Qazaqstandyq radıkaldar degen kimder?
Uzaq jyldardan beri terorızmmen kúresip, uıymdasqan radıkaldyq kúshter men terrorlyq toptarǵa (Máselen, Al-Kaıda, Ózbekstan ıslam qozǵalysy, Túrkistan ıslam partıasy – barlyǵyna Qazaqstan aýmaǵynda tyıym salynǵan) qarsy kúresip jatqan basqa eldermen salystyrǵanda, biz ázirge shaǵyn jáne ózara baılanyspaǵan radıkaldyq toptarmen betpe-bet kelip otyrmyz.
Kezinde biz 2003-2013 jyldar aralyǵyndaǵy terorızm baby boıynsha barlyq qylmystyq isterge taldaý jasaǵan edik. Taldaý barysynda ekstremıstik is-áreketke qatysy bar degen ártúrli 19 toptyń 227 radıkalynyń ómirbaıanymen tanystyq.
Saraptama nátıjesi boıynsha, bul toptardy shartty túrde 3 túrge bólýge bolady: «Dıversıalyq» (Syrttan arnaıy jospar men maqsatpen daıyndalǵan adamdar), «Jamaǵat» (Dinı ekstremıstik negizde jınalǵan radıkaldar toby), «Bandy» (Kóshbasshynyń nemese basqa bir faktilerdiń áserinen radıkaldanǵan qarapaıym qylmystyq top). Qazaqstanda kóbine atalǵan toptardy dinı jáne qylmystyq negiz boıynsha birikken adamdar quraıdy.
Aqtóbede áreket etken radıkaldar osyndaı toptardyń bir kórinisi bolyp otyr. Shabýyl jasaǵandardyń jeteýi urlyq, adam óltirý, zorlaý, uryp soǵý boıynsha buryn sottalsa, ekeýi buryn ekstremıstik áreketi úshin jaýapqa tartylǵan bolatyn. Almatydaǵy shabýylǵa qatysýshy da buryn qylmystyq jaýapkershilikke tartylǵan bolyp shyqty.
Belgili bir dárejede dinı toptar men qylmystyq toptardyń aralasýyna, qylmyskerlerdiń túzeý kolonıalarynda ekstremıstik ıdelogıanyń shyrmaýyna túsip qalýynan bolyp jatyr.
Árıne, qazirgi tańda túzeý kolonıalarynda aıyptalǵandarmen tıisti jumys júrgizilýde. Alaıda, ondaǵy jaǵdaı quzyrly organnyń qatań baqylaýynda bolǵanymen jaǵdaı báribir de kúrdeli.
Radıkaldar quqyq qorǵaý organdaryna nege shabýyldaıdy?
«Radıkal toptar tek qana quqyq qorǵaý organdaryna shabýyl jasaıdy» degen pikir qate. Taldaý barysynda anyqtalǵandaı, beıbit turǵyndar da radıkaldyq toptardyń qurbanyna aınalyp otyr.
Mysaly, radıkaldardyń qolynan kóbinese kásipkerler, avtokólik pen taksı júrgizýshileri, saýda ortalyqtarynyń qyzmetkerleri men kóshedegi kezdeısoq adamdar qurban bolýda. Al radıkaldardyń quqyq qorǵaý organdary men polısıa ýchaskelerine, UQK departamenti men áskerı bólimderge shabýyl jasaýy – qarý ıemdenip alý maqsatynda jasalyp otyr.
Nemese radıkaldyq toptardyń shabýyly quqyq qorǵaý organdaryna ózderinshe kórsetken sesi men ózindik kek qaıtarýy bolýy múmkin.
Mysaly, quqyq qorǵaý organdary Aýǵanstan nemese Sırıa elderindegi radıkaldyq toptarǵa qosylǵysy keletin azamattarǵa kedergi keltirip, sońyna túskende olar óshigip, qarsy áreket uıymdastyrýy yqtımal. Jáne de, olardyń kóp jaǵdaıda arnaıy daıyndalǵan jospary men taktıkalyq is-áreketteri joq.
Kóp jaǵdaıda radıkaldyq toptar shyn mánisinde buryn bolǵan belgili bir oqıǵalardy qaıtalap jasaýǵa tyrysatyny belgili. Biraq ta, radıkaldardyń bul is-áreketteri báribir de jıi terrorlyq akt bolyp esepteledi, sebebi olardyń mundaı áreketteri túptiń-túbinde qoǵam ishinde úreı taratyp, jaǵdaıdy turaqsyzdandyrýǵa baǵyttalǵan.
Meniń oıymsha, Almatydaǵy sońǵy oqıǵa, qylmyskerdiń negizgi motıvin qalaı atasaq ta, negizi terakti bolyp baǵalanýy kerek. Sebebi, onyń is-áreketinde terrorlyq aksıanyń keıbir elementteri bar. Mysaly, qylmysker memlekettik bıliktiń ǵımaraty men nysandaryna shabýyl jasaý arqyly qoǵamdyq turaqtylyqty buzyp, azamattardy qorqynyshta ustaýǵa tyrysty.
DAISH pen ál-Kaıdanyń shabýyldarǵa qatysy bar ma?
Aqtóbe men Almatydaǵy teraktige eshqandaı da uıymnyń qatysy joq dep nyq senimmen aıta alamyz. Buǵan deıin de aıtylǵandaı, bul jergilikti radıkaldyq toptyń uıymdastyrǵan áreketi.
Mundaı toptardy sarapshylar ózara «Uıqydaǵy toptar» dep aıtady, sebebi, olar naqty bir jospary joq, belgili bir uıymnyń bólshegi emes, óz betimen qurylyp, buryn asa bir áreketterdi jasamaǵan jáne belgili bir radıkaldy ıdeologıanyń jaqtaýshysy. Bul toptarǵa áleýmettik jelidegi shet eldiń propagandalyq beınerolıkteri men foto sýretteri áser etýi múmkin.
Máselen, 2013-2016 jyldardyń aralyǵynda DAISH tarapynan qazaqstandyq sodyrlardyń qatysýymen 5 resmı vıdeosy taratylǵan. Odan basqa, Ortalyq Azıa elderinen Sırıaǵa ketip, soǵysyp júrgenderdiń áleýmettik jelilerdegi kóptegen akkaýnttaryn eseptemegende júzdegen túrli áýesqoı deńgeıde túsirilgen foto-vıdeo materıaldary júr.
Ókinishke qaraı, radıkaldar osyndaı rolıkterdi ásirese «Vkontakte» áleýmettik jelisinde emin-erkin taratyp otyr.
Aqtóbe oqıǵasyna qatysqan radıkaldyq top DAISH nemese ál-Kaıdanyń eshqandaı múshesi nemese bólshegi emes. Biraq ta, olardyń tosyn áreketke barýyna ınternettegi janama úndeý áser etýi múmkin.
Mysaly, Aqtóbe oqıǵasynan 2 apta buryn birqatar áleýmettik jelilerde DAISH tobynyń bir kósemderi terakti jasaýǵa shaqyrǵan aýdıoúndeýi taratylǵan bolatyn. Osy úndeýde birneshe elder atalǵan bolatyn, sondyqtan, mundaı oqıǵalar kez kelgen elde oryn alýy yqtımal.
Máselen, Bangladesh, AQSH, Fransıa elderinde oryn alǵan sońǵy terrorlyq aktiler osymen baılanysty bolýy múmkin. Sodan bolar, mamyr aıynyń sońynda AQSH Memlekettik departamenti óz azamattaryna Eýropa elderinde jazdyń úsh aıynda oryn alýy múmkin teraktiler týraly aldyn ala habarlaǵan bolatyn. Bul kezdeısoq eskertý emes.
Birikken Ulttar Uıymynyń sońǵy málimetteri boıynsha, árbir musylman úshin qasıetti bolyp esepteletin Ramazan aıy kezinde DAISH jaqtastary álemniń 16 túrli elinde 393 terorıstik shabýyl uıymdastyrǵan eken.
«Uıqydaǵy radıkaldy toptardyń» maqsaty qandaı?
Buǵan deıingi terorızm qaýpi jaıyndaǵy pikir-talastarda negizinen syrttan keletin qaýipke kóp nazar aýdaryldy. Mysaly, kóbine – kóp Aýǵanstannan keletin sodyrlar Ortalyq Azıa aımaǵynyń belgili bir bóligine enip, jaǵdaıdy buzýy múmkin ekeni aıtylyp keldi.
Sondaı-aq, terorızm problemasy Sırıa men Irak jerine ártúrli elderden baryp soǵysyp jatqan radıkaldar boıynsha baǵamdalatyn. Kóptegen sarapshylardyń aıtýynsha, DAISH quramynda soǵysyp jatqan azamattar otanyna oralǵan soń óz elderinde teraktiler uıymdastyrýy múmkin bolatyn.
Alaıda, biz syrttan keletin terorıstik uıymdadyń shabýylyna basa nazar aýdaryp, aımaqtyń ishindegi «uıqydaǵy toptardan» keletin qaýip deńgeıin boljaı almaı qaldyq.
Kez kelgen elde jáne kez kelgen qoǵamda radıkaldyq ıdeıany ustanǵan adamdar toby bolady. Olar óz ishinde ártúrli jospar qurýy múmkin. Atalǵan toptar halyqaralyq terrorlyq uıymnyń múshesi nemese fılıaly bolmaı-aq, tipti sheteldik eshqandaı toptarmen baılanyspaı-aq óz eline qaýip tóndire alady.
Osyndaı adamdardan keletin qaýip – júıelengen úlken toptardan keletin qaýipten aspasa, kem emes. Óıtkeni, olardyń is áreketin aldyn ala boljap bilý ońaı emes. Sol sebepti, biz burynnan aıtyp kele jatqandaı, syrttan keletin shabýylmen qatar ishki radıkaldyq toptardan keletin qaýipti eskerýimiz kerek. Bizdiń bul sózimizge sońǵy ýaqyttary Fransıa, Germanıa, Bangladesh, AQSH elderi betpebet kelgen qandy qyrǵyndar dálel bola alady.
Al biz ázirge kishkene radıkaldyq toptarmen nemese bir adamnyń is áreketine betpe-bet kelip otyrmyz. Olar qoǵamda bolyp jatqan belgili bir jaǵdaıdyń áserinen osyndaı belsendi is áreketke barady. Sondyqtan, Aqtóbe men Almatyda oryn alǵan jaǵdaılar arnaıy jospar-maqsatsyz oryn alǵan radıkaldyq aksıa bolyp tabylady.
Bizdi bolashaqta qandaı qaýip kútip tur jáne bizge ne isteý qajet?
Sońǵy jaǵdaıǵa qatysqan radıkaldyq toptardyń eshqandaı daıyndyǵynyń bolmaýy, árıne, bizder úshin utymdy jaq. Qazaqstanda oryn alyp jatqan terrorlyq aktilerdiń qandaı da bir naqty ınstıtýsıonaldyq jáne ıdeologıalyq negizi joq. Biz ázirge júıesiz, ózara uıymdaspaǵan, óz áreketterin naqty josparlamaǵan radıkaldyq toptarmen betpe-bet kelip otyrmyz. Endigi bizdiń maqsatymyz olardyń ornyna arnaıy oqytylyp jáne daıyndalǵan terrorısterdiń kelýine jol bermeý.
2011-2012 jyldardaǵy oqıǵalardan keıin biz basqa máselelerge kóńil aýdaryp, oryn alǵan jaǵdaıdy bir rettik radıkaldyq belgi retinde qabyldadyq.
Endi bolsa, bul qaýip qaterge qarsy naqty jáne tıimdi shara qoldanar úshin, biz, eń aldymen, ekstremızm men terorızm qaýpi uzaq ýaqyttyq trend ekenin túsinýimiz kerek.
Biz tolqyn ispetti radıkaldyq belgilermen betpe-bet kelip otyrýymyz yqtımal. Bul jerde radıkaldanýǵa áser etip otyrǵan máseleniń sebep-saldaryna nazar aýdarý qajet. Eń birinshi – áleýmettik ekonomıkalyq máseleler bolyp otyr. Jasyratyny joq, elimizde jumyssyzdyq, jalaqynyń tómendigi, krımınaldyq jaǵdaı, jemqorlyq, jastardyń qoǵamǵa beıimdele (Margınalızasıa) almaýy syndy ártúrli máseleler jastarǵa qıyndyq týdyryp otyr.
Aınalyp kelgende, munyń bári áleýmettik teńsizdik áserin kúsheıtip, radıkaldy ıdeologıalardy ýaǵyzdaýshylarǵa qolaıly jaǵdaı jasaýda. Biraq, osy máselelerdi obektıvti jáne durys baǵamdaý arqyly ǵana biz kóptegen qaýip-qaterlerdi dál anyqtap qoımaı, bolashaqtaǵy damýdyń jańa basymdyqtaryn da aıqyndaı alamyz. Bir sózben aıtqanda, memleket pen qoǵam bul qaýippen uzaq merzimdi kúreske daıyn bolýy qajet.
Árıne, sońǵy oqıǵalar biz úshin jańa úlken synaq bolyp otyr. Alaıda, osy jaǵdaı kezinde biz otandastarymyzdyń jaýapkershiligi men aýyzbirshiligin de kórdik. Máselen, keıbir azamattar jaralanǵandarǵa dereý kómek kórsetip jatsa, basqalary medısına ortalyqtarynda qan ótkizý úshin kezekke turyp jatty. Bul bizge bir ult, bir halyq retinde uıysýda aýyr bolsa da, úlken sabaq, tájirıbe. Tek qana bir-birimizge qol ushyn berip, qoldaý kórsetip, kómektesý arqyly ǵana biz bul qaýip-qaterge toıtarys bere alamyz.
Erlan QARIN, saıasattanýshy
Derekkózi: «Egemen Qazaqstan» gazeti
