Óz aldymyzǵa jeke memleket bolyp, azattyq alyp, táýelsiz el bolǵanymyzǵa bıyl 30 jyl. Alaıda qazirgi kezde jahandaný áleminde is júzinde, shyn máninde táýelsiz memleketter qalmady. Barlyǵy bir-birine táýeldi. Keıbireýleri kóp, al keıbireýleri az.
Ár túrli salalarda, sonyń ishinde ekonomıkada óziniń táýelsizdiginen bólshektep aıyrylǵan kóptegen elderdiń qatarynda bolýy Qazaqstannyń osy jaǵdaıdaǵy ózekti máselesi.
Nátıjesinde Qazaqstan sonaý 90 jyldary ýáde etilgendeı Azıanyń jańa jolbarysy emes, qaǵaz júzindegi jolbarys boldy.
Elde orta tapqa qaraǵanda kedeı tap ókilderi kóp. Biz 30 jylda tek shıkizat ekonomıkasyn qurdyq. Djon Rokfellerdiń «Álemdegi eń jaqsy bıznes – jaqsy basqarylatyn munaı kompanıasy.
Ekinshi orynda -nashar basqarylatyn munaı kompanıasy», - degen sózderi arnaıy Qazaqstan úshin aıtylǵandaı.
Odan da soraqysy – qymbat baǵalanatyn shıkizat bolǵan jaǵdaıda basshylyqtyń biliktiligi mańyzdy emes bolýy.
Tek qaǵaz úıindisin týdyrǵan eldiń damýyna baǵyttalǵan aıaqtalmaǵan kóptegen baǵdarlamalar, týystyq ekonomıka jaǵdaıyndaǵy básekeniń joqtyǵy, tıimsiz búrokratıalyq apparattyń adal kásipker men óndirýshiniń ornyna basty oıynshy bolýy, ýaqyt pen resýrstardy qurtqan korrýpsıa, el ekonomıkasynyń damýyna kedergi keltirdi.
30 jyl ótse de biz bolashaqtaǵy kún astyndaǵy oryn úshin talasqa daıyn emespiz, sol sebepti bizdiń ekonomıka iri jáne tabysty ekonomıkaly elderdiń tek qosymshasyna aınalý qaýpi bar.
Al mundaı jaǵdaı árqashanda bolashaq úshin qaýipti.
Óıtkeni, biz ótken 30 jylda ýaqytty, múmkindikti, elge degen halyqtyń senimin de joǵaltsaq, aldaǵy 30 jylda eldiń ózinen aıyrylyp qalýymyz múmkin.
Ejelgi grek tarıhshysy Polıbıı bolashaq árqashan qazirgiden jaqsyraq bolyp kórinedi dep sengen. Biraq bizde bolashaq, kerisinshe, qazaqstandyqtardy balalaryn ne kútip tur dep alańdaýmen ómir súrýde.
Olar qaı elde ómir súrýge májbúr bolady jáne ómirdiń ártúrli salalarynda qandaı qıyndyqtarǵa tap bolady?
Bul alańdaýshylyq qazirdiń ózinde kóptegen bilimdi, kreatıvti jáne qabiletti jastardyń Qazaqstanda bolashaǵyn kórmeı, shet el asyp, ózderiniń «básekege qabilettiligin» basqa saıası jáne basqa salalarda qoldanýǵa týra kelýde. Al aqyldy adamsyz kez kelgen eldiń bolashaǵy bolmaıdy.
Ekonomıs Rahymbek Ábdirahmanovtyń aıtýynsha, biz qazirdiń ózinde bilimdi jandardyń basqa memleket qonys aýdarýynan 50 mıllıard dollardan astam qarjyny joǵalttyq.
30 jyl - qaı jerge kelgenimizdi jáne bizdi ne kútip turǵanyn túsiný úshin ótkenge entýzıazmsyz kóz tastaýǵa jaqsy sebep.
Belgili qazaqstandyq ekonomıs Almas Chýkınniń aıtýynsha, 2030 jyly munaı dáýiri sharyqtaý shegine jetip, 2040-2050 jyldary suranys tómendeıdi.
Sonymen qatar, Danıa úkimeti 2030 jylǵa qaraı ishten janatyn qozǵaltqyshtarǵa tyıym salatynyn jáne Eýropany 2050 jylǵa qaraı álemdegi birinshi klımattyq beıtarap kontınentke aınaldyrýǵa EO-nyń basqa elderin yntalandyrýda. Bul bastamany EO-nyń basqa 10 eli qoldady.
Bizdiń qazirgi shıkizattyq mártebe – erte me, kesh pe aıaqtalatyn tranzıttik kezeń.
Sonda Qazaqstanǵa eki jol ǵana qalady. Biri - «Kavkaz tutqyny» fılmindegideı: ne bizdi AHAJ-ǵa aparyp, sosyn ınovasıalyq damý toıynda serýendeımiz, nemese bizdi prokýrorǵa, sodan keıin sotqa aparady, elimizdiń enshisine eshkimge kerek emes, janarmaı quıý beketi retinde ekonomıkalyq ómirden shetkeri qalý jazylmaq.
Inovasıalyq damýǵa eliktep oıyn oınap júrgende ýaqytty qur beker joǵaltamyz. Biz munaı burǵylaý qondyrǵylaryn aınalyp júrgende, basqa elder tórtinshi ónerkásiptik revolúsıany júzege asyrýda, al biz onyń ónimderin tek ımporttaıtyn bolamyz.
Mysaly, jaqynda brıtandyq Orca Computing kompanıasy álemdegi eń kishkentaı kvanttyq kompúterlerdiń birin jasaǵanyn habarlady. Sonymen birge bul kompanıa Ulybrıtanıany kvanttyq kompúterlerdi jasaýda álemdik kóshbasshy etý maqsatyn jarıalaǵan, jáne úkimetten de qarjylaı qoldaýǵa ıe boldy.
Bir ázilge súıensek, bizdiń elde baıaǵy nanotehnologıanyń ornyna sybaılas nanotehnologıa kóbirek tanymal.
Rasynda da, bir kezderi bizdiń alaıaqtar da Qazaqstandy, qazaqstandyq planshetterdi shyǵaratyn, onyń ishinde eksporttaıtyn elderdiń birine aınaldyrǵysy kelgen. Biraq bári ádettegideı aıaqtaldy. Prezıdenttiń qatysýymen ashylǵan zavod jalǵan bolyp shyqty, kásiporyn basshylyǵyna qatysty qylmystyq is qozǵaldy, al biraz ýaqyttan keıin osy zavod negizinde plasık paketterin shyǵarýdy uıǵardy. Shamasy, bizdiń tehnologıalyq bıigimiz osy shyǵar.
Qazaqstanǵa básekege qabiletti ıntellektýaldy, saıası jáne ekonomıkalyq orta aýadaı qajet. Biraq bilimdi jandarǵa eshqandaı kedergiler bolmaýy kerek.
Aıtpaqshy, keıbir sarapshylar memlekette aqyldy ári bilimdi adamdardyń shynymen baǵalanatynyn kórsetetin kórsetkishterdiń biri memlekettiń ınovasıalyq jáne tehnologıalyq damý deńgeıin kórsetetin patenttik statısıka dep sanaıdy.
Al ǵylymı-tehnıkalyq patentterdiń sany boıynsha Qazaqstan kóptegen elderden áldeqaıda artta qaldy.
Biraq álemde kóshbasshy memleket aınalǵan memleketterdiń mysaly jeterlik Japonıa, Pak Chon Hı tusyndaǵy Ońtústik Koreıa, Lı Kýan Iý dáýirindegi Sın gapýr, Taıvan jáne basqa da azıalyq jolbarystar.
Al mundaı jetistikke jetýdegi basty faktorlardyń biri – eldiń ulttyq jańǵyrýyn jeke múddelerinen joǵary qoıǵan memleket qaıratkerleriniń bılik basynda bolýy edi.
Al bizge bılik basyndaǵylar óz bolashaǵyn, balalary men nemereleriniń bolashaǵyn baqýatty, jańa tehnologıany ıgergen Qazaqstanmen baılanystyrǵanda ǵana múmkin bolatynyn naqty túsinetin jańa basqarý stıli qajet. Aıtpaqshy, keıbir ekonomıser Taıvandy ekonomıkalyq damýdyń sátti úlgileriniń biri dep sanaıdy, ol ártúrli jobalarǵa shashyrap qalmaı, negizgileriniń birine shoǵyrlanýdy jón kórdi.
Atap aıtqanda, kompúterlik chıpterdi óndirýde, álemdik óndirýshilerdiń birine aınalýy edi.
Al jahandyq ekonomıka turǵysynan Qazaqstan aýyl sharýashylyǵyn nemese munaı-hımıa salasyn damytýmen qatar ınovasıalyq tehnologıalar men startaptardy qoldaýdyń balamaly energıa kózderin ázirleý jáne synaý jáne energıany únemdeý salasyndaǵy mańyzdy orynǵa ıe bola alady.
Tehnologıalardy engize otyryp, osylaısha jańartylatyn energıa kózderin damytýda Kremnıı alqabynyń analogyna aınalýǵa bolar. Jáne jasaǵan dúnıelerdi eksporttaý jáne osy segmentte ǵylymı-tehnıkalyq patentter sanyn arttyrýǵa múmkindik týar edi.
Bul jerde Pinemelon.com basqarýshy dırektory jáne nFactorial mektebiniń negizin qalaýshy Arman Súleımenovpen kelise alamyz, ol kelesi trıllıon dollarlyq kompanıa (Apple-dan keıin) klımattyń ózgerýine beıimdelýge kómektesetin ınovasıalyq ónimderdi óndirýshi bolady dep sanaıdy.
Biraq eger Qazaqstan bul syn-qaterlerge beıimdele almasa, onda bul klımattyq ózgerister kedeıliktiń artýyna, azyq-túlik qaýipsizdigine, densaýlyq saqtaý salasyna qaýip tóndiredi, jańa aýrýlardyń paıda bolýyna ákeledi, kóshi-qon aǵyndaryna áser etedi, ekologıalyq bosqyndar sanyn kóbeıtedi jáne básekelestikti kúsheıtedi, sý resýrstary úshin báseke paıda bolady.
Munyń bári birigip eldegi saıası jáne ekonomıkalyq turaqtylyqqa nuqsan keltiredi.
