqtap, denine saýlyq, otbasyna baqyt, shyǵarmashylyǵyna tolaǵaı jemis tileımiz!
P.S. Aıtqandaı, muhıttyń arǵy jaǵyna aǵamyz, kóp adamdar oılap qalyp jatqandaı, qýdalaý kórgennen ketken joq. Ózi Qazaqstanǵa oralamyn dese, kez kelgen ýaqytta kele alatynyn aıtady.
Al ketý sebebin bylaı túsindiredi:
– Ózimdi synap kórgim keldi. Damyǵan demokratıalyq elde tynysh jáne turaqty ómir súrý degenniń naqtysynda ne ekenin sezingim keldi. Eshkim meni qýdalaǵan joq, ózim kettim.
Sol kezde dosent bolyp jumys istep júrgen ALMAU-dan esh ókinishsiz kete saldym. Sebebi meniń fılosofıalyq eńbekterim men jobalaryma degen qyzyǵýshylyq ol kezde tómendegen.
Oǵan deıin birqatar áleýmettik jańǵyrtý jobalaryna qatysqan bolatynmyn. Olar da orta joldan kilt toqtap qaldy.
Sodan ózimdi moraldyq mindetten bosaǵandaı sezindim. Meniń oıymsha, óz-ózin baǵalaıtyn adam ishki táýelsizdigin únemi nyǵarlap otyrýy kerek jáne ámbebaptyqty talap etýi tıis, áıtpese toqyraýǵa ushyraýy op-ońaı...
https://dalanews.kz/aimak/66859-shymkent-bilim-beru-uyymdary-100-payyz-ashyq-zh
