Nursultan Nazarbaev 1940 jyly 6 shildede Almaty oblysynyń Qarasaı aýdanyna qarasty Shamalǵan aýylynda Ábish pen Áljannyń otbasysynda dúnıege kelgen. 1940 jyly 6 shildede İle Alataýynyń baýraıyndaǵy Úshqońyr jaılaýynda Ábish pen Áljan Nazarbaevtardyń shańyraǵynda dúnıege keldi. Oǵan áke-sheshesi Nursultan dep at qoıdy.Sábıge at tańdaýdyń ózi jatqan bir hıkaıaǵa aınaldy. Toıǵa jınalǵan aǵaıyn-týys túrli esimderdi tus-tustan aıtyp jatty. Eń aqyrynda jańa týǵan uldyń ájesi Myrzabala mynadaı usynys bildirdi: «Meniń súıikti nemerem eki birdeı esimdi alyp júrsin. Onyń aty Nursultan bolsyn».Álemdegi barlyq ájeler sekildi Myrzabala da nemeresiniń azamat bolyp qalyptasýyna erekshe eńbek sińirdi.
Ákesi – Ábish 1903 jyly Alataýdyń bókterinde, Nazarbaı bıdiń shańyraǵynda ómirge keldi.Ábish Nazarbaev kóńildi, qadirli adam boldy. Ol tek qazaq tilinde ǵana emes, orys jáne balqar tilderinde de erkin sóıleıtin. Ábish qazaq jáne orys ánderin berilip aıtatyn, áńgimelesken adamyn zeıin qoıyp tyńdap, paıdaly keńes bere biletin. Ábish Nazarbaev 1971 jyly qaıtys boldy.
Anasy Áljan 1910 jyly Jambyl oblysy Qordaı aýdany Qasyq aýlyndaǵy moldanyń otbasynda dúnıege keldi.Úshqońyrǵa jer aýdarylǵan ákesimen birge kelgen Áljan Ábishpen tanysady. Aýyl arasynda án salý men sýyrypsalmalyq ónerden onyń aldyna túsetin eshkim joq edi. Jarqyn júzdi Áljan ulyn úlkendi qurmetteýge, syılaýǵa baýlydy, onyń ulttyq dástúrlerge, án-jyrlarǵa, salt-ǵuryptarǵa qushtarlyǵyn oıatty. Áljan Nazarbaeva 1977 jyly qaıtys boldy.
Jasóspirim shaǵy Nursultan tek óz synybyndaǵy ǵana emes, mekteptegi eń úzdik oqýshynyń biri boldy, sabaqty zor ynta-yqylaspen oqydy. Ol óziniń asa qushtarlyǵyn biletin aǵaıyn-týystary ákep bergen kitaptardyń bárin oqyp shyǵýǵa jan-tánimen kiristi. Jas kezinde İle Alataýynyń baýraıynda jazǵy demalys kúnderinde ákesine kómektesip júrgende tuńǵıyq juldyzdy aspan astynda janǵan alaý mańyna túnegen romantıkalyq sátteri de boldy. Áke-sheshesi osy ólkede ejelgi zamanda ómir súrgen babalardyń berik túp-tamyrynan syr shertetin salıqaly áńgimeler aıtyp, jan-dúnıeni terbeıtin ánder shyrqaıtyn. Kez kelgen qazaq bilmeýi uıat sanalatyn jeti ata týraly aıtylatyn. Urpaqtan urpaqqa jalǵasyp, qazaqtyń ótkeni men bolashaǵyn jalǵap kele jatqan halyqtyń osy bir aýyr, biraq úılesimdi tirshiliginiń máńgi jáne asa mándi ekenin sezinetin.Ol, ásirese, ejelgi ańyzdar men babalardyń nanym-senimderi týraly úlkender aıtatyn áńgimelerdi yqylaspen tyńdaıtyn.
Qyzmet joly
1960 jyly Dneprodzerjınsk tehnıkalyq ýchılıshesin, 1967 jyly Qaraǵandy metalýrgıa kombınatyna qarasty joǵary tehnıkalyq oqý orynyn, 1976 jyly Keńes Odaǵy komýnıstik partıasy Ortalyq komıtetine qarasty Joǵary partıa mektebin bitirgen.
Eńbek jolyn 1960 jyly Temirtaý qalasyndaǵy Qaraǵandy metalýrgıa kombınatynda qatardaǵy jumysshy bolyp bastap, domna peshiniń aǵa gazdaýshylyǵyna deıingi joldan ótti.
- 1960—69 jj. — Qaraǵandy metalýrgıa zaýytynda jumys istedi.
- 1969—73 jj. — Qaraǵandy oblysy Temirtaý qalasyndaǵy partıa-komsomol jumystarynda jaýapty qyzmetter atqardy.
- 1973—77 jj. — Qarmetkombınattyń partkom hatshysy.
- 1977—79 jj. — Qaraǵandy oblystyq partıa komıtetiniń hatshysy, 2-shi hatshysy.
- 1979—84 jj. — Qazaqstan KP Ortalyq Komıtetiniń hatshysy.
- 1984—89 jj. — Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy.
- 1989—91 jj. — Qazaqstan KP OK birinshi hatshysy,
- 1990 j. aqpan—sáýir aralyǵynda Qazaq KSR Joǵary Keńesiniń tóraǵasy boldy.
- 1990 j. sáýirinen — Qazaq KSR prezıdenti.
- 1991 j. jeltoqsannyń 1-inde tuńǵysh ret Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń jalpyhalyqtyq saılaýy ótti. Saılaý nátıjesinde Nursultan Ábishuly Nazarbaev basym daýyspen (98,78 %) jeńiske jetti.
- 1995 j. sáýirdiń 29-ynda jalpyhalyqtyq referendým nátıjesinde Qazaqstan Respýblıkasy PrezıdentiN.Á.Nazarbaevtyń ókilettigi 2000 j. deıin uzartyldy.
- 1999 j. qańtardyń 10-ynda ótken jalpyhalyqtyq saılaýdyń nátıjesinde N. Nazarbaev 79,78 % daýys alyp, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti bolyp qaıta saılandy.
- 2005 j. jeltoqsannyń 4-inde saılaýshylardyń 91,5 % daýysyn alyp, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti bolyp qaıta saılandy.[1]
- 2011 j. sáýirdiń 3-inde saılaýshylardyń 95,5 % daýysyn alyp, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti bolyp qaıta saılandy.[2]
- 2015 j. sáýirdiń 26-ynda saılaýshylardyń 97,7 % daýysyn alyp, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti bolyp qaıta saılandy.[3]
Otbasylyq jaǵdaıy
Jubaıy — Sara Alpysqyzy — Bóbek qoryn basqarady.
Prezıdenttiń úsh qyzy bar:
- Darıǵa — saıasat ǵylymdarynyń doktory, JAQ "Habar" Aqparattyq agenttiginiń dırektorlar Keńesiniń Tóraıymy, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisinińdepýtaty.
- Dınara — N.Á. Nazarbaev atyndaǵy bilimdi qoldaý qoryn basqarady. Forbes jýrnalynyń málimeti boıynsha 2011 j. naýryz aıyna qarasty 1.3 mıllıard AQSH dollaryn quraıtyn ál-aýqatymen Qazaqstannyń eń baı áıeli bop sanalady. Tımýr Qulybaevtyń jubaıy.[4]
- Álıa — bıznespen aınalysady, «Elıtstroı» qurylys kompanıasyn basqarady.
N. A. Nazarbaevtyń jeti nemeresi jáne eki shóberesi bar.
Ǵylymı eńbekteri
Kitaptary
N.Nazarbaev birqatar ǵylymı eńbekterdiń jáne áleýmettik-ekonomıkalyq damý máseleleri men qoǵamdyq-saıası taqyryp boıynsha kitaptardyń avtory:
- «Vajneıshee ýslovıe ıntensıfıkasıı» (A., 1983),
- «Stalnoı profıl Kazahstana» (A., 1984),
- «Ekonomıka Kazahstana: realnostı perspektıva stanovlenıa» (A., 1988),
- «Bez pravyh ı levyh» (M., 1991), «Strategıa razvıtıa Kazahstana kak sýverennogo gosýdarstva» (A., 1992),
- «Strategıa resýrsosberejenıa ı perehod k rynký» (M., 1992),
- «Ideınaıa konsolıdasıa obshestva kak ýslovıe progresa Kazahstana» (A., 1993),
- «Naryq jáne áleýmettik-ekonomıkalyq damý» (A., 1994),
- «Ǵasyrlar toǵysynda» (A., 1996),
- «Evrazııskıı soıýz: ıdeı, praktıka, perspektıvy» (M., 1997),
- «Tarıh tolqynynda» (A., 1997),
- «O vremenı, o sýdbah, o sebe...» (London, 1997),
- «Strategıa transformasıı obshestva ı vozrojdenıe evrazııskoı sıvılızasıı» (M., 2002),
- «Beıbitshilik kindigi» (A., 2002),
- «Syndarly on jyl» (A., 2002),
- «Eýrazıa júreginde» (A., 2005).
- «Qazaqstan joly» (A., 2012).
- «Táýelsizdik belesteri» (A., 2012).
- «Ǵalamdyq qoǵamdastyqty túbegeıli jańartý strategıasy jáne órkenıetter seriktestigi» (A., 2012).
Óleńderi
Dáıeksózderi
- “Qazaqstannyń bolashaǵy — qazaq tilinde.”
- “Keshe bolmaǵannyń búgin bolýy múmkin, búgin bolmaǵannyń erteń bolýy múmkin, biraq ana tiline mán bermeýshiliktiń, ony qurmettemeýdiń orny tolmas olqylyqtarǵa soqtyratyny sózsiz.”
- “Ult pen til máselesine kelgende, eń bastysy, ulttyq oqshaýlanýdan, tomaǵa-tuıyqtyqtan qashý kerek.”
- “Qazaq qazaqpen qazaqsha sóılessin.”
- “Otarshyl zamandy eske salyp, halyqtyń namysyna tıetin ataýlardy da, tildiń tól zańdylyqtaryn, tabıǵı úılesimin buzyp turǵan ataýlardy da ózgertý kerek.”[5]
Nursultan Nazarbaev atynda
Nursultan Nazarbaev esimin ártúrli nysandarǵa berý týraly usynystar qazaq qoǵamyn jıi shýlatyp jatady. Alaıda Elbasy barlyq usynystarǵa kelisimin bergen joq. Óz esimin bilim jáne ǵylymmen baılanystyrýdy durys sanaǵan N.Nazarbaev óz atyndaǵy ýnıversıteti pen zıatkerlik mektepterdiń ashylýyna kelisimin berdi. Atalǵan bilim berý ortalyqtaryn óz baqylaýynda ustaýǵa tyrysady. Nazarbaev atyndaǵy bilim berý mekemeleri Nazarbaev qory men Nazarbaev Ortalyǵynyń úılestirýimen júzege asyrylady.
Reformalary
Jańa táýelsiz memleket – Qazaqstan Respýblıkasynyń (16.12.1991) – damýy, barlyq atrıbýttary – ulttyq qaýipsizdik, memlekettik basqarý jáne bıliktiń búkil tarmaqtarynyń ózara áreket etý júıesi – bar ulttyq memlekettiliktiń qalyptasýy Nazarbaev esimimen tyǵyz baılanysty. Nazarbaev basshylyǵymen konstıtýsıalyq qurylys prosesi júzege asty, ol 1995 jyldyń tamyzynda elimizdiń Negizgi Zańyn qabyldaǵan búkilhalyqtyq referendýmmen aıaqtaldy. Qazaqstanda demokratıalyq ınstıtýttardy qurý Nazarbaevtyń asa zor eńbegi bolyp tabylady. Sóz ben baspasóz bostandyǵy, saılaý jáne saılaný quqyǵy, partıalar men qoǵamdyq birlestikter qurý quqyǵy, din bostandyǵy sıaqty azamattyq qoǵamnyń myzǵymas qundylyqtary naq sonyń tusynda ǵana konstıtýsıalyq normalarǵa aınaldy. Nazarbaev basshylyǵymen keńestik ókimshil-josparly ákimshilik júıe buzylǵannan jáne biregeı halyq sharýashylyq kesheni kúıregennen keıin alapat daǵdarysqa tap bolǵan qazaqstandyq ekonomıkany ózgertýge baǵyttalǵan asa aýqymdy sharalar ázirlenip, iske asyryldy. Ekonomıkalyq saıasatty jáne demokratıalyq ózgeristerdi oıdaǵydaı júzege asyrýǵa memlekettik qurylymnyń prezıdenttik respýblıka retindegi halyq tańdaǵan úlgisi kóp septigin tıgizdi. Túbegeıli ekonomıkalyq yryqtandyrý men saıası reformalar belgilengen ózgertýlerdi pármendi júrgizýge asyrýǵa kómektesti.[6]
- 1992 jyldyń basynda Nazarbaev «Qazaqstannyń egemendi memleket retinde qalyptasýy men damý strategıasyn» ázirlep, eldiń ishki jáne syrtqy saıasatynyń baǵyt-baǵdaryn aıqyndady.
- Sonyń nátıjesinde 1997 jyldyń basyna qaraı elde makroekonomıkalyq turaqtylyq oryn aldy, ınflásıa toqtatyldy, ónerkásip jandanyp, qarjy-búdjet, salyq júıesi quryldy, jekeshelendirý júrgizildi, zeınetaqy jınaqtaý júıesi dúnıege keldi, turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵyn reformalaý júzege asty.
- Nazarbaevtyń «Qazaqstan-2030» strategıasy memleket damýynyń basym baǵyttaryn aıqyndady. 2006 jylǵy halyqqa Joldaýynda Qazaqstannyń básekege qabiletti elý eldiń qataryna kirý strategıasy belgilengen.
- Nazarbaevtyń ekonomıs jáne saıasatker retindegi jeke bedeli elde qolaıly ınvestısıalyq ahýaldyń qalyptasýyna, kóptegen memlekettermen jáne halyqaralyq qarjy ınstıtýttarymen qarqyndy ekonomıkalyq yntymaqtasýǵa ıgi yqpal etti. Respýblıkada aýyldy damytýǵa, kedeılikpen kúresýge, turǵyn úı qurylysyn damytýǵa jáne t.s.s. baǵyttalǵan iri-iri áleýmettik baǵdarlamalardy iske asyrý bastaldy. Nazarbaev ındýstrıaldy-ınovasıalyq damý strategıasyn ázirledi, ınvestısıalyqjáne ınovasıalyq qorlar quryldy. Dúnıejúzilik sarapshylararasynda «qazaqstandyq úlgi» termıni paıda boldy. Qysqa merzim ishinde halyqaralyq yntymaqtastyq tujyrymdamasyn qalyptastyrdy. Onyń kóptegen bastamalary keń halyqaralyq jańǵyryq tapty ári moıyndaldy. Máselen, Semeı ıadrolyq polıgonyn jabý, ıadrolyq derjava mártebesinen bas tartý, jahandyq jáne óńirlik qaýipsizdikti qamtamasyz etý jónindegi dáıekti qyzmet, t.b. Nazarbaev TMD, OAO, Keden odaǵy, Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymy (SHYU), Eýrazıa odaǵy sıaqty halyqaralyq qurylymdardy dúnıege ákelýdiń bastamashysy. Ol BUU Bas Assambleıasynyń 47-sessıasynda qurýdy usynǵan Azıadaǵy ózara yqpaldastyq pen senim sharalary jónindegi keńes (AÓSSHK) is júzinde jumys isteı bastady. Nazarbaev mádenıetterdiń, dinderdiń, órkenıetterdiń júıeli suhbattasýyn jolǵa qoıýǵa kóp kóńil bóledi. 2003, 2006 jyldary Astanada álemdik dinder kóshbasshylarynyń sıezeri tabysty ótti.
2011 j jeltoqsan aıynda Mańǵystaý oqıǵasy oryn aldy. VVS-diń aıtýy boıynsha bul Nazarbaevtiń bılikte bolǵan ýaqytyndaǵy opozısıanyń eń úlken qozǵalysy. 2011 jyldyń 16 jeltoqsan kúni Jańaózen munaı qalasynda memlekettiń Táýelsizdik Kúnine oraıy demonstrasıaǵy shyqqandar men polısıa qyzmetkerleriniń arasynda qaqtyǵys týdy. Qarýly kúshter qarý qoldaný saldarynan 15 adam oqqa ushty, 100 astam adam jaralandy.[7]
Nazarbaevtyń bastamasymen ashylǵan oqý oryndar
- Halyqaralyq aqparattyq tehnologıalar ýnıversıteti
- Qazaqstan menejment ınstıtýty
- Qoja Ahmet Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq Qazaq-Túrik ýnıversıteti
- N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ýnıversıteti
- Ulttyq memlekettik zań ýnıversıteti
- Nazarbaev Ýnıversıteti
- Nazarbaev Zıatkerlik mektepteri[6]
- birqatar lıseıler men kolejder
- Prezıdenttik «Bolashaq» baǵdarlamasy iske asýda, ol boıynsha jastar dúnıe júziniń iri oqý oryndarynda bilim alyp jatyr.
- Asa talantty balalar úshin prezıdenttik «Daryn» syılyǵy taǵaıyndalǵan.
Basqa laýazymdary men mansaptary
- Ekonomıka ǵylymdarynyń doktory (1993)
- QR Ulttyq ǵylym akademıasynyń (1995) jáne basqa da ǵylymı mekemeler men shetel oqý oryndarynyń akademıgi
- Qazaqstan halqy Assambleıasynyń tóraǵasy
- Qazaqstannyń Qarýly Kúshteriniń Joǵary Bas Qolbasshysy
- Dúnıejúzilik qazaqtar qaýymdastyǵynyń tóraǵasy
- Nur Otan Halyqtyq-demokratıalyq partıasynyń tóraǵasy
- Dúnıe júzi qazaqtary asosıasıasynyń tóraǵasy
- Ortalyq Azıa memleketteri Dostyq qorynyń qurmetti tóraǵasy
- EQYU-niń bas tóraǵasy
- Birneshe jyl Halyqaralyq Araldy qutqarý qoryn basqardy
Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademıasynyń, Halyqaralyq ınjenerlik akademıanyń, Reseı Federasıasy áleýmettik ǵylymdar akademıasynyń akademıgi. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq memlekettik ulttyq ýnıversıtetiniń qurmetti profesory. Belarýs ǵylym akademıasynyń qurmetti múshesi. M.V. Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń qurmetti profesory.
Nazarbaev – Qazaqstannyń eń joǵary erekshelik belgisi – erekshe úlgidegi «Altyn Qyran» ordenimen, sondaı-aq álemniń kóptegen elderiniń, halyqaralyq jáne qoǵamdyq uıymdardyń joǵary nagradalarymen marapattalǵan.
Álemdik sarapshylardyń moıyndaýynsha, Qazaqstandaǵy Nazarbaev pen onyń pikirlesteri júrgizip kele jatqan ózgerister XX ǵ. sońynda paıda bolǵan jańa táýelsiz memleketter tarıhyndaǵy eń tabystylardyń biri bolyp esepteledi.[6]
