Turmystyq qaldyqtardy óńdeý salasyndaǵy mańyzdy ǵylymı jańalyqty ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti janyndaǵy Jańa hımıalyq tehnologıa men materıaldar ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń ǵalymdary oılap tapqan. E.A. Áýbákirov jetekshilik jasaǵan ǵylymı-zertteý jumysyna J.H. Tashmuhambetov, G.V. Abramov, T.S. Ábdildın, J.T.Eshov syndy bilikti ǵalymdar óz úlesterin qosqanyn aıta ketýimiz kerek. Osylaısha otandyq ǵalymdar plasmassa men rezınaquramdas qaldyqtardy katalıtıkalyq óńdeý tehnologıasyn oılap taýyp, sıntetıkalyq suıyq otyn alýǵa qol jetkizdi. Qazirgi tańda bul ǵylymı jańalyqqa dúnıejúzi ǵalymdary da aıryqsha qyzyǵýshylyq tanytýda. Ǵalymdar rezınaquramdas jáne plasmassa qaldyqtardy gıdrogenızasıalyq óńdeýdiń tehnologıalyq rejımin ońtaılandyryp, katalızatorlardy tańdaý maqsatynda júrgizilgen zertteý jumysy ǵylymı ortanyń nazaryn aýdaryp otyr. Osylaısha joba elimizde qaldyqsyz tehnologıalardy jetildirýdegi mańyzdy qadamnyń birine aınaldy.
Qazirgi tańda Qazaqstanda jyl saıyn júzdegen myń tonna rezınaquramdas jáne plasmassa qaldyqtar jınalatyny belgili. Qoqys kúresinderde taý bolyp úıilip jatqan turmystyq qaldyqtar túrli zattarmen árekettesip, topyraqtyń betki qabatyn ýlaıtyny belgili. Sondyqtan olardy óńdep, ekinshi ret kádege jarataýdyń mańyzy zor. Eger otandyq ǵalymdardyń ashqan jańalyǵyn óndiristik deńgeıde qoldaý tapsa, turmystyq qaldyqtardan kómirsýtek pen túrli janǵysh sıntetıkalyq suıyqtyqtar alýǵa bolady eken. Keleshekte tyń tehnologıa óndiristik deńgeıde iske assa, ekologıalyq másele men bilgili mólsherde otyn energetıkasyn alyp, bir oqpen eki qoıan atarymyz anyq.
Keń baıtaq elimizde 200 mln. tonnaǵa deıin rezınaquramdas jáne polımerli turmystyq qaldyqtar jınaqtalǵanyn eskersek, taý bolyp úıilgen qoqystan qanshama paıda tabýǵa bolatynyn ańǵarýǵa bolady. Osy qaldyqtardy óńdep, mıllıondaǵan tonna munaı men mıllıondaǵan kVt qýat kózin únemdeýdiń de máni zor.
Mamandardyń sózine sensek, qazirgi tańda elimizde jaramsyz bolyp qalǵan kólik dóńgelekterin untaqtap, jolǵa tósenish retinde paıdalanýda. Jarmsyz shınalardan jasalynǵan qospa joldyń uzaq ýaqyt paıdalaný múmkindigin arttyrǵan, sonymen joldardyń shýyldy meılinshe azaıtqan. Al plasmassa qaldyqtary óńdeý isi elimizde eshqandaı joba joq. Bul rette el Úkimeti QazUÝ ǵalymdarynyń jańa ǵylymı-zertteý jumystaryna qoldaý kórsetip, onyń óndiristik deńgeıde iske asyrýǵa qoldaýy kórsetýi kerek. Ǵalymdar óz jobalary memleket pen iri ınvestorlar tarapynan qoldaý tapsa, elimizde mator maılarynyń baǵasy tómendep, qosymsha jumys oryndary ashylatynyn aıtýda.
Ádette kúresinge tastalǵan kólik shınalary 100 jylǵa deıin aınalasyna ýly zattar bólip, jata beretini belgili. Ol jaýyn-shashyn sýymen árekettesip, jyldar boıy benzopıren, dıfenılamın, dıbýtılftalat, fenantren syndy organıkalyq toksınder bóletinin ǵalymdar anyqtaǵan. Búginde kóshede júıtkip júrgen árbir kólik árbir 2 jylda shınalaryn tozdyryp, kúresinge laqtyratynyn eskirsek, qoqystan qanshalyqty paıda tabýǵa bolatynyn baıqaýǵa bolady.
Búginde ekonomıkasy barynsha órkendegen AQSH-ta jyl saıyn 203 mln. dana dóńgeleke qoqysqa aınalady eken. Onyń 190 mln. jeńil kólikterdiń shınalary bolsa, 47 mln. júk kólikteri men ózge arnaýly tehnıkalardyń úlesine tıedi. Amerıkanyń qorshany ortany janashylarlary qoqysqa aınalǵan kólik shınalarynyń jalpy sany 2 mlrd. jetkenin aıtyp, dabyl qaǵaýda. Qazir bul máselemen AQSH bıligi kúresip jatyr. Olar jyl saıyn kúresinge tastalǵan shınalardyń 50 paıyzyn óńdep, kádege jaratýda. Bul baǵytta Eýroodaq pen Japonıada jaqsy nátıjege qol jetkizgenin aıta ketýimiz kerek. Aldaǵy ýaqytta Qazaqstanda otandyq ǵalymdardyń ǵylymı jańalyqtaryn paıdalanyp, elimizdegi kólik shınalaryn ekinshi qaıtara óńdeýge kúsh salýy kerek.
Dúnıejúzilik statısıkaǵa nazar aýdarsaq, damyǵan elder paıdalanǵan kólik shınalarynyń 16 paıyzyn damýshy elderge eksporttasa, 12 paızyn qaıtadan qalypqa keltiredi, 9 paıyzyn regenerasıalaıdy, taǵy 9 paıyzyn azamattyq qurylysqa paıdalansa, 19 paıyzyn sement peshterde órteıdi eken. Eń basym bóligi 36 paıyzy kúresinge tastalynady eken. Tek 4 paıyzynan ǵana qýat óndiriletini málim bolyp otyr. BUU qorshaǵan ortany qorǵaýǵa qatysty Rıo-de-Janeıro qalasynda ótken konferensıasynda ekologtar 2025 jyly dúnıejúzi boıynsha jaramsyz kólik shınalary 4-5 esege artyp, úlken ekologıalyq máselege aınalatynyn aıtqan bolatyn.
Nurlan Jumahanov, «UǴTAO» AQ Qoǵammen baılanys bólimi.
