Din, dástúrli Islam men qazaqy dinı tanym tóńireginde Bas múftı Erjan qajy Malǵajyulymen suhbatymyzda qazaq arasynda alańkóńil týdyryp otyrǵan saýaldardyń birqataryna jaýap alýǵa tyrysqan edik...
Erjan qajy MALǴAJYULY,
Qazaqstan musylmandary dinı
basqarmasynyń tóraǵasy,
Bas múftı
– Shyǵys halqynyń izettiligi, meıirimi, bilimi kezinde ǵulamalarymyzdyń minezderi arqyly baıqalatyn edi. Ahmet Rıza, Naýan haziret, Áppaq ıshan sıaqty qaıratkerlerdiń qataryn toltyratyn din adamdaryn Múftıat bul kúnderi daıyndaı ala ma?
– Asa qamqor, erekshe Meıirimdi Allanyń atymen bastaımyn!
Egemendik alǵanymyzǵa jıyrma bes jyl boldy. Siz aıtqandaı úlken din ǵulamalaryn tárbıelep shyǵarý úshin jıyrma bes jyl ýaqyt degenińiz óte az. Bul, birinshiden. Ekinshiden, Keńes Odaǵy kezinde adam sanasyna sińirgen bir minez – dindi, dinge bet burǵan adamdy jaqyn tartpaý.Sonyń saldary bolar, tipti, keıbir aǵalarymyz túsinbeýshilikten: «Biz tym dindar bolyp aldyq, jastarymyz meshitke baratyn boldy», – degendeı sózderdi aragidik aıtyp qalady. Keıir adamdarda dinge degen osyndaı salqyn kózqaras bar. Iaǵnı din adamy qanshalyqty ǵulama bolyp tursa da, kezinde oǵan aıtarlyqtaı kóńil bólinbedi. Sebebi, Keńes ıdeologıasy din adamynyń sózine toqtar burynǵy mentalıtetimizdi, bolmysymyzdy ózgertýge tyrysty. Úshinshiden, Keńes ókimeti kezinde din salasyn tar qyspaqqa aldy. Din jolyn qýǵan nebir ǵulamalardy sottap, ólim jazasyna kesti. Dinı ádebıetterdiń kópshiligin órtedi. Din jolyna túskenderdiń ózderin bylaı qoıyp, otbasyn, tuqym-tuqıanyna deıin toz-tozyn shyǵardy. Jalǵastyq úzilgen býynnyń ornyn birden toltyra almaıtynymyz belgili ǵoı. Dinı ilim qazaq topyraǵynda Keńes bıligi kezinde birjolata toqyrady. Bul ýaqytta ata-ájelerimiz din amaldaryn ǵana saqtap qaldy. Aqsaqaldarymyzdyń, ájelerimizdiń keıbiri bes ýaqyt namazyn oqyp, arasynda orazasyn ustap júrdi. Biraq dinı ǵylym, ilimdi eshkim damytpady. Tamyryn tereńnen tartqan, dástúrli medreseler jappaı jabyldy. Ahmet Rıza, Naýan haziret sıaqty iri din ǵalymdarynyń áli de shyqpaı jatqanynyń kelesi bir sebebi de – osy. Ózińiz bilesiz, Naýan haziret óz zamanynda qoǵamdyq jumyspen de aınalysqan adam. Iaǵnı din máselesinde ǵana emes, ózge de qoǵamdyq-saıası taqyryptarda da óz pikirin ashyq bildirgen jan. Naýan haziret Kókshetaý óńirinde halyqqa aǵartý jumysyn júrgizdi, halyqty birlikke shaqyrdy. Shoqyndyrý saıasaty júrgende qarsy shyǵyp, toqtatqan adamnyń biri.
Qazir, Qudaıǵa shúkir, toǵyz medresemiz, eki qarılar daıyndaıtyn mektebimiz, ımamdardyń ınstıtýty, «Nur-Múbarak» ýnıversıteti bar. Burynǵymen salystyrǵanda áldeqaıda myqty ǵalymdarymyz shyǵyp keledi. «Nur-Múbarak» ýnıversıtetiniń doktorantýrasyn bitirgender doktorlyǵyn qorǵap, din ǵalymdarynyń qataryn kóbeıtip jatyr. Bilikti, bilimdi, teolog profesorlarymyz da bar. Jáne qazaqtyń qarı balalaryn tárbıeledik. Osydan on-on bes jyl buryn taraýıh namazy úshin Mysyrdan, Túrkıadan qarılar aldyrtatyn edik. Qudaıǵa shúkir, búgin taraýıh namazy úshin shetelderden qarılar aldyrýǵa zárý emespiz. Qazaqstandaǵy qarılar sany 300-den asty. Bul da jıyrma bes jyldaǵy jetken jetistigimiz deýge bolady.
Imam tek meshittiń ishinde otyra bermeı, eldi birlikke, tatýlyqqa shaqyratyn tulǵa ekenin halyq birte-birte moıyndap keledi. Imamdar jaqsylyqta da, jamandyqta da halyqtyń arasynda júretinin elimiz aqyryndap túsinip keledi.
Al ózińiz aıtqandaı, úlken din ǵulamalaryn tárbıelep shyǵarý úshin bizge áli biraz ýaqyt kerek.
– Naýan haziret bolsyn, basqa din ǵulamalary bar – ýaqytynda qoǵammen etene aralasqanyn ózińiz de aıttyńyz, tarıhı derekter de sony dáleldeıdi. Qazirgi bizdiń jas ımamdar qoǵammen aralasýǵa daıyn dep oılaısyz ba?
– Imam-moldalardyń bilimin udaıy jetildirip otyrý – bizdiń basty nazarymyzda. Óıtkeni, búgingi din qyzmetkeri zamannyń aǵysynan, ýaqyttyń talaptarynan áste qalys qalmaýy tıis. Ýaqytpen úndesip, únemi ózderin damytyp, jetildirip, dinı hám zaıyrly bilimmen sýsyndap otyrýdy talap etemiz. Eki jyldyń kóleminde ımamdarymyzdyń 80 paıyzyn qaıta attestasıadan ótkizip, bilim deńgeıin anyqtadyq. 2015 jyly Elordamyz Astanada ótken İ respýblıkalyq ımamdar forýmynda «Búgingi ımamnyń kelbeti», «Din qyzmetkeriniń etıkasy» atty tarıhı qujat qabyldadyq. Bul qujattardyń maqsaty – HHİ ǵasyrǵa laıyq ımamdar tobyn daıyndaý. Qoǵamda din qyzmetkeriniń bedeli men yqpalyn arttyrý. «HHİ ǵasyr ımamy» degen joba aıasynda jer-jerlerde din qyzmetkerleri arasynda ıntellektýaldy saıystar uıymdastyryldy. «Qazirgi zamannyń úzdik 500 aǵartýshy ımamy» atty jobany da qolǵa aldyq. Maqsatymyz – ımamdardyń qazirgi qabileti men bilimin odan ári damytý, úzdik aǵartýshy din qyzmetkerlerin ıgi jumystarǵa jumyldyrý.
Imamdar halyqty sózimen de uıyta bilýi úshin Imamdardy daıyndaıtyn ınstıtýtta dinı pándermen qosa, «sheshendik óner» pánin engizip, qazaq aqyn-jyraýlarynyń óleńderin jattap júrsin degen tapsyrma berip jatyrmyz. Oǵan qosa, keıingi ýaqytta qaıyrymdylyq sharalaryn kóbirek uıymdastyryp, Qurban aıt, Oraza aıttarda meshittiń aınalasynda qazaq úıin tigip, qazaqtyń ulttyq oıyndaryn oınatamyz. Jalpy, osyndaı aǵartý-saýyqtyq sharalardyń barlyǵy da ımamdardyń halyqpen etene aralasýyna múmkindik jasaıdy degen oıdamyz. Halyqpen aralasa alǵan ımam ulttyń qoǵamdyq ómirinen de syrt qalmaq emes.
– Qazaq uǵymynda qazaq qalamgerleri qalamyndaǵy molda beınesi árqıly. Siz aıtqandaı, olardyń beınesi, bálkim, solaı bolýyna Keńes ókimeti kezindegi ıdeologıa áser etken shyǵar. Desek te, qazir qoǵam ózgerdi emes pe? Al qazaqtyń ótkenindegi molda beınesiniń qandaı bolǵanyn elep-eksheı alamyz ba?
– Qaı qoǵamda bolsyn, qazaq moldalary, din bilgirleri el ishinde úlken bedelge ıe boldy. Keshegi qazaq dalasynda ótken ıshandar, ahýndar, din ǵulamalary halyqty izgilikke bastaýda úlken rol atqardy. Qazaq handarynyń keńesshisi bolǵan keshegi Buqar, Úmbeteı jyraýlar sharıǵat negizinde aqyl-keńesterin aıtyp, jurtty ımandylyqqa, birlikke uıytty. Imam-moldalar qoǵamdyq is-sharalar men jumystarda, el basqarýda óte belsendi boldy. Ókimet din adamynyń osyndaı yqpalynan qoryqty.
Esińizde bolsa, Keńes ókimeti tusynda senzýra bar edi. Basqany bylaı qoıǵannyń ózinde, «Abaı joly» epopeıasy qanshama súzgi, elekten ótip baryp, oqyrman nazaryna usynylǵan. Bul senzýra, ásirese, qazaqtyń dinı dúnıetanymy týraly áńgimelerge jany qas bolǵanyn aıtyp jatý artyq shyǵar. Sol tustaǵy qazaqtyń barlyq qalamgeri de «zamanyna qaraı tazy bop shaldy». Sondyqtan din adamyn qaıratker retinde kórsete almady. Sol kezdegi jazýshylarymyz ımamdardy, dinimizdi «basqasha» qyrynan kórsetýleriniń bir syry osy dep oılaımyn.
– Búgingi zaman basqa ǵoı. Moldalardyń qazirgi beınesin ádebıette qalyptastyrý úshin aqyn-jazýshylarmen yntymaqtasý máselesin oılastyra aldyńyzdar ma?
– Imamnyń tulǵasy týraly aıtqanda, din adamynyń kezinde qazaq ádebıetiniń damýyna aıryqsha úles qosqanyn, áli de qosyp jatqanyn sóz etýimiz kerek dep oılaımyn. Alash ardaqtysy Ahań, Ahmet Baıtursynuly bir sózinde bylaı degen eken: «Qazaqtyń óleńdi sózdi súıetin minezin bilip, dindi halyqqa moldalar óleńmen úıretken. Din sharttaryn, sharıǵat buıryqtaryn óleńdi hıkaıa, óleńdi áńgime túrinde aıtyp, halyqtyń qulaǵyna sińirip, kóńilderine qondyrǵan».
Moldalar dindi kórkem sózben úgittegen. Sebebi, óleń sóz arqyly kirgen ıman kókeıde jattalyp, júrekte uzaq saqtalatyn edi.
Árıne, bizdiń zamanymyzdyń ımamynyń, moldasynyń beınesin búgingi ádebıetten kórgimiz keledi. Aqyn bolsyn, jazýshy bolsyn, olardyń árqaısysynyń óz álemi bar. Olar qalamdaryna qýat bergen tylsym kúshti – Haqty moıyndaıdy. Búginginiń aqyny, ne jazýshysy din taqyrybyna qalam terbegisi kelse, dindi qaralamaıtynyn bilemiz. Sebebi, jany názik, sezimtal qaýym Qudaı baryn ózderi de sezedi.
Dinı basqarma qalamger qaýymmen etene aralasyp, ıgi jobalardy júzege asyryp keledi. Ózim aqyn-jazýshy aǵalarymmen jıi júzdesip, dóńgelek ústel basynda aqyl-keńesterin alyp otyramyz. Biz dinge úles qosyp, ımandylyq jolynda erekshe eńbek etip júrgen qalamgerlerge, óner adamdaryna qajylyqqa tegin joldama berip otyramyz. Maqsatymyz – qoǵamda yqpaly bar tulǵalar arqyly asyl dinimizdi keńinen nasıhattaý. Aqyndar arasynda músháıra uıymdastyrý – bizdiń jyl saıynǵy dástúrli sharamyzǵa aınalǵan.
– Suraqty naqtyraq qoısam deımin.
HH ǵasyr basyndaǵy ádebıettiń kópshiliginde «álipbıdi» oqytqan birinde qatal, kelesisinde bilimdi, keıbirinde dúmshe molda beıneleri kóz aldymyzǵa elesteıdi. Búgingi ádebı kórkem shyǵarmalarda, kınoda óz zamanymyzdyń moldasynyń beınesi ashylǵan dep aıta alasyz ba?
– Dál búgingi ádebı shyǵarmalarda molda beınesi tolyq ashyldy dep aıta almaımyn. Bizdi qýantatyny – baıaǵydaı dindi jamandaý, moldany qaralaý sıpaty joq. Jas aqyn-jazýshylardan úmit kútemiz. Óıtkeni, olar jańa tolqyn. Meniń jazǵanym bireýge unamaı qalady-aý dep joǵaryǵa jaltańdamaıtyn, qoryqsa Qudaıdan ǵana qorqatyn, sózge bergen sertinen aınymaıtyn jastarǵa senemiz. Jazýshylarymyz, aqyndarymyz el arasyna din taratyp júrgen ımamnyń beınesin halyqqa shynaıy jetkizse degimiz keledi. Óıtkeni, ımamnyń beınesi halyqqa ádebıet arqyly jetse, ımam men halyqtyń arasy burynǵydan da jaqyndaı túserine senimimiz mol.
– Ýaǵyzdarynda qazaqtyń ulttyq múddesin, táýelsizdigin eskere bermeıtin, esesine sharıǵatty ǵana ustaný keregin árkez aıtyp qalatyn din ókilderi týraly ne aıtasyz?
– Din jolyna shynymen bet burǵan adam egemendigimiz ben táýelsizdigimizdi qurmetteýi kerek. Nege deseńiz, dinı erkindikke táýelsizdigimiz arqyly jettik. Keńes ýaǵynda elimizde alpys segiz-aq meshit boldy. Derbes dinı basqarmamyz da joq edi, Ózbekstandaǵy Musylmandar odaǵyna qaraıtynbyz. Búgingi tańda elimizde 2500-den asa meshitimiz, derbes Dinı basqarmamyz bar. Sondyqtan táýelsizdikpen birge kelgen dinı erkindigimizdi baǵalaıtyn árbir musylman birinshi kezekte egemendigimizge de úlken qurmetpen qaraýy tıis.
Halyq naqylynda: «Otan qadirine jetpegen óz qadirine jetpeıdi», – degen danalyq oı qalǵan.
Allaǵa sansyz shúkir, Otanymyz bar. Jaratýshy Iemizdiń bergen syıyn, Táýelsizdiktiń qadirin túsine bilýimiz qajet. Asyl dinimiz Islamda bes nárseni: Otanyńdy, dinińdi, uıatyńdy, janyńdy, dúnıeńdi qyzǵyshtaı qorǵaý – salıqaly hám saýapty amal, izgi is ekenin aıtady.
– Osy kúni din ustaný men dástúr ustanýdyń arajigi ajyrap ketkendeı. Qazaqy dúnıetanym – Islam qundylyqtaryna áýelden qaıshy emes edi. Endeshe, dinde júrgen keıbir jastardyń dástúrdi moıyndamaýynyń sebebi nede?
– 2013 jyly «Din men dástúr» degen kitap shyǵardyq. Qazaqtyń salt-dástúrleriniń barlyǵynyń sharıǵat boıynsha quptarlyq is ekenin hadıstermen dáleldep kórsettik. Ata-babamyzdyń salt-dástúri sharıǵatta da bar eken ǵoı dep qatty qýanǵandar kóp boldy. Bizdiń din men dástúr bite qaınasyp, birigip ketken. Keńes ókimeti dinge tyıym salǵanymen, kópshilik dinniń amaldaryn ulttyq dástúrimiz retinde ustanyp qalǵan. Bul dástúrimiz dep dindi óltirmeı búgingi kúnge jetkizgen. Sondyqtan sharıǵatymyz ben dástúrimizdi bóle-jara qaraýǵa bolmaıdy. «Din men dástúr» kitabyna adamnyń dúnıege kelýinen ómirden ótkenine deıingi salttarymyzdyń bárin engizdik. Máselen, tusaýkeser – sharıǵatta maquldanatyn amal. Ol duǵanyń bir túri. Ádette tusaýdy kimge kestiremiz – bedeldi, kemeńger adamdy tańdaımyz. Bul – bala bolashaqta sol adamǵa uqsasa eken deıtin amalı duǵa, ol sharıǵatqa qaıshy emes. Biz shyn musylmandy mynaý – dindar, mynaý – dástúrshil dep bólmeımiz. Dinimizdi dástúrli din dep aıtatynymyz da sondyqtan.
«Bizdiń ata-babamyz dindi bilmegen. Din bizge 1990 jyldary kelgen» degendi aıtatyndar da bar. Olar dástúrli dinimizdi moıyndamaıtyn, basqa aǵymda júrgender. Bular qazaqtyń betasharyn haram deıdi. Kelinniń ata-enesine sálem salýyn quptamaıdy. Shyntýaıtyna kelsek, salt-dástúr degen tárbıe ǵoı. Al Islam qoǵamdy tárbıeleý úshin kelgen din. Kelin túsken sátten kimdi syılaý kerek – betasharda tálim retinde aıtady. Sálem salý – úlgenge qurmet, kishige – izettiń bir túri. Qazaqtyń otbasy ınstıtýty osyndaı salt-dástúr, jón-joralǵylardy saqtaǵandyǵynan ǵana aman saqtalǵan. Bizdiń ony «dinge qaıshy, ustanymǵa jat» dep aıtýǵa qaqymyz joq. Qaıtalap aıtaıyn, dástúr – sharıǵatqa qaıshy emes. Qaıshy deıtinder dástúrli dindi túsinbeıtinder. Árıne, dástúrdiń ozyǵy bar, tozyǵy bar. Ol – basqa áńgime.
– Búgingi moldalar, din adamdary qazaqtyń qunarly tilin biledi, ıgergen dep aıta alasyz ba? Olaı deıtinimiz, arab, parsy, t.b. Shyǵys tilderinen aýdarylǵan dinı kitaptardyń tili, mazmuny keıde kóńilimizden shyqpaı jatady. Múftıat kitaptardy dinı saraptamadan ótkizetinin estımiz, ol kitaptardaǵy qazaq tili normalary saqtala ma?
– Keıbir qazaqsha jazylǵan kitaptarda olqylyqtar oryn alǵan shyǵar. Kósh júre túzeledi. Bizde arnaıy saraptama ortalyǵy bar. Onda ózimizdiń ýnıversıtetterimizde qazaq tili men ádebıeti fakúltetin bitirgen teolog mamandarymyz jumys isteıdi. Múftıattan shyǵatyn kitaptardyń mátinin sol eki maman arnaıy tekserip otyrady.
– Osydan eki jyl buryn «Qazaq ádebıetinde» «týyldy» degen sózge qatysty Bekbolat Ádetovtiń synı pikiri jarıalandy. Kúni keshe ǵana «Jas Alash» gazeti de Muhtar Maǵaýınniń kólemdi maqalasynda «týyldy» degen sózge qatysty arnaıy pikiri berildi. Iaǵnı qazaqta «týyldy» degen sóz joq. Quranda Allaǵa qatysty «Ol týylmady da týmady» degen sóz bar. Dál osy sózdi Ybyraı Altynsarın «Ol eshkimnen týǵan joq, Ony eshkim týmady» dep aýdarǵan eken. Bul biz kórsetken bir ǵana sózge baılanysty pikir. Qurannyń ózin taza qazaqsha normada qaıtadan aýdarý máselesi qolǵa alynyp jatyr ma?
– Qurandy jaqynda ǵana qaıta aýdaryp shyqtyq. Onyń biri – QMDB-nyń Ýaǵyz-nasıhat bóliminiń basshysy, ǵylym doktory Ershat Ońǵarov degen azamat. Ekinshisi – ál-Azhar ýnıversıtetiniń arab fakúltetin jáne Qyzylorda Pedagogıkalyq ınstıtýtynyń qazaq tili men ádebıeti fakúltetin bitirgen Sábıt Ibadýllaev.
Siz aıtqan máseleni áli de jetildiremiz. Biz Qurandy aýdarǵanda ondaǵy sózderdiń sharıǵattaǵy maǵynasy ózgermeýine kóp kóńil bólemiz.
– Qazaqtyń arǵy-bergi tarıhyna kóz jiberseńiz, sózge sert bergen jandardyń kóbi Qudaı jolyn, ımandylyqty nasıhattaǵany belgili. Alaıda, búgingi kúni ata-baba jolynan jerip, óz nanymdarynda jańa memleket – Islam halıfatyn quramyz degen saǵymǵa erip, syrtqa ketip jatqan jastarymyzdyń sanasyn ýlaǵan kimder? Biz olardy tárbıeleýde, ásirese, dinı saýatyn ashýda qaı tustan qatelestik?
– Egemendik alǵan kezde elimizde meshitter salyna bastady. Adamdar meshitterge baryp, namazy men Quranyn oqyp júre beredi dep oıladyq. Jastar meshitterge baryp, tek namaz, Quran oqýdy ǵana mise tutpaıtyn dárejege jetti. Olar ózderin mazalaǵan kóptegen dinı saýaldardyń jaýabyn bilgisi keldi. Sóıtti de, dinı oqý oryndaryn izdep, Arab elderine ketti. Ol jaqtan úırengenderin Qazaqstanǵa alyp keldi. Sóıtti de, Qazaqstanǵa oralyp, balalardy óz bilgeninshe oqyta bastady. Jastardyń, jasóspirimderdiń dinı baǵyt-baǵdaryn basqa arnaǵa buryp jatyrsyńdar, munyńa tyıym salamyz demedik. Sebebi, arnaıy zań joq edi. Al shet eldiń dinı ádebıetimen muzdaı qarýlanǵandar úı-úıden shaǵyn medreseler ashyp alyp, jastardy radıkaldy ıdeıaǵa elitti. Naǵyz zań – Quranda. Memlekettiń zańyna baǵyn-
sań – shırk dedi. Bular, Din týraly zań qabyldanǵan 2011 jylǵa deıin osylaı emin-erkin kósildi.
Al qazir jastarymyzdyń radıkaldy dinniń jeteginde ketkeniniń sebebin izdegen tusta oǵan ımamdar kináli deı salady. Bul ımamnyń ǵana jumysy emes. Biz radıkaldy toptarǵa zań júzinde tyıym salyp, ımamdardyń jumys jasaýyna jaǵdaı jasaýymyz kerek.
– Jastar ımamnyń aıtqanynan góri radıkaldy toptardyń kósemine bas shulǵıtyndaı ol toptardyń ýaǵyzynyń qandaı artyqshylyǵy bar?
– Jastardy ózińiz bilesiz, ne nárseden de erekshelenip turǵysy keledi. Ne nárseni de jańasha, ózdiginshe jasaǵysy kelip turady. Mine, sondaı jastarǵa, mynaý seniń óz jolyń degendi kórsetip bere qoıady. Namazdy kópshilik bylaı oqysa, sen oqıtyn durys namaz – mynaý dep, dástúrli dinnen alshaqtata bastaıdy. Birtindep kele, Qurannan artyq qandaı zań bar deısiń degendi taǵy aıtyp, memleketten oqshaýlaıdy. Adamdar arasyndaǵy meıirim, izgilik degen ne – bastysy Allanyń meıirimine bólenseń boldy dep qoǵamnan da bólekteı túsedi. Aqyldan buryn sezimi alǵa shyǵyp turatyn jastar túptiń túbinde arbaýǵa qalaı túskenin bilmeı de qalady.
– Jastardyń betin beri qaratýǵa QMDB tarapynan qandaı umtylys bar, onyń dáleli mynaý dep aıta alasyz ba?
– Ondaı toptardyń jeteginde ketken jastarmen jeke-jeke kezdesemiz. Byltyr 500-den astam adam raıynan qaıtty. Aty-jónderi, telefondaryna deıin kórsetip, «bizdiń baǵyt durys emes eken» dedi.
Qazir túrmede otyrǵandarǵa da úgit-nasıhat júrgizetin arnaıy ımamdar tobyn jasaqtadyq.
Jalpy, jastardy teris aǵymǵa eliktiretinderdi de jaýapkershilikke tartatyn arnaıy bap engizetin Zań kerek, eshkim jaýapqa tartylmaıtyn bolsa, olardyń jumysyna da eshkim tyıym sala almaıdy ǵoı. Keıbir óńirlerde ımamdar óziniń aýdandarynda qaı jerde, qaı adam teris úgit júrgizip jatqanyn biledi. Tıisti jerge habarlaıdy. Olardyń qolynda zań joq bolǵannan keıin eshkimdi jazaǵa tarta almaıdy.
– Qazir qoǵamda zań júzinde salafızmge tyıym salý kerek degen pikir aıtylýda...
– Qazaqstanda dástúrli din – Islam, Ábý Hanıfa mázhaby, Matýrıdı aqıdasy. Mine, biz osyny ustanýymyz kerek. Osyny ustanbasa – radıkaldy nemese jat aǵym bolyp eseptelýi tıis.
Bul zań dindi tyımaıdy. Dindi qubyjyq etip kórsetip jatqan adamdardy tıady.
Mine, osyndaı sharalardy birtindep qolǵa alsaq, ol aǵymdar da toqtar edi. Mysaly, osydan birneshe jyl buryn «Tablıǵ jamaǵat»-qa qarsy zań shyqty. Olar birden tyıyldy. Áıtpegende, meshitterde erteden keshke deıin dóńgelenip alyp, ımamnyń aıtqanyn tyńdamaı, qulaqtaryna qulaqqaptaryn kıip alyp, óz ustazdarynyń aıtqanyn tyńdap otyratyn. Meshitten shyǵaryp jiberseń – biraz ýaqyttan soń qaıta jınalyp alady. Solar týraly zań qalaı shyqty, ózderi joq boldy. Imamnyń mindeti – halyqpen etene jumys isteý. Bizdiń mindetimiz – meshitke kelgen adamdy ımandylyqqa, sabyrǵa, meıirimge, izgilikke, baýyrmaldyqqa shaqyrý. Jastar nekesiz qalmaýy kerek, janaza shyǵarylmaı qalmaýy kerek.
– Aqtóbedegi dinı radıkaldardyń bas kóterýi birinshi ret emes. Ol jaqtaǵy dinı kóńil-kúıdiń ár alýandylyǵyna kim jaýapty? Kúni keshe lańkestik dep at bergen jaǵdaıǵa «jaýapty» delingen dinı radıkaldardyń jas shamasyna qarasańyz, barlyǵynyń derlik órimdeı jas ekenin baǵamdaısyz. Jastyq qyzyq qýyp, jar súıip, ómirdiń eń shýaqty sátterin bastan ótkerýi tıis jasynda bárinen baz keship, beıbit kúnde qoldaryna qarý alǵyzǵan ne kúsh, nendeı nasıhat? Biz jastarymyzdy dinı baǵytta tárbıeleýde qaı tustan kem tústik?
– Radıkaldy toptar ádebıetteriniń barlyǵy – Alla jolynda ózin sheıit qylý jaıynda. Alla jolynda sheıit bolǵandardy o dúnıede Hor qyzdary kútedi. Al bul dúnıe shaıtanı dúnıe, shaıtannyń zańy ústemdik etetin memlekette ómir súrýdiń qajettiligi joq. Radıkaldy toptardyń ádebıetinde Otandy, ata-anany, balany, áıeldi súıý, qurmetteý týraly lám-mım demeıdi. Balańa durys tárbıe berseń, Alla Taǵala o dúnıede basyńa táj kıgizetini týraly aıtylmaıdy. Olar myna dúnıeni las dúnıe deıdi. Osyndaı jaıttar qaıtalanyp aıtyla bergennen soń, jastar bul ıdeıaǵa tez senedi. Jas adam myna ómir men vırtýaldy ómirdi ajyrata almaı qalady. Olar ózderi jasap alǵan o dúnıege oısha ketip qalady. Osyndaı baǵytta teris tárbıe berip, jastardy eki-úsh aıda lańkeske aınaldyra salýǵa bolady.
– Naqty ózimiz «lańkes» dep at bergen jastar týraly aıtyp ótsek. Siz bilesiz be, áleýmettik jelilerde keıbireýler Aqtóbedegi jigitterdiń terrorıst ekenine senbeıdi. Basqa eldiń lańkesteri adamdardy atady, kepilge alady, óziniń talap-tilegin qoıady. Bizdiń lańkes degender jalǵyz qarýmen ólimge esh maqsatsyz umtylady. Demek, olar terrorıst bolmaýy da múmkin degen de pikir bar. Bul oı qanshalyqty qaýipti?
– Jalpy, qolyna beıbit kúnde qarý alyp, beıbit adamdy maqsatsyz bolsyn, maqsatpen bolsyn, qandaı da bir talap-tileksiz bolsyn, talap-tilekpen bolsyn óltirý – musylmanǵa tán qylyq emes. Olardy eshteńemen aqtaı almaısyz. Ony bólip-jarýdyń qajeti joq, olar – lańkester. Múmkin jas bolǵandyqtan, kóbiniń maqsaty joq shyǵar. Beıbit adamdy óltirý – haram ekeni Quranda aıtylǵan. Olar adamdar arasyndaǵy meıirimge senbeıdi, izgilikke umtylmaıdy. Sóıte tura sheıit bolyp, jánnattyq bolýdy ańsaıdy. Bul aýytqý emes dep kim aıta alady?
– Siz aıtyp jatqan jastar ózderin radıkaldy dinı aǵymnyń jeteginde júrmiz dep oılamaýy da múmkin ǵoı?
– Olardyń olaı oılamaıtyny anyq. Ustanyp júrgen baǵyty radıkaldy ekeni sanasyna jetse ol joldy tastap ketpeı me? Jańa radıkaldy aǵymdarǵa tyıym salatyn zań kerek degendi aıtqanda, ol aǵymǵa jastardy tartatyn ıdeologtardy qatań jazaǵa tartý týraly da qosyp ketkim keledi. Bul zań jastarymyzdyń sanasyn kim kóringen ýlamaýy úshin de kerek.
– Reseı patrıarhy Kırıldiń aıtqandaryna qulaq túrseńiz, ýaǵyzyn orys jazýshylarynyń shyǵarmalarymen «tuzdyqtap» otyrady. Bir sózinde: «Balalar kitapty az oqı túsýde» degen alań kóńilin de aıtty. Bizdiń ımam-moldalar balalardyń kitap oqýyna yqpal ete ala ma? Olar óz sózderinde qazaq aqyn-jazýshylarynyń ǵıbratty sózderinen mysal keltire me?
– Qazir biz ımamdarymyzǵa talap qoıdyq. Olar aıtar ýaǵyzdyń ishinde mindetti túrde qazaq aqyn-jazýshylarynyń shyǵarmalarynan, ǵıbratty sózderinen mysal keltirilsin dedik. Jyl saıyn ýaǵyz kitaptary jaryq kóredi. Sol kitaptarda jyraýlar poezıasynyń ókilderi, Altyn Orda dáýiri ádebıeti, Qazaq handyǵy dáýiriniń qaıratkerleri, Abaıdan beri, Alash qaıratkerlerimen jalǵasyp, búgingi qalamgerlerimizge deıingi shyǵarmalardyń ishindegi ata-ana, Otan, otbasyndaǵy bereke, tatýlyq, dostyq, baýyrmaldyq, meıirim, t.b. izgi qasıetterdi tý etken shyǵarmalardan mysaldar keltirip júrmiz. Atalarymyz dindi bizden jaqsy bilgen. Osyny jastarǵa sińirý kerek. Imamnyń ýaǵyzynda qazaq qalamgeriniń qandaı da bir shyǵarmasynan mysal keltirilse, ony tyńdaǵan bala da, sol shyǵarmany tolyq oqyp shyǵýǵa umtylmaı ma?
Biz keshe ǵana musylman bolǵan el emespiz. Biz din men dástúrin ardaqtaǵan, saltyn saqtaı bilgen joraly jurtpyz. Qazaq handyǵy Altyn Ordadan bólinip shyqqan kezde dini men dástúrine berik memleket retinde óz irgesin qalady. Osy kezeńde din men dástúr ózara úılesim tapty. Halqymyzdyń turmys-tirshiligi sharıǵat aıasynda oryndalyp, dástúrli Islam joly qalyptasty. El basqarý, qazylyq jasaý qyzmetterinen bastap, kúndelikti isterde de sharıǵat úkimderi basty nazarǵa alynyp otyrdy. Ábý Hanıfa jolyn ustanǵan babalarymyzdyń ómiri bizge qashan da ónegeli.
Qazaqstan Musylmandary dinı basqarmasy óz qyzmeti aıasynda 2016 jyldy «Din jáne tarıh taǵylymy» dep jarıalady. Osynaý ıgi bastama aıasynda ata-babamyzdan qalǵan asyl jaýharlardy qaıta jaryqqa shyǵarýdyń oraıly sáti, mol múmkindigi týdy. Álem kitaphanalarynyń sırek qorlarynda shań basyp jatqan eski kitaptardy jaryqqa shyǵaryp, halyqtyń ıgiligine usyný – búgingi urpaqtyń abyroıly mindeti dep sanaımyn. Osyndaı izgi nıettiń nátıjesinde Dinı basqarmanyń ǵalymdary «Dástúrli Islam jaýharlary» atty kitap daıyndady. Almatyda ǵalymdardyń, aqyn-jazýshylardyń qatysýymen tusaýyn kestik.
Ata-babalarymyzdyń shyǵarmalaryndaǵy dinı kózqarastardy osy kitapqa jarıaladyq. Olardyń aıtqandarynyń kóbi Qazaqstanda saqtalmaǵan, Ózbekstan men Tatarstannan arnaıy aldyrttyq. Biz mundaı úgit-nasıhat jumystaryn kóptep shyǵarý úshin óz baspamyz bolýy kerek.
Biz kitaptarymyzdy satpaımyz. Tegin taratamyz. Din – úlken ıdeologıa bolǵandyqtan qoldan kelgenniń bárin istegimiz keledi. Biz din jaıynda izdenip, kitaptar shyǵaryp bereıik, onymyzǵa bir tıyn aqy da dámetpeımiz, bári de Alla rızalyǵy úshin. Sizge bir nárseni anyq aıta alamyn, elimizdegi dinı ahýaldyń tamyryna qan júgirýi úshin Dinı basqarma bar kúshin sarqyp jumys istep jatyr.
– Áńgimeńizge rahmet!
Derekkóz: "Qazaq ádebıeti" gazeti
Suhbattasqan
Qaragóz SİMÁDİL.
Túpnusqadaǵy taqyryp: "Keńesti jerde kemdik joq"
