Qazirgi tańda álem kúrdeli geosaıası ahýaldar men ekonomıkalyq qaıshylyqtarǵa toly. Al beıbitshilik pen turaqtylyqty saqtaý úshin halyqaralyq uıymdar men orta derjavalardyń róli aıryqsha mańyzdy bolyp tur. Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev bul máselelerdi Doha forýmynyń paneldik sesıasynda kóterip, naqty usynystar jasady. Onyń ishinde BUU-ny reformalaýdyń qajettiligi men orta derjavalardyń jahandyq turaqtylyqty qamtamasyz etý salasyndaǵy róli erekshe atap ótildi. Prezıdenttiń pikirinshe, BUU qazirgi zamannyń talaptaryna sáıkes qaıta qurylýy tıis, sebebi halyqaralyq uıymnyń qurylymy men fýnksıalary jahandyq ózgeristerge tıimdi jaýap bere almaıdy. Sonymen qatar, orta derjavalar, onyń ishinde Qazaqstan, ózderiniń dıplomatıalyq áleýetin arttyryp, kóptegen kúrdeli máselelerdi sheshýde eleýli ról atqara alady. Toqaevtyń kózqarasy Qazaqstannyń halyqaralyq arenadaǵy belsendi ustanymyn aıqyndaıdy. Prezıdenttiń bul baǵyttaǵy bastamalary, jalpy BUU-nyń qazirgi róli men orta derjavalardyń mańyzy týraly Fılosofıa, saıasattaný jáne dintaný ınstıtýty Saıası zertteýler ortalyǵy dırektorynyń orynbasary Rústem Mustafınmen suqbattasqan edik.
BUU-nyń qazirgi róli men tıimdiligi
– BUU-nyń jahandyq máselelerdi sheshýdegi qazirgi tıimdiligin qalaı baǵalaısyz? Onyń qurylymy men jumys isteý mehanızmderinde qandaı kemshilikter bar? Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń "BUU reformalaýdy qajet etedi" degen pikirine kelisesiz be? Reforma qaı baǵytta júrýi múmkin? Qazaqstan sıaqty elderdiń BUU reformalaý prosesine yqpal etý múmkindigi bar ma? Bul úshin qandaı dıplomatıalyq quraldar qoldanýǵa bolady?
– Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev tájirıbeli saıasatker jáne dıplomat retinde qazirgi halyqaralyq qatynastar júıesindegi Birikken Ulttar Uıymynyń mańyzdy rólin birneshe ret atap ótken. Sonymen birge, ol uıymnyń qurylymdyq kemshilikteri men ony reformalaý qajettiligin nazardan tys qaldyrmaıdy.
2024 jylǵy 7 jeltoqsanda Katardyń Doha Forým alańynda CNN jýrnalısi Djýlıa Chatterleıge bergen suhbaty barysynda Memleket basshysy bylaı dedi: «BUU – búkil adamzat úshin asa qajetti ámbebap uıym, oǵan balama joq. Ókinishke qaraı, iri derjavalar ǵalamdyq álemdi qaýipsiz ete almady. Qazirgi shyndyq, árıne, Qazaqstandy qosa alǵanda, kóptegen elderdi qatty alańdatyp otyr. Sondyqtan BUU reformalardy qajet etedi. Biz iri derjavalardyń arasynda baılanysty ornatý qajet dep esepteımiz, óıtkeni olardyń joqtyǵy, ókinishke qaraı, Qaýipsizdik Keńesin tyǵyryqqa tirep otyr».
Qasym-Jomart Toqaevtyń ustanymy BUU-nyń jahandyq dıalog alańy retindegi biregeı mártebesin moıyndaý men qazirgi halyqaralyq turaqsyzdyq jaǵdaıyndaǵy onyń shekteýlerin syn turǵysynan túsiný arasyndaǵy qaıshylyqty beıneleıdi.
Tarıhqa úńilsek, Birikken Ulttar Uıymy 1945 jyly Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń aıaqtalýynan keıin quryldy. Bul uıym jahandyq qaqtyǵystyń aldyn alýda sátsizdikke ushyraǵan Ulttar Lıgasynyń ornyn basty. BUU-nyń bastapqy maqsaty – halyqaralyq beıbitshilikti saqtaý jáne bolashaq soǵystardyń aldyn alý boldy. Alaıda, qazirgi zamanǵy áskerı qaqtyǵystar, ekonomıkalyq teńsizdik, klımattyń ózgerýi jáne adam quqyqtarynyń jappaı buzylýy sıaqty syn-tegeýrinder uıymnyń óz mindetterin tıimdi oryndaı alý qabiletin kúmánǵa aınaldyrdy.
Bir jaǵynan, BUU-nyń 193 múshe memleketi bar Bas Assambleıasy uıymnyń ámbebaptyǵyn aıǵaqtaıdy. Biraq ekinshi jaǵynan, halyqaralyq beıbitshilik pen qaýipsizdikti qamtamasyz etýmen aınalysatyn Qaýipsizdik Keńesiniń qurylymy qazirgi saıası jáne ekonomıkalyq shyndyqtarǵa saı emes.
Qaýipsizdik Keńesinde turaqty bes múshe: AQSH, Reseı, Qytaı, Ulybrıtanıa jáne Fransıanyń veto quqyǵyna ıe bolýy sheshim qabyldaý prosesiniń tyǵyryqqa tirelýine sebepshi bolady. Bul Sırıa, Ýkraına, Palestına jáne Lıvandaǵy daǵdarystar kezinde anyq baıqaldy.
Veto quqyǵy keıbir elderge artyq yqpal bere otyryp, ádiletsizdikke jol ashady jáne ásirese, damýshy elder arasynda uıymǵa degen senimdi álsiretedi. Bul qurylymdyq asımetrıa búrokratıalyq tejelýler men resýrstardyń shekteýligimen kúrdelene túsedi.
Ókinishke qaraı, ujymdyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin qurylǵan uıym kóbinese iri derjavalardyń múddeleri men halyqaralyq qaýymdastyqtyń ortaq maqsattary arasyndaǵy qaıshylyqtardan shyǵa almaı qalady. Qazirgi qaqtyǵystar bul júıelik máselelerdi aıqyn kórsetip otyr.
Máselen, Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵys BUU Qaýipsizdik Keńesiniń tıimdi sharalar qabyldaı almaýynyń kórneki mysaly bolyp tabylady. Reseıdiń veto quqyǵy kez kelgen qarsy qararlardy buǵattap otyr. Bul Qaýipsizdik Keńesiniń negizgi osaldyǵyn – turaqty múshelerdiń múddeleriniń halyqaralyq quqyq qaǵıdattarynan basym ekenin kórsetedi. Nátıjesinde, BUU geosaıası máselelerdi sheshýden tys qalyp, tek gýmanıtarlyq kómek kórsetýmen shektelýde.
Sol sıaqty, Izraıl, Palestına jáne Lıvandaǵy jaǵdaılar da BUU-nyń tereń tarıhı jáne ulttyq qaıshylyqtar jaǵdaıynda tıimdi áreket ete almaıtynyn kórsetedi. Bas Assambleıa men Qaýipsizdik Keńesiniń kóptegen qararlaryna qaramastan, qaqtyǵysty sheshýde aıtarlyqtaı progres joq. AQSH tarapynan saıası qysym men qarjylyq yqpal uıymnyń beıtaraptyǵyn saqtaýǵa kedergi keltirse, halyqaralyq qatysýshylardyń biryńǵaı strategıasynyń bolmaýy uzaq merzimdi beıbitshilikti qamtamasyz etýdi qıyndatady.
Sırıadaǵy azamattyq soǵys kópjaqty dıplomatıanyń daǵdarysqa ushyraýyn aıqyn mysal retinde kórsetedi. Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty músheleri – Reseı, Qytaı jáne AQSH arasyndaǵy qaıshylyqtar BUU-ny sheshýshi áreketten shettetip, gýmanıtarlyq apatty boldyrmaýǵa kedergi boldy. Bul qaqtyǵys BUU-nyń iri derjavalardyń ulttyq múddeleri qaıshy kelgen jaǵdaılarda árdaıym tıimdi bola bermeıtinin dáleldedi.
Prezıdent Toqaev BUU-ny reformalaý qajettiligin ashyq atap kórsetti. Ol Qaýipsizdik Keńesiniń quramyn keńeıtip, Afrıka, Latyn Amerıkasy jáne Azıa elderiniń ókilderin qosý qajet ekenin aıtty, óıtkeni olardyń múddeleri jıi nazardan tys qalady. Sonymen qatar, adam quqyqtarynyń jappaı buzylýy men gýmanıtarlyq daǵdarystar kezinde veto quqyǵyn shekteý usynylýda. Reforma Bas Assambleıanyń rólin kúsheıtip, sheshim qabyldaý prosesin ádiletti etýge baǵyttalýy tıis.
Qazaqstan, óz kezeginde, mańyzdy geosaıası jaǵdaıy men halyqaralyq qoǵamdastyqtaǵy belsendi qatysýshy retindegi bedelimen, reformalardy ilgeriletýge eleýli úles qosa alady. Degenmen, bul úshin osy proseske belsendi qatysýǵa daıyn pikirles seriktester qajet.
BUU reformasy uıymnyń tıimdiligin tómendetetin júıelik problemalardy joıýǵa baǵyttalýy kerek. Uıymnyń mańyzdylyǵyn saqtap qalý úshin aıtarlyqtaı ózgerister qajet. Veto quqyǵyn shekteý, Bas Assambleıanyń rólin arttyrý jáne qaqtyǵystardy boldyrmaý men retteýdiń neǵurlym tıimdi mehanızmderin qurý basymdyqqa aınalýy tıis. Osy ózgeristersiz BUU qazirgi álemniń syn-qaterlerine jaýap bere almaıtyn sımvoldyq uıymǵa aınalýy múmkin.
Orta derjavalardyń róli
– Qazaqstan «orta derjava» retinde sıpattaldy. Osy róldi kúsheıtý úshin qandaı qosymsha sharalar qajet dep sanaısyz? Orta derjavalardyń beıbitshilik pen turaqtylyqty qamtamasyz etýdegi negizgi úlesi qandaı? Qazaqstan bul turǵyda qandaı erekshelikter men áleýetke ıe? Orta derjavalar arasyndaǵy yntymaqtastyqty nyǵaıtý úshin qandaı mehanızmder nemese platformalar qajet?
– Prezıdent Qazaqstandy «orta deńgeıli derjavalar» qataryna jatqyzý arqyly olardyń róliniń artyp kele jatqanyn atap ótti. Mundaı baǵa elimizdiń álemdik arenadaǵy yqpalyn kúsheıtýge degen umtylysyn ǵana kórsetip qoımaı, strategıalyq damý jolyn tańdaýdyń mańyzdylyǵyn da aıǵaqtaıdy. Aldymen «orta deńgeıli derjava» uǵymynyń mánin túsinip alǵan jón.
Halyqaralyq qatynastardaǵy «orta deńgeıli derjava» uǵymy naqty kategorıa emes, ártúrli faktorlardyń qıylysýynan paıda bolatyn qubylys retinde qarastyrylady. Bul uǵym «uly derjavalar» men «shaǵyn memleketter» arasyndaǵy aralyq oryndy ıelenetin, olardyń jahandyq arenadaǵy rólin materıaldyq resýrstar, saıası minez-qulyq jáne ujymdyq qabyldaýdyń kúrdeli ózara baılanysy anyqtaıtyn memleketterdi qamtıdy. Bul konsepsıany túsindirý úshin birneshe tásilder bar.
Birinshi tásil boıynsha, orta deńgeıli derjavalardy anyqtaý úshin ekonomıkalyq qýat, áskerı áleýet jáne halyq sany sıaqty ólshenetin kórsetkishterge súıenedi. Bul turǵyda, orta deńgeıli derjavalar halyqaralyq júıedegi basym jáne álsiz aktorlar arasyndaǵy tepe-teńdikti qamtamasyz etetin aralyq oryndy ıelenedi.
Ekinshi tásil orta deńgeıli derjavalardyń basty ereksheligin olardyń kópjaqty dıplomatıalyq prosesterge qatysýy, janjaldardy retteýdegi deldaldyq qyzmeti jáne adam quqyqtary, turaqty damý, halyqaralyq quqyq sıaqty jahandyq normalardy ilgeriletýimen baılanystyrady. Bul memleketter yntymaqtastyq katalızatorlary retinde áreket etedi, qaqtyǵystan góri ózara árekettesý strategıasyn qalaıdy. Mundaı ról resýrstar arqyly emes, álemdik saıasatqa qatysýdyń erekshe stılimen jáne qabyldaý negizinde aıqyndalady.
Úshinshi tásil «orta deńgeıli derjava» mártebesin obektıvti kórsetkishtermen shekteýge bolmaıtynyn atap kórsetedi. Bul mártebe eń aldymen memlekettiń ózin-ózi qabyldaýy men basqa aktorlardyń moıyndaýy arqyly anyqtalady.
Ekonomıkalyq turǵydan alǵanda, orta deńgeıli derjavalar jahandyq prosesterge qatysýǵa jetkilikti áleýetke ıe, biraq olardy basqarýǵa shamasy jetpeıdi. Bul elder ártaraptandyrylǵan ekonomıkasy, belsendi syrtqy saýdasy jáne sheteldik ınvestısıalardy tartýǵa qabiletti damyǵan ınfraqurylymy arqyly erekshelenedi. Bul áleýet olardy jahandyq qundylyq tizbegine ıntegrasıalaýǵa, sondaı-aq materıaldyq resýrstardyń shekteýligin óteıtin ekonomıkalyq alánstardy qalyptastyrýǵa múmkindik beredi.
Qazaqstan «ortasha derjava» retinde ózindik erekshelikterin tanytyp otyr, bul onyń strategıalyq ornalasýymen jáne ekonomıkalyq damýynyń dınamıkasymen kórinedi. Halyqaralyq valúta qorynyń sońǵy málimetteri boıynsha, Qazaqstannyń jalpy ishki ónimi 336 mıllıard AQSH dollaryn quraıdy, bul ony Ortalyq Azıadaǵy eń iri ekonomıkaǵa aınaldyryp, álemdik reıtıńte 50-shi orynǵa shyǵarady. Bul kórsetkish eldiń óńirlik ekonomıkalyq júıedegi mańyzdy rólin aıqyn kórsetedi.
Aıta keterligi, Qazaqstan beıtaraptyqty jáne beıbitsúıgish syrtqy saıasat baǵytyn ustanyp, qarýly qaqtyǵystar men memleketaralyq qaıshylyqtarǵa aralasýdan bas tartady. Álemniń eki iri derjavasy – Reseı men Qytaı, ıadrolyq qarýy bar jáne iri ekonomıkalyq oıynshylar bolyp tabylatyn elder, Qazaqstanmen shekaralas jáne onyń strategıalyq seriktesteri bolyp tabylady. Bul geosaıası faktor Qazaqstannyń halyqaralyq jáne óńirlik prosesterdegi mańyzdy deldal retindegi bedelin nyǵaıtýǵa yqpal etedi.
Sonymen qatar, Qazaqstan Amerıka Qurama Shtattary, Germanıa, Fransıa, Japonıa, Ońtústik Koreıa, Birikken Arab Ámirlikteri, Túrkıa sıaqty negizgi álemdik derjavalarmen jáne Eýropalyq Odaq sekildi ıntegrasıalyq qurylymdarmen jan-jaqty jáne tereńdetilgen qarym-qatynastardy qoldaıdy. Bul baılanystar múddelerdiń tepe-teńdigin qamtamasyz etip, saýda men ınvestısıalardan bastap tehnologıalar men mádenıetke deıingi ártúrli salalardaǵy kópjaqty yntymaqtastyqqa platforma qalyptastyrady.
Sonymen birge, Qazaqstan Birikken Ulttar Uıymy jáne onyń mamandandyrylǵan mekemeleri, Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymy, Dúnıejúzilik saýda uıymy, Shanhaı yntymaqtastyq uıymy, Azıadaǵy ózara yqpaldastyq jáne senim sharalary jónindegi keńes, Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymy, Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy, Islam yntymaqtastyǵy uıymy, Túrki memleketteriniń uıymy jáne Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq sıaqty kóptegen halyqaralyq jáne óńirlik uıymdardyń belsendi múshesi bolyp tabylady. Bul uıymdarǵa qatysý Qazaqstanǵa el úshin de, tutas óńir úshin de mańyzdy bastamalardy talqylaýǵa jáne júzege asyrýǵa úles qosýǵa múmkindik beredi.
Álemdik tájirıbe kórsetkendeı, orta deńgeıli derjavalardyń halyqaralyq qatynastarda turaqtandyrýshy ról atqaratyn, janjaldardy sheshýde deldal retinde áreket etetin, yntymaqtastyqtyń jańa formalaryn bastamalaıtyn jáne kópjaqtylyq ıdeıalaryn ilgeriletetin eleýli áleýeti bar.
Sonymen qatar, Qazaqstan halyqaralyq bastamalardy ilgeriletýde aıtarlyqtaı tájirıbege ıe, bul onyń jahandyq saıasattaǵy jaýapty jáne belsendi qatysýshy retindegi rólin kórsetedi.
Eń mańyzdy bastamalardyń biri – Azıadaǵy ózara yqpaldastyq jáne senim sharalary jónindegi keńesti shaqyrý. Qazaqstan usynǵan bul platforma aımaqtyq qaýipsizdik pen yntymaqtastyqty nyǵaıtýdyń basty mehanızmine aınaldy, saıası jáne ekonomıkalyq júıeleri ártúrli elderdi biriktirip otyr.
Sırıa qaqtyǵysyn retteýge arnalǵan Astana prosesi de Qazaqstannyń bastamasymen iske asqan mańyzdy dıplomatıalyq joba bolyp tabylady. Bul proses Qazaqstannyń kúrdeli halyqaralyq kelissózderde deldal bola alatyn qabiletin kórsetip, túrli taraptar arasynda dıalog úshin qolaıly jaǵdaı jasady.
Qazaqstannyń ınovasıalyq usynystarynyń biri – Halyqaralyq bıologıalyq qaýipsizdik agenttigin qurý ıdeıasy. Bul bastama bıotehnologıalar men epıdemıologıalyq qaýip-qaterlerge baılanysty qazirgi zamanǵy syn-tegeýrinder turǵysynda eldiń jahandyq bıologıalyq qaýipsizdik máselelerinde jetekshi ról atqarýǵa degen umtylysyn kórsetedi.
Qazaqstan sondaı-aq Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń sezin ótkizýdegi eńbegimen tanyldy. Bul forým ártúrli dinder arasynda dıalogty damytýǵa jáne jahandyq deńgeıde tózimdilik pen ózara túsinistiktiń negizderin nyǵaıtýǵa yqpal etedi.
BUU-nyń bitimgerlik operasıalaryna qatysýy Qazaqstannyń halyqaralyq beıbitshilik pen turaqtylyqty qoldaýǵa degen adaldyǵyn dáleldeıdi.
Sonymen qatar, Atom energıasy jónindegi halyqaralyq agenttik (MAGATE) qamqorlyǵymen tómen baıytylǵan ýran bankin qurý bastamasy eldiń ıadrolyq qaýipsizdik salasyndaǵy senimdi seriktes retindegi bedelin nyǵaıtty.
Odan bólek, BUU-nyń Turaqty damý maqsattary boıynsha óńirlik ortalyǵyn qurý bastamasy da aıryqsha mańyzdy. Bul joba Qazaqstannyń jahandyq turaqty damý kún tártibin ilgeriletýde jáne ekologıa, ekonomıka men áleýmettik salaǵa qatysty negizgi máselelerdi sheshýde belsendi ról atqarýǵa umtylysyn kórsetedi.
İri derjavalar men orta derjavalardyń dıalogy
– İri derjavalar arasyndaǵy teketirester jaǵdaıynda orta derjavalar qandaı ról atqara alady? Olardyń yqpaly artýy múmkin be? Qazaqstannyń iri derjavalarmen syndarly dıalog júrgizý tájirıbesi qanshalyqty tıimdi dep sanaısyz?
– Ortasha derjavalar álemdik saıası júıede erekshe oryn alady, daǵdarysty basqarý men dıplomatıada balama tásilderdi usynady. Olardyń qundylyǵy – beıtarap oıynshy retindegi qabiletinde, ıaǵnı ózara kelisimge kelý úshin baılanys ornatýdaǵy dáneker rólin atqara alýynda. Geosaıası ambısıalarynyń saldarynan qaqtyǵystarǵa jıi aralasatyn uly derjavalarǵa qaraǵanda, ortasha derjavalar ıkemdiligimen jáne ıdeologıalyq júktemeniń azdyǵymen erekshelenedi.
Tarıh boıynda olardyń róli kóbinese kelissózderge qolaıly jaǵdaı jasaý jáne qaqtyǵystardy sheshýge konstrýktıvti atmosfera qalyptastyrý boldy. Mysaly, qyrǵı-qabaq soǵys kezinde Fınlándıa NATO men Varshava kelisimi bloktary arasynda sheber teńgerim saqtady. Ol tek blokaralyq qaqtyǵystardan aýlaq bolýmen shektelmeı, óz saıası beıtaraptylyǵyn dıplomatıalyq kezdesýler ótkizý alańdaryn usyný arqyly halyqaralyq shıelenisti tómendetýge paıdalanǵan.
Qazaqstan da ártúrli múddeler arasyndaǵy teńgerimdi tabýda, sondaı-aq qarama-qaıshy taraptardy óz aýmaǵynda kelisimge kelý úshin jınaýda óziniń qabilettiligin tabysty kórsetti.
BUU men Qazaqstannyń áriptestigi
– Prezıdenttiń halyqaralyq arenada kótergen bastamalary (mysaly, ıadrolyq qarýsyzdaný, aımaqtyq ıntegrasıa, dinaralyq dıalog) BUU deńgeıinde qandaı nátıjelerge jetýi múmkin? Qazaqstannyń BUU múshe retindegi belsendiligi eldiń halyqaralyq arenadaǵy bedelin nyǵaıtýǵa qalaı yqpal etedi? Orta derjavalar men BUU arasyndaǵy áriptestik qandaı jańa múmkindikter usynady?
– Memleket basshysynyń halyqaralyq arenadaǵy bastamalary, ásirese Birikken Ulttar Uıymy aıasyndaǵy qyzmeti, Qazaqstannyń ortasha derjava retindegi erekshe múmkindikterin jahandyq maqsattarǵa jetý úshin qalaı paıdalanýǵa bolatynyn kórsetetin jarqyn mysal bolyp tabylady. Qazaqstannyń syrtqy saıasatynyń negizgi baǵyttaryn eskere otyryp, bul bastamalardy taldaý elimizdiń álemdik saıasatqa yqpaly óziniń geografıalyq shekarasynan áldeqaıda asyp túsetinin ańǵartady.
Birinshiden, ıadrolyq qarýsyzdaný máselesi Qazaqstan úshin basym baǵyttardyń biri bolyp tabylady, jáne bul taqyrypty biz BUU deńgeıinde belsendi túrde alǵa tartyp kelemiz. Mysal retinde elimiz aýmaǵynda tómen baıytylǵan ýrannyń halyqaralyq bankin qurý bastamasyn aıtýǵa bolady.
Ekinshiden, Qazaqstan Ortalyq Azıadaǵy memleketaralyq yntymaqtastyqty nyǵaıtý maqsatynda BUU-nyń múmkindikterin paıdalana otyryp, aımaqtyq ıntegrasıany damytý baǵytynda belsendi jumys isteýde. Negizgi kúsh-jiger ekonomıka men sý resýrstary salasyna baǵyttalǵan. Amýdarıa men Syrdarıa ózenderiniń aımaq úshin strategıalyq mańyzdylyǵyn eskere otyryp, bul sý resýrstaryn birlesip basqarý turaqtylyqty nyǵaıtý jáne qaqtyǵystardy boldyrmaýdyń negizi bola alady. Mundaı jobalar aımaqtyq yntymaqtastyqtyń turaqty damý maqsattaryna qol jetkizýdegi qýatty quralǵa aınalatynyn kórsetedi.
Úshinshi baǵyt – Qazaqstannyń halyqaralyq deńgeıde belsendi qoldap otyrǵan konfesıaaralyq dıalogqa baılanysty. Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń Astanada ótetin sezi toleranttylyqty nyǵaıtý, ekstremızmmen kúresý jáne ártúrli mádenıetterdiń ókilderi arasyndaǵy ózara túsinistikti arttyrý máselelerin talqylaýǵa arnalǵan biregeı alań bolyp tabylady. Bul bastamalar BUU-nyń zorlyq-zombylyq pen radıkaldanýdyń aldyn alý jónindegi jalpy kúsh-jigerimen sáıkes keledi jáne dinaralyq qaqtyǵystardyń ósýi jaǵdaıynda erekshe mańyzǵa ıe.
Sonymen qatar, Qazaqstannyń BUU-nyń bitimgershilik mısıalaryndaǵy mańyzdy rólin erekshe atap ótý qajet. Bizdiń elimizdiń Lıvandaǵy UNIFIL sıaqty operasıalarǵa qatysýy qaqtyǵystardy beıbit jolmen retteýdiń belsendi jaqtaýshysy retindegi bedelin arttyrýǵa yqpal etedi. Bul sondaı-aq ortasha derjavalardyń ǵalamdyq beıbitshilikti qoldaýǵa aıtarlyqtaı úles qosa alatynyn kórsetedi.
Sonymen birge, Sırıadaǵy beıbitshilik prosesindegi Qazaqstannyń tájirıbesi, onda Astana kelissózder júrgizý alańy retinde áreket etti, bizdiń kelissózderge arnalǵan beıtarap platforma retinde áleýetimizdi taǵy da aıqyn dáleldeıdi.
Qazaqstannyń kópvektorly saıasaty
– Qazaqstannyń kópvektorly syrtqy saıasaty BUU maqsattaryna qanshalyqty sáıkes keledi? Bul saıasat Qazaqstandy orta derjava retinde nyǵaıta ala ma?
– Qazaqstannyń kópvektorly syrtqy saıasaty halyqaralyq yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan strategıalyq tásildiń jarqyn úlgisi bolyp tabylady, ol BUU-nyń maqsattary men mindetterine tolyq sáıkes keledi. Bul tásil elimizdiń jahandyq júıege úılesimdi ıntegrasıalanýyna ǵana emes, sonymen qatar ony damytýǵa belsendi túrde yqpal etýine, túrli kúsh ortalyqtary arasyndaǵy baılanystyrýshy býyn rólin atqarýyna múmkindik beredi.
Qazaqstannyń kópvektorly saıasaty seriktestik qarym-qatynastardyń keń aýqymynda kórinis tabady, olardyń árqaısysy halyqaralyq qaýymdastyqtyń asa mańyzdy maqsattaryna qol jetkizýge qyzmet etedi. Mysaly, «Bir beldeý, bir jol» bastamasy aıasyndaǵy Qytaımen yntymaqtastyq aımaqtyń kólik jáne logıstıkalyq ınfraqurylymyn damytýdy qamtamasyz etip qana qoımaı, ekonomıkalyq ósýdiń jańa kókjıekterin ashady.
Bul yntymaqtastyq ekologıalyq turaqtylyqqa baǵyttalǵan, Batys elderi qoldap otyrǵan bastamalarmen úılesimdi túrde sabaqtasady. Mundaı tásil BUU-nyń Turaqty damý maqsattaryna arnalǵan kún tártibinde jarıalanǵan jahandyq seriktestik qaǵıdasynyń júzege asyrylýyn aıqyn kórsetedi.
Qazaqstan saıasatynyń mańyzdy aspektileriniń biri – aımaqtyq turaqtylyqty qamtamasyz etýdegi úlesimiz. Aýǵanstandaǵy qaqtyǵystardy retteý jónindegi aımaqtyq platformalar arqyly kórsetilip otyrǵan belsendi qoldaý Ortalyq Azıadaǵy qaýipsizdikke yqpal etip qana qoımaı, qaqtyǵystardyń aldyn alýdyń álemdik júıesine de mańyzdy úles qosady.
Qazaqstan turaqsyz aımaqtardaǵy beıbitshilikti saqtaý maqsatynda BUU-nyń bitimgershilik kúsh-jigerine eleýli úles qosyp, konstrýktıvti araǵaıynshy rólin atqarady.
Aıta ketý kerek, Qazaqstannyń kópvektorly syrtqy saıasaty elge birde-bir derjavaǵa nemese elder tobyna táýeldi bolmaýǵa múmkindik beredi. Bul negizgi jahandyq jáne aımaqtyq kúsh ortalyqtarymen úılesimdi qarym-qatynastar arqasynda júzege asyrylady.
Qazaqstannyń kópvektorly saıasatynyń osyndaı quramdas bólikteri onyń senimdi jáne beıtarap deldal retindegi halyqaralyq bedelin nyǵaıtý úshin berik negiz qalaıdy. Eldiń ártúrli seriktestermen tabysty yntymaqtastyq jasap, sonymen birge óz ulttyq múddelerin qorǵaý qabileti jahandyq arenadaǵy strategıalyq ıkemdiligi men kemeldigin kórsetedi. Qazaqstan ortasha derjava retinde tek halyqaralyq oqıǵalardyń yqpalynda qalmaı, olarda belsendi túrde qatysa otyryp, beıbitshilik, turaqty damý jáne halyqaralyq yntymaqtastyq isine qomaqty úles qosa alatynyn dáleldeıdi.
– Suqbatyńyzǵa raqmet!
Suhbattasqan Janna JOMART
