Jastar ǵylymǵa bet burdy
Qazaqstanda bir mıllıon adamǵa shaqqanda 1392 adamǵa teń keledi
Ǵylymı-tehnıkalyq áleýettiń resýrstyq ózeginde «zerttemeler men óndiris» jatatyny sózsiz. Bul rette irgeli jáne qoldanbaly ǵylym basshylyqqa alyp, tájirıbelik-konstrýktorlyq zerttemeler men ǵylymı-tehnıkalyq ónimdi óndiristiń túrli salasyna engizýdiń máni zor. Al ǵylymı-tehnıkalyq áleýettiń negizgi qozǵaýshy kúshi – bilikti maman. Óz isin jetik biletin mamansyz damyǵan ǵylymı áleýetti kóz aldymyzǵa elestetý múmkin emes. Sondyqtan elimizdegi ǵylymı-tehnıkalyq salasynda bilikti mamandar negizgi áleýetti kúsh bolyp sanalady. 1991-2013 jyldar aralaǵynda ǵylym salasyn qarjylandyrýdyń deńgeıi tıisti deńgeıde bolmaǵandyqtan ǵylymı zerttemelerdi iske asyratyn ǵalymdardyń sany 1,7 esege (40,9 myń adamnan 23,7 adamǵa) tómendedi. Osylaısha qazaq ǵylym úlken synaqty bastan ótkerdi.
Jalpy alǵanda 2000 jyldar men 2013 jyldar aralyǵynda ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystarmen (ǴZTKJ) aınalysqan qyzmetkerlerdiń sany 8,9 myń adamǵa artyp, 60,6%-dy qurasa, dál osy kezeńde zertteýshi-mamandardyń sany 8,2 myń adamǵa ulǵaıyp, 90,9%-ǵa jetkenin baıqaımyz. Al tehnıkalyq qyzmetkerlerdiń úlesi 0,5 myń adamǵa kóbeıip, 12,0%-ǵa artqan. Búginde Qazaqstandaǵy ǴZTKJ jumyspen aınalysýshylardy 1 mıllıon adamǵa shaqqanda 1392 adamǵa teń keledi. Bul basqa eldermen salystyrǵanda tómen kórsetkish. Aıtalyq, 1 mıllıon adamǵa shaqqanda ǴZTKJ aınalysatyn mamandardyń sany Fınlándıada 7832, Islandıada 6807, Shvesıada 5416, Japonıada 5287, AQSH-ta 4605, Norvegıada 4587, Avstralıada 3759, Kanadada 3597, Fransıada 3213 adamdy quraıdy. Búginde elimizdegi ǴZTKJ jumyspen aınalysatyn qyzmetkerlerdiń 49,9%-y joǵarǵy kásibı bilim berý salasynda, 23,3%-y memlekettik sektorda, 21,1%-y kásipkerlik jáne 5,6%-y komersıalyq emes salalarda jumys isteıdi. Damyǵan elderdiń is-tájirıbesine nazar aýdaratyn bolsaq, ǵylymı ortany damytýda memlekettiń qoldaýynyń mańyzy zor ekeni birden baıqalady. Sondyqtan ǵylym salasyndaǵy memlekettik sektordyń mańy zor. Qazirgi tańda memlekettik qoldaýyna súıenip ǴZTKJ aınalysatyn mekemelerdiń sany 78 jetken.
Búginde Qazaqstandaǵy ǴZTKJ jumyspen aınalysýshylardy 1 mıllıon adamǵa shaqqanda 1392 adamǵa teń keledi. Bul basqa eldermen salystyrǵanda tómen kórsetkish. Aıtalyq, 1 mıllıon adamǵa shaqqanda ǴZTKJ aınalysatyn mamandardyń sany Fınlándıada 7832, Islandıada 6807, Shvesıada 5416, Japonıada 5287, AQSH-ta 4605, Norvegıada 4587, Avstralıada 3759, Kanadada 3597, Fransıada 3213 adamdy quraıdy.
Qazirgi tańda kópshiligimiz qazaq ǵylymy qartaıyp bara jatyr dep jıi aıtamyz. Biraq sońǵy ýaqyttary jastardyń ǵylymǵa degen qyzyǵýshylyǵy artqanyn baıqaýǵa bolady. «Ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵy» AQ ǴZTKJ aınalysýshylardyń jas ereksheligin sarapqa salynǵanda 35 jastaǵy ǵalymdardyń sany 36,2%-ǵa jetkenin anyqtaǵan. Osy bir málimetten-aq jastardyń ǵylymǵa bet bura bastaǵanyn ańǵaramaz. Al 65 jastan asqan ǴZTKJ aınalysýshylardyń úlesi – 8,1%-dy quraǵan. Taǵy bir qyzyqty málimet. 2013 jyly elimiz boıynsha ǵylymı-zertteý jumystarymen aınalysýshylardyń arasynda áıelderdiń úlesi 51,7%-dy qurap, elimizdiń ǵylym salasynda genderlik teńdik saqtalǵan.
PhD doktorlar tapshy
Ǵylymı kadrlar daıarlaý jáne olardy tıimdi paıdalaný damyǵan elderde de ózekti máselelerdiń biri bolyp sanalady. Qazirgi tańda ǵylymı-zertteý jumystary zamanaýı salalarǵa negizdelgendikten dıplomnan keıin ǵylymmen aınalysý isiniń talaby zor bolyp tur. Shetelderde ǵylymı kadrlardyń bilimin óz salasynda ǵana emes, ózge ǵylym salalarynda paıdalanýy aıtarlyqtaı ósip keledi. Osy jaıtty esepke ala otyryp doktorantýra bitirgen mamandardyń basqa salany tańdaýy qatelik dep qabyldaý orynsyz. Qaıta kerisinshe kásibı turǵydan bilimin jetildirip, «bir mamandyq – mansaptar jıyntyǵy» qaǵıdasyn qalyptastyrýdyń alyǵysharty dep qarastyrǵan jón.
2009-2013 jyldary 1500 PhD doktory daıyndalady dep josparlanǵanymen, is júzinde olardyń sany 587 bolǵan, ıaǵnı josparlanǵannan 2,5 ese az. 2013 jyldyń 22 tamyzyndaǵy BǴM alqa jınalysynda elimizdegi JOO bitirgen 914 doktoranttyń 211-i (23,1%) ǵana dısertasıalyq jumysyn qorǵaǵan, tek 189-y (20,7%) bekitilgen, bul doktorantýra júıesiniń tıimdiliginiń tómendigin kórsetedi.
Qazirgi tańda elimizdegi ǵylymı kadrlar áleýetiniń baıaý ósimine doktorlyq qorǵaıtyn ǵalymdardyń sanynyń azdyǵynan ǵana emes, olardyń ǵylym salasynan alystap ketýi de áserin etýde. Sońǵy ýaqyttary Qazaqstanda ǵalymdardyń doktorlyq PhD dısertasıalardy qorǵaý deńgeıi óte tómen bolǵany jasyryn emes. 2013 jyly 2006-2008 jyldardaǵy deńgeıge (249-227 doktor) teń bolyp tur. Bilim jáne ǵylym mınıstrligi 2011-2013 jylardy jyl saıyn PhD dessertasıalardy qorǵaıtyn doktorlardyń sanyn 500 deıin arttyrýdy josparlaǵan edi. Biraq PhD doktor atanǵan ǵalymdardyń sany áli de tómen. 2013 jyldyń sońyna qaraı PhD dárejesin ıemdenýshilerdiń sany 686 doktordy quraǵan. QR Statısıka agenttiginiń málimetteri boıynsha 223 doktor, ıaǵnı 32,5% adam ǵylymmen shuǵyldanǵan, atap aıtqanda 6 jyl ishinde biliktiligi joǵary kadr daıyndaýdyń jańa júıesiniń jumysqa aralasýy nemese jalpy PhD doktory dárejesin alǵan mamandardyń úshten eki bóligi ǵylymnan tys salalarda jumys istegen.
2009-2013 jyldary 1500 PhD doktory daıyndalady dep josparlanǵanymen, is júzinde olardyń sany 587 bolǵan, ıaǵnı josparlanǵannan 2,5 ese az. 2013 jyldyń 22 tamyzyndaǵy BǴM alqa jınalysynda elimizdegi JOO bitirgen 914 doktoranttyń 211-i (23,1%) ǵana dısertasıalyq jumysyn qorǵaǵan, tek 189-y (20,7%) bekitilgen, bul doktorantýra júıesiniń tıimdiliginiń tómendigin kórsetedi. Jaǵdaıdyń bulaısha quldyraýyna doktorantardyń zertteý jumystaryn basqarýdaǵy menejmenttiń álsizsigi, is-saparlar merziminiń qysqa bolýy, qazaqstandyq joǵary oqý oryndaryndaǵy kóptegen doktoranttar bilimderi halyqaralyq standarttarǵa sáıkes kelmeıtinimen baılanystyrýǵa bolady.
Osy málimetterdiń barlyǵy PhD doktorantýrasy sheńberindegi daıyndalyp jatqan joǵary bilikti kadrlardyń sapasyn kóleńke túsiretini anyq. Aldyńǵy júıemen salystyrǵandaǵy (jyl saıyn 1500-ǵa jýyq) daıyndalyp jatqan joǵary bilikti kadrlar sanynyń birshama qysqarýy, ǵylym men ekonomıka damýynyń basym baǵyttaryn bilikti kadrmen qamtamasyz etýde aldaǵy jyldary doktorlardyń jetispeýshiligi týyndaýy múmkin. Qazirgi tańda medısına salasy boıynsha JOO PhD doktorlaryn daıyndaý isi qajettiligi 10-12%-ǵa jýyqtap qalǵan. Osydan-aq, bul baǵyttaǵy jumystardy tıimdi baǵytta júrgizýdiń kezi kelgenin ańǵaramyz.
Nurlan JUMAQANOV, «UǴTAO» AQ Qoǵammen baılanys bóliminiń jetekshisi.
