– Telman myrza, búginde aýyz sý máselesi jalǵyz Qazaqstannyń ǵana emes, kóptegen elderdiń ózekti máselesine aınalyp otyrǵanyn bilemiz. Jalpy, bul máseleni qalaı sheshýge bolady?
– Ras. Jyl ótken saıyn álem úshin aýyz sý ózekti máselege aınalyp keledi. Búgingi tańda álemde 2 mıllıardtan astam adam sapaly aýyz sýǵa qol jetkize almaýda. Solardyń arasynda 785 mıllıon adam júıelengen aýyz sýynan (qubyr, qudyq, qorǵalǵan bulaq) múlde tys qalǵan.
Qazaqstan sapaly sýmen qamtamasyz etýdiń qoljetimdiligi boıynsha 70-shi orynda. Al Eýrazıa qurlyǵynda sý tapshy elderdiń kósh basynda keledi. Azıa elderi arasynda sý tapshylyǵy boıynsha 8-shi oryndamyz.
El aýmaǵynyń 2,8%-ynda ǵana ashyq sý qory bolsa, úshten eki bóligin qurǵaq aımaqtar quraıdy. Iaǵnı, elimiz «sýǵa táýeldi» elderdiń tobyna jatady.
Dúnıejúzilik banktiń baǵalaýynsha, 2030 jylǵa qaraı Qazaqstandaǵy sý resýrstarynyń kólemi jylyna 90-nan 76 tekshe metrge deıin, ıaǵnı 15%-ǵa azaıady. Sonymen qatar, BUU-nyń boljamy boıynsha 20 jylda Qazaqstanda sý tutyný 56 paıyzǵa artady.
– Mamandar elimiz sý qory boıynsha kórshiles elderge táýeldi ekenimizdi jıi aıtady. Bul qanshalyqty ras, áńgime?
– Elimizdiń jer ústi sýlarynyń jartysyna jýyǵy (44,9 km3) kórshiles elderden (Qytaı, Reseı, Ózbekstan jáne Qyrǵyzstan) keledi. Sonymen qatar, jyl saıyn elimizde kókteı ótetin transshekaralyq ózenderde sý deńgeıiniń tómendep keledi. Bul biz úshin qaýipti qubylys.
Elimizge sý resýrstarynyń jetpeýine ózenderdiń basynda otyrǵan kórshilerimizdiń sýdy shekten tys retteýi de (sý qoımalaryn salý, sýdy keńinen paıdalaný jáne t.b.) kesirin tıgizip otyr. Sonymen qatar ózen baseınderindegi sýdy tıimsiz paıdalanýymyzda jaǵdaıdy kúrdelendirip otryǵanyn jasyrmaı aıtýymyz kerek.
Eger jaǵdaı osylaı jalǵasa beretin bolsa, Qazaqstan bolashaqta sýmen qamtamasyz etýde kúrdeli máselelerge tap bolatyny anyq. Sondyqtan bul máseleni tezdetip sheshýge kúsh salýymyz kerek.
– Jer sharynda klımattyń ózgerýi de bul iske kesirin tıgizip otyr emes pe?
– Durys aıtasyz, klımattyń ózgerýi de aýyz sý máselesin ýshyqtyrýyshy faktordyń birine aınalyp otyr. Mamandardyń paıymdaýynsha, 2030 jylǵa qaraı respýblıkadaǵy sý aǵyny klımattyń ózgerýine baılanysty 14-ten 40%-ǵa deıin azaıay múmkin.
Osy rette sý kózderin paıdalaný isin bir qalypty retteı almaı otyrǵanymyz janǵa batady.
Elimizde sýmen jetkilikti túrde qamtamasyz etilgen aımaqtar bar. Oǵan, Ertis ózeni baseıni mańyndaǵy óńirlerdi jatqyzýǵa bolady. Sonymen qatar sý tapshy Mańǵystaý oblysy sekildi aımaqtardyń da bar ekenin esten shyǵarmaýymyz kerek.
Jalpy aýyz sý máselesin qozǵaǵanda sý resýrstaryn basqarý úrdisindegi qarapaıym qaldyq sýlardy paıdalaný máselesin de aıtýǵa tıispiz.
Bul rette «GVP UN water» halyqaralyq sýdy basqarý ındeksi boıynsha Qazaqstan kórsetkishi eń tıimsiz dep tanylǵan. Ulttyq strategıalyq bastamalar ortalyǵynyń sarapshylary osy faktor respýblıkanyń jyl saıyn shamamen 200 mıllıon AQSH dollaryn joǵaltýyna yqpal etip otyrǵanyn eseptep shyqty.
– Telman myrza, bul salany zerttep, zerdelegen maman retinde aıtyńyzshy. Qazaqstan qaı sala boıynsha sý resýrstaryn paıdalanýda ysyrapshylydyqqa urynyp otyr? Oqyrmandarymyz bilsin.
– Bul rette birden aýyl sharýashylyǵyn ataýǵa bolady. Bul salada sýdy tutyný kórsetkishi 63%-ǵa jetedi, salystyrmaly túrde alyp qarasaq, aýyz sý men sharýashylyq-turmystyq salady sýdy tutyný úlesi nebári 4%-dy quraıdy. Osy bir kórsetkishten-aq, aýyl sharýashylyǵy salasynda qanshalyqty ysyrapshylyqqa jol berip otyrǵanyn ańǵarýǵa bolady.
Sonymen qatar, sýdy egistikterge jáne baý-baqshalarǵa tasymaldaý kezinde onyń kóleminiń jartysy joǵalady. Eger bizder osy baǵytta jańa tehnologıalardy paıdalanyp, tıimdi jumys isteıtin bolsaq, elimizde sý tapshylyǵynyń aldyn alýǵa bolar edi.
Osy máseleler men mindetterdi sheshý úshin ǵylymı kózqarasty qoldanýdyń mańyzy zor. Shet elderdiń tájirıbesine negizdelgen jańa tehnologıalardy engizip, syrtqy kontýrdaǵy belsendi dıplomatıalyq qyzmetti kózdeıtin júıeli sharalardy qolǵa alatyn kez keldi dep esepteımin.
Taldaý kórsetkendeı, sýmen jabdyqtaý salasynda bul salany damytýdyń keshendi saıasat joq. Al memlekettik deńgeıde qabyldanǵan baǵdarlamalar qoldanystaǵy sýmen jabdyqtaý júıelerin qalpyna keltirýge kóbirek baǵyttalǵan.
– Sonda bizdiń júzege asyryp jatqan baǵdarlamalarymyz zaman talabyna jaýap bermeı me?
– Qyrýar búdjet qarajaty bólinip, memlekettik baǵdarlamalardyń qabyldanǵanyna qaramastan áli kúnge deıin elimizdegi kóptegen aýyldar men aýdandar aýyz sýǵa qol jetkize almaýda.
Aýyz sý saıasatynyń tıimdiligi kóp jaǵdaıda memlekettik basqarýdyń sapasyna baılanysty. Halyqty aýyz sýmen qamtamasyz etý salasyndaǵy kemshilikter kóp jaǵdaıda memlekettik organdardyń sheksiz qaıta qurylýymen baılanysty, sonyń saldarynan Sý resýrstary komıtetiniń fýnksıalary bir basqarmadan ekinshisine aýysa beretini jasyryp qaıtemiz.
Taǵy bir másele, búgingi tańda Qazaqstanda halyqty aýyz sýmen qamtamasyz etý saıasatyn júzege asyrý men qamtamasyz etýdi úılestiretin birtutas ýákiletti organnyń joq. Búgingi kúni bul fýnksıalar bir-birimen tolyq árekettespeıtin eki mınıstrlikke júktelgen.
Onyń ústine óńirlerde ókiletti organdardyń (máslıhattar) búdjet qarajatynyń atqarylýyn baqylaýy tym nashar.
Sonymen qatar, búginde memlekettik baǵdarlamalardy iske asýyn baǵalaıtyn tájirıbesi joq. Anyqtalǵan zań buzýshylyqtardyń, kemshilikterdiń nátıjeleri boıynsha tıisti taldaý jumystary júrgizilmeıdi.
– Osy rette sý resýrstary salasyn zerttegen bilikti maman retinde qandaı usynystar atar edińiz?
– QR Parlamenti Senaty janyndaǵy Analıtıka mektebiniń sarapshylarynyń kózqarasy boıynsha mynadaı usynystar usyna alamyz.
Birinshi, qalalar men aýyldardy ortalyqtandyrylǵan sýmen jabdyqtaýdyń qoljetimdiligi men aýyz sý sapasy kórsetkishteriniń biryńǵaı monıtorıńi júıesin qurý jáne bir táýelsiz ýákiletti organ engizý (múddeler qaqtyǵysyn boldyrmaý úshin).
Ekinshi, sý sharýashylyǵy ınfraqurylymyn damytýdyń jalpy túsinigi men turaqtylyǵyn qamtamasyz etý úshin zańnamalyq baza men tujyrymdamalyq apparatty retteý kerek.
Úshinshi, memlekettik basqarýdyń árbir deńgeıi úshin maqsattardy, nıetterdi jáne tıimdilik kórsetkishterin ázirleý úshin syrtqy jáne quzyretti mamandardy tartý jáne memlekettik sektorda tıisti komýnıkasıalyq daǵdylardyń bolmaýyna baılanysty qatelikter kóp ketedi. Sony retteý kerek. Budan basqa sý sharýashylyǵy mamandaryn oqytý men áleýetin arttyrýǵa basymdyq berý kerek dep esepteımiz.
Jańa sý qubyrlar men jabdyqtarǵa tıisti deńgeıde ınvestısıa salý turaqty sýmen jabdyqtaýdy qamtamasyz etip qana qoımaı, tozýdy azaıtady. Investısıanyń maqsatty jáne ashyq jumsalýyn qamtamasyz etý úshin olardyń jumsalýyn qadaǵalaý jáne baqylaýdy kúsheıtýdiń mańyzy zor.
Lastanǵan sýdy tutyný jáne profılaktıkalyq is-sharalardy júzege asyrý barysynda aýrý týǵyzatyn faktorǵa da muqıat nazar aýdarý qajet.
Aýyz sýdyń epıdemıologıalyq mańyzdylyǵyn, sondaı-aq densaýlyq saqtaý qyzmetimen aýyz sý sapasyna turaqty memlekettik baqylaý júrgizýdiń múmkin emestigin eskerip, sý qubyrlary salasyndaǵy ýákiletti organdardyń sý sapasyna jedel baqylaýyn kúsheıtýdiń de mańyzy zor.
Budan basqa ınventarızasıa, ekologıalyq monıtorıń, topyraqty zalalsyzdandyrý, sý resýrstary men nysandarynyń mańynda qalyptasqan polıgondardy rekýltıvasıalaý sıaqty sharalardy derý qolǵa alý kerek.
– Áńgimeńizge rahmet!
Derekkózi "Qala men Dala" gazeti
