– Bizdiń zertteý baǵytymyz Qazaqstanda ósetin dárilik jáne jeýge jaramdy ósimdikter. Onyń ishinde jemister de bar, – deıdi Janar hanym. – Qazir ortalyqta jýsandy (Artemisia L.) zertteýdemiz. Osy turǵyda halyqaralyq ǵylymı maqalalar da jarıaladyq. Elimizde jýsannyń 81-den astam túri ósedi. Onyń 19 túri – endemık. Bir ósimdiktiń ózin tolyq zertteý úshin kem degende 2-3 jyl ýaqyt qajet. Qazirgi tańda ortalyqtyń ǵylymı qyzmetkerleri zerttep jatqan ósimdikter Almaty oblysy men Shyǵys Qazaqstannyń tóńiregindegi jýsan túrleri. Máselen, Qazaqstanda ósetin jýsan men shetelde ósetin túrin salystyrǵanda 60-70 paıyz uqsastyq bolsa, 20-30 paıyz ózgeshelik baryn baıqaımyz.
Ortalyq dırektorynyń sózine súıensek, kóp jaǵdaıda ǵalymdar ósimdiktiń bir qasıetin ǵana zertteıdi de, ósimdikter túbegeıli tolyq zerttelmeı qalyp jatyr.
– Al biz eń aldymen dárilik ósimdikterden jalpy syǵyndysyn alyp, keıin ártúrli eritkishtermen bólý arqyly polárly, polársyz qosylystaryn tolyq zerttep jáne bıologıalyq belsendilikterin anyqtaımyz. Ártúrli dárilik ósimdikterdiń gúlderi men jemisteri kosmetıkalyq ónimder, tamaq jáne farmasevtıka óndirisi, bıologıalyq belsendi qospalar daıyndaýda keńinen paıdalanylady, – deıdi Janar hanym.
Zertteý barysynda ortalyq mamandary osyndaı ártúrli baǵyttardy tolyǵynan qarastyrady.
– Qazaqstanda ósetin dárilik ósimdikterdi zertteýge bakalavr, magıstr jáne doktorant stýdentter de ǵylymı-zertteý jumystaryna atsalysady. Dárilik ósimdikterdi zertteý ortalyǵynda jýsandy fýndamentaldy zertteý boıynsha 2017-2022 jyldardy qamtıtyn ǵylymı jobalar bar. Odan bólek, teri aýrýlaryna em bolatyn dárilik ósimdikter baǵytynda zertteý jasap jatyrmyz. Osy joba aıasynda Avstralıanyń Grıffıt ýnıversıtetimen birge jumys isteımiz. Óıtkeni ózimizde ósimdiktiń teri aýrýlaryna baılanysty belsendiligin anyqtaý múmkindigi joq, tek shetelde anyqtalady, – deıdi ǵalym.
Ortalyq basshysynyń aıtýynsha, ósimdikterden alynǵan syǵyndylardy Grıffıt ýnıversıtetimen birge zerttep, óte jaqsy belsendilik kórsetkeni anyqtalǵan. Osy taqyrypta QazUÝ doktoranty Aıdana Qudaıbergen «Jas ǵalym» jobasyna qatysyp, 54 mln teńgeniń jobasyn jeńip alǵan. Janar Jeńis shákirtteriniń mundaı jetistikterge jetýi úshin kóp ter tókkenin alǵa tartty. Tipti sheteldik ýnıversıtettermen kelissózder júrgizip, stýdentterdiń elde joq tehnologıalardy meńgerýine septigin tıgizgen. Tánge daýa bolatyn tunbany tabıǵattan alatyn ǵalym bastapqyda qıyndyqtyń az bolmaǵanyn aıtty.
– Buryn zertteý úshin ósimdikterdi jınap, keptirip, usaqtap, 10-20 keliden shetelge alyp ketetinbiz. Óıtkeni ósimdik ekstraktysyn alýǵa múmkindik bolmady. Al qazir granttar men ýnıversıtet qoldaýynyń arqasynda rotorly býlandyrǵysh jáne shópterden ekstrakt alatyn arnaýly ydystar aldyq. Budan keıin shetelge baıaǵydaı 20 keli shóp emes, 500 gr nemese bir keli ekstrakt qana alyp ketemiz, – deıdi ol.
Biraq pandemıanyń áserinen qazir shetelge shyǵý múmkin emes. Sondyqtan Dárilik ósimdikterdi zertteý ortalyǵyna jobalarǵa bólingen granttar esebinen sorbentter, baǵanaly hromotografıa, ártúrli eritkishter satyp alynǵan. Osylaısha qazir ósimdikterdi óńdep, onyń quramyn anyqtaý sekildi jumystar ortalyqtyń ózinde jasalýda.
– Mysaly, joǵary effektıvti suıyqtyq hromotografıasy (HPLC) arqyly bıologıalyq belsendi qosylystardy anyqtaýǵa bolady. Bizdegi osyndaı eki qurylǵynyń biri Ońtústik Koreıada, biri Japonıada jasalǵan, – deıdi Janar hanym.
Ǵalymnyń zertteý obektileriniń arasynda ózimizdiń qarapaıym alma da bar. Kúndelikti tutynatyn bul jemistiń dertke daýa bolatyn qasıetine asa mán bermeımiz. Sóıtsek, onyń keıbir túrleri qaterli isikke qarsy turýǵa qaýqarly eken. Árıne, naýqastyń aıyǵyp ketýine bul tolyq kepil bola almaıdy. Degenmen «Altyn shyqqan jerdi belden qaz» demeı me, qazaq?!
– Almaty almanyń otany bolǵandyqtan, 5-6 túrin, mysaly, «Golden delıshes», «Krasnyı krepson», «Aport», «Amerıkanka», odan bólek, ózbek almasynyń bir túrin zerttedik. Talǵar men Qaskeleń jaqtaǵy alma baqtardyń árqaısysynan alyp, bir-birimen salystyrdyq. Olar qaterli isikke qarsy óte jaqsy belsendilik kórsetip jatyr. Ony da ary qaraı zertteýimiz kerek, – deıdi ortalyq basshysy.
2020 jyldyń 3-17 sáýir aralyǵynda «Ǵylym qory» koronavırýs ınfeksıasynyń taralýyna jol bermeýge jáne onyń saldaryn joıýǵa baǵyttalǵan tıimdi sheshimder tabý maqsatynda «Stop-Koronavırýs» konkýrsyn uıymdastyrdy. Baıqaýǵa búkil Qazaqstannan 140-tan astam ótinish kelip túsken. Koronavırýsqa qarsy kúres boıynsha ǵalymdar, kásipkerler men medısına qyzmetkerleri óz jobalaryn usynǵan. Sonyń ishinde Janar Jeńis 39 fınalıstiń arasynan tabyldy. Ǵalym koronavırýsqa qarsy tunba ázirleý ıdeıasy qalaı paıda bolǵanyn baıandap berdi.
– 2003 jyldan bastap SARS-CoV degen vırýs Qytaıda Gonkongta taraldy. Sol kezden bastap ǵalymdar emdik ósimdikterdiń koronavırýsqa qarsy qasıetterin zertteı bastady. Nátıjesinde kóptegen dárilik ósimdikterdiń vırýsqa qarsy qasıeti bar ekeni jáne áser etý mehanızmderi ártúrli bolatyny anyqtalǵan. Qazaqstanda ósetin osyndaı dárilik ósimdikterden koronavırýsqa qarsy tabıǵı belsendi qospa jasaý týraly ǵylymı joba daıyndadyq. Sol jobamyz baıqaýda fınalǵa shyqty.
Pandemıa bastalyp, elde dári tapshylyǵy baıqalǵan tusta qaladaǵy jeke klınıkalar Janar Jeńistiń tunbalaryna tapsyrys beredi. Ǵalym ózimizde ósetin, biraq kovıdke qarsy belsendiligi zerttelgen ósimdikterdi qosyp, «Tumaý shárbatyn» jasap shyǵarǵan.
– Birinshi daıyndaǵan resepte tek jeýge bolatyn ósimdikter qoldandym. Sondyqtan ýlylyǵyna da alańdamaımyn. Barlyǵynyń dáleldengen ǵylymı negizi bar, dozasy standartty. Balalar da qabyldasa jaraıdy. Keıin jótel men demikpege dep, arnaıy suranys arta bastaǵan soń, ekinshi resepti daıyndadyq. Ol jerde dárilik ósimdikter kóbirek, – deıdi Janar hanym.
Ádette kovıdten adamdar álsirep, salmaq tastaıdy. Dárilerdiń áserinen keıbir naýqastardyń dıabeti kóterilip ketedi. Ǵalymnyń aıtýynsha, bul vırýs qandy qoıýlandyryp, qaı jeriń álsiz bolsa, sol jerdegi aýrýdy asqyndyrady.
– Osy qasıetterdi eskere kele, ókpeni qýattaıtyn, qaqyryq túsiretin, qandy suıyltatyn, qandaǵy maılardy joǵaltyp, qan aınalymyn jaqsartatyn, kúsh-qýat berip, uıqyny teńsheıtin qasıeti bar ósimdikterdi qostyq. Jalpy, bir jyldan beri eshqandaı keri áseri (alergıa) bolmady. Qoldanǵan jandar tez arada jazylyp, ózderiniń alǵystaryn aıtyp jatyr.
Alergıa demekshi, bul maýsymdyq dert te kóptegen adamnyń máselesine aınalyp otyr. Ǵalym munyń bir sebebi baýyrdan bolýy múmkin ekenin aıtty. Nazarbaev ýnıversıtetinde júrgizilgen synaq nátıjesi boıynsha bul dárilik tunba baýyr jasýshalarynyń jańarýyna áser etken.
– Kóktem-jaz mezgilderinde murny bitelip, kózi isip ketetinder osy dárini ishse alergıasy basylady. Bizdiń ekinshi reseptimiz baýyr jasýshalarynyń kóbeıýine áser etetinin zerttedik. Odan bólek, byltyr teri aýrýyna shaldyqqan bir kisi «ımýnıtetimdi kótersem» dep, dárimizdi aldy. Keıin dertinen aıyqqanyn aıtty. Negizi, teri aýrýy da keı kezde baýyrǵa baılanysty. Mine, tumaý, jótel, kovıdten bólek, osyndaı da jaqsy nátıjeler kórsetip jatyr, – deıdi Janar Jeńis.
Onyń aıtýynsha, kovıdke qarsy tunbany kovıdtiń jeńil túrinde aýyryp jatqan adamdar nemese emdelip shyqqan, biraq tolyq qaqyryǵy túspegen, álsiregen jandar qabyldap, tolyq jazylyp shyqqan. Al qatty aýyryp turǵan naýqastarǵa beretin múmkindik bolmaǵan.
– Óıtkeni olar aýrýhanada boldy. Batys medısınasynda júrgenderdiń kóbisi ósimdiktiń emdik qasıetterin tanı bermeıdi. Al emdelip shyqqan pasıentterdi vırýstyń beti qaıtqanymen, qatty álsirep, qurǵaq jótel qınaıdy eken. Maǵan osyndaı kisiler habarlasyp, bizdiń tabıǵı qospany on kúnnen eki aptaǵa deıingi ýaqytta paıdalanyp, osy ýaqyt aralyǵynda qaqyryǵy túsip, kúsh-qýaty qalpyna kelgenin aıtyp, alǵystaryn bildirip jatyr, – deıdi ol.
Janar hanym dárilik qospanyń quramynda jalbyz, qyzylmıa ósimdikteri, qalampyr jáne túımedaq shópteri men paıdaly ósimdikter baryn sóz etti. Ǵalym: «Qazaq halqynda dárilik ósimdikpen emdeý burynnan bar. Kezinde oba sıaqty aýrý túri taraǵanda osyndaı emdik ósimdiktermen emdegen. Atalmysh qospa sýsamyr, qan qysymy, bronh demikpesi barlarǵa jaqsy kómektesedi. Bul dárini aýrý deńgeıine qaraı qoldanady. Jastar nemese ımýnıteti joǵary jandarǵa qysqa ýaqytta jaqsy kómektesedi, al jasy úlken nemese sozylmaly aýrýy bar adamdarǵa birshama uzaq ýaqyt qabyldaýdy qajet etedi, – deıdi.
Japonıa, Qytaı, Ońtústik Koreıa sekildi elderdiń aldyńǵy qatarly joǵary oqý oryndarynda jumys istegen qazaq qyzy aldaǵy ýaqytta atalǵan dárini óndirý úshin QazUÝ janynan shaǵyn zaýyt salynatynyn aıtty.
