Lama Sharıf Qazaqstandaǵy dinı ekstremızmniń shynaıy kelbeti qandaı?Onyń túp-tamyry qaıda jatyr jáne onymen kúresý joldary qaısy? degen saýaldarǵa jaýap beripti.
— Qaırat Qaıyrbekuly, «Dinı ekstremızmniń aldyn alý» jáne «dinı ekstremızmge qarsy kúresý» uǵymdarynyń araqatysy jóninde ne aıtasyz? Olar tájirıbede qalaı júzege asyp jatyr?
— Din isteri agenttigi konfesıaaralyq kelisimmen qamtamasyz etý, azamattardyń dinı senim erkindigi quqyǵyn jáne dinı birlestiktermen ózara baılanys salalaryn, sondaı-aq atalmysh baǵyttaǵy sala aralyq úılestirýde memlekettik strategıany júzege asyrýshy ortalyq atqarýshy organ bolyp tabylady.
Tatýlyq pen turaqtylyq — Qazaqstannyń ishki saıasatynyń basty basymdyǵy jáne de respýblıkamyzdyń órlep-órkendeýiniń qajetti alǵysharty bolyp tabylady, sondyqtan da memlekette olardy qamtamasyz etetin tutastaı bir júıe qalyptasqan. Osy júıede agenttik ózindik orynǵa ıe.
Búgingi kúni din sekildi óte názik saladaǵy turaqtylyqqa tóngen syn tegeýrinder men qaterler ekstremızm túrinde boı kóterdi. Ideologıa, teris pıǵylǵa úndeý ıakı lańkestik áreketter arqyly dinı ekstremızm ózine jol salyp jatyr.
Sóz joq, biz Qazaqstan Respýblıkasynyń «Ekstremızmge qarsy is-qımyl týraly» Zańyna sáıkes dinı saladaǵy ekstremızmge toıtarys berip, ymyrasyz kúresýge tıispiz. Osy Zańǵa sáıkes, dinı ekstremızmmen kúresý memlekettik organdardyń qyzmetine jatady. Iaǵnı adam quqyqtary men azamattardyń bostandyqtaryn, Konstıtýsıa negizderin qorǵaýǵa baǵyttalǵan sharalardy júzege asyrý, kópkonfessıaly elimizdiń tutastyǵy men ulttyq qaýipsizdigin ekstremızm qaterinen qorǵap, ekstremızmniń aldyn alý, anyqtaý, jolyn kesý jáne onyń saldaryn joıý, sondaı-aq ekstremızmniń júzege asýyna jol ashatyn sebepter men alǵysharttardy anyqtap, joıyp otyrý — memlekettik organdardyń basty mindeti. Bir sózben aıtqanda, zańnamalyq deńgeıde ekstremızmniń tamyryn tereń jaıýǵa múmkindik bermeıtin alǵashqy kezeńinen bastap ony zalalsyzdandyryp otyrýǵa basymdyq beriledi.
Ekstremızmniń aldyn alý profılaktıkalyq jumystarda kórinis tabady. Atap ótilgen zań boıynsha, bul — quqyqtyq, uıymdastyrýshylyq, tárbıelik, nasıhattyq jáne ózge de sharalardyń qalypty júıesi.
Otandyq zańnamanyń normalaryn oryndaý úshin Agenttik óz Erejesinde bekitilgen aqparattyq-nasıhattyq sharalardy júzege asyrý mindetine den qoıady. Osy mindettiń aıasynda, halyq arasynda dinı ekstremızmniń aldyn alý úshin, aqparattyq-nasıhattyq toptar qurylyp, olar Agenttik pen onyń jergilikti departamentteri basshylyǵymen búkil Qazaqstan aýmaǵynda aqparattyq jumystar júrgizýde. Mundaı toptardyń quramyna ımamdar, dintanýshylar, ǵalymdar, din isteri boıynsha ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdar qyzmetkerleri kiredi. Jumys barysynda aqparattyq-nasıhattyq toptar halyqtyń barlyq áleýmettik toptaryn qamtýǵa tyrysýda, bul jumystarda birinshi kezekte, árıne, jastar ortasy keńinen qamtylýda. Bul rette qalyń buqaraǵa dinniń shynaıy gýmanısik bastaýlaryn kórsetip, dástúrli rýhanı qundylyqtardy dáripteý jáne de radıkaldy dinı toptarǵa qosylýdyń qaterliligi týrasynda aqparattar berý basty nazarda ustalady.
2012 jyldyń birinshi jartyjyldyǵynda osynaý aqparattyq-nasıhattyq toptar 1600-den astam is-shara, ıaǵnı semınarlar, otyrystar men dóńgelek ústelder respýblıka deńgeıinde ótkizildi, jumys aıasyna jalpy sany 53 myń adam qamtyldy.
— Sizdińshe, búgingi ekstremıstiń bet-beınesi qandaı?
— Bárimiz ekstremızm ataýlynyń ıdeologıa ilgishinen bastalatynynan habardarmyz, ıaǵnı bul — adamdardy motıvasıalap is-áreketke ıtermeleıtin ıdeıalar shoǵyry. Sondyqtan da dinı ekstremızmdi KSRO-nyń tarap ketýiniń kóp saldarynyń biri retinde kórsetsek qatelespeımiz. Eski ıdealdar qulady, al qoǵam jańalaryn qalyptap úlgermedi. Mine, naq sol sátte postkeńestik keńistikke álemniń túkpir-túkpirinen qoǵamdyq jáne memlekettik qurylystyń áralýan nusqalary enteleı endi. Bul dúrmekten sheteldik dinı jáne dinı-saıası toptar da tys qalmady. Buǵan bizdiń batys shekaramyzǵa taıaý aýmaqta Reseı Federasıasynyń lańkesterge qarsy áskerı qımyldar júrgizgenin qosyńyz. Olar ózderiniń dinı-saıası túsinikterine sáıkes federasıa quramynan bólinip shyǵýǵa tyrysty. Bul oqıǵalar elimizdiń batys óńirlerinde ıdeıalyq turǵyda tumaý sekildi juqty.
Osyndaı áserlerdiń nátıjesinde keıbir jastar dáýirler qıylysyndaǵy baǵdarsyz býyn retinde ıdeologıalyq yqpalǵa ushyrady, muny tipten, sheteldik ekstremıstik ortalyqtar tarapynan týyndaǵan ıdeologıalyq dıversıa dep ataýǵa da bolady.
Sondyqtan da búgingi ekstremıstiń portreti jalpy keskininde mynadaı: shetelden kelgen ıdeıalyq baǵdarlardy qabyldaǵan jáne de ıdeologıalyq manıpýlásıa eleginen ótken 20-30 jastaǵy adam. Buǵan áleýmettik túıtkilder shoǵyryn da qosqan jón. Óıtkeni barsha adam sýbektıvti ıakı obektıvti sebepterge baılanysty ómirden óz ornyn, ıaǵnı, Uly Abaı aıtqan, «dúnıeden óz ketigin taýyp, kirpish bolyp qalana» almaýy múmkin. Bálkı olarǵa ýnıversıtetke oqýǵa túsip, joǵary jalaqyly qyzmetke turý qol jetpes arman shyǵar? Osydan da birqatar áleýmettik ıgilikterden shettetilgendeı bolyp júrgen jas ózindik bir revanshqa boı urýy yqtımal. Bul maqsatyna jetý úshin ol qandaı da bir yqpaldy toptyń nemese qoǵamdyq kúshtiń múshesi bolýǵa yqylas bildiredi. 1990-jyldary jastardyń qylmystyq toptarǵa kirýge umtylǵany esimizde. Keıinnen bul sánnen qaldy, tipti mańyzdy bolmaı qaldy. Al búgingi margınaldyq qýatty syrtqa shyǵarýdyń bir arnasy — dinı ekstremızm.
Sondyqtan da ekstremıst degenimiz eń aldymen — kúndelikti problemalar batpaǵyna batqan jan. Bul — ıdeologıalyq, áleýmettik, qarjylyq ıakı psıhologıalyq máseleler. Ras, keıde adamnyń jaǵdaı durys bolýy múmkin: joǵary bilimdi, jaqsy qyzmeti bar, úlgili otbasyly, kerek deseńiz, asa daryndy. Degenmen ol radıkalızmniń sońynan erip kete barady. Bul jerdegi sebep — psıhologıalyq turaqsyzdyq.
— Ekstremıst dese jurt saqaly qaýǵadaı, balaǵy sholaq, sońynan hıjab kıgen qyz-kelinshek ertken jigitti elestetetin boldy. Muny jón sanaı alamyz ba?
— Bir jaǵynan alyp qaraǵanda, dinı negizi bar saqal men jamylǵy máselesi — árkimniń jeke sharýasy. Aıtpaqshy, bul tek ıslamǵa ǵana tán erekshelik emes. Biz saqaldy pravoslav hrıstıan men basyn búrkegen hrıstıan áıelderin de kezdestire alamyz. Osy sebepti de saqal men kıimdi naqty bir qubylystyń belgisi deýge bolmaıdy.
Buǵan qosa, ekstremıstik maqsattaǵy adam jurt sanasynda qalyptasqan obrazdan qashyp, ádeıilep syrtqy keıip kelbetin ózgerte salýy da múmkin. Osylaısha, zaıyrly qoǵamdastyqqa tastaı batyp, sýdaı sińip, óziniń kózdegen maqsattaryn indetip júre berýi múmkin. Alys-jaqyn shetelderdegi radıkaldar baıaǵyda-aq osy taktıkany basshylyqqa alǵan, bizde de olar keıingi kezde osy ádiske kóshe bastady.
Kıim tańdaýdaǵy dinı motıvasıany, aıtalyq, memlekettik qyzmette nemese jalpyǵa bilim berý mektepterinde júzege asyrýdy oryndy dep aıtý qıyn. Bul — zaıyrly jáne kópkonfessıaly bolyp tabylatyn Qazaqstannyń osy shaqtaǵy shyndyǵy. Sondyqtan da barshaǵa ortaq qandaı da bir beıtarap standart kerek. Ár alýan din ókilderiniń ózindik dinı tanymdaryna sáıkes jumysqa, mysaly, ákimshilik pen emhanaǵa álem-jálem bolyp barǵanyn elestetip jatýdyń ózi qıyn.
— Qazaqstandaǵy dinı radıkalızm týraly sóz qozǵalsa, salafızm taqyryby basa aıtylady. Salafızmniń Qazaqstan úshin dástúrli bolyp tabylatyn Hanafı mázhabynan basty aıyrmashylyǵy nede?
— Sýnnıttik ıslamdaǵy mázhabtardy hrıstıandyqtaǵy pravoslavıe men katolısızmmen áste salystyrýǵa bolmaıtynyn atap ótken jón. «Mázhab» sóziniń ózi «baǵyt, durys jolǵa shaqyrý» degendi bildiredi. Fıkh boıynsha mázhabtar bar, ıaǵnı ıslam quqyǵy boıynsha jáne de aqıda boıynsha, bylaısha aıtqanda, senimge negizdelgen mázhabtar bar. Sharıǵattyń quqyqtyq mektepteri bir bólek te, ózindik qudaıtanýshylyq tanymdaryn alǵa tartqan mektepter bir bólek.
«Mázhab» dep quqyqtyq mektepterdi, al qudaıtanýshylyq mektepterdi «aqıda» dep ataıdy. Bul — qalyptasqan úrdis. Osy eki belgige qarap-aq ıslamdaǵy barsha baǵyttardy klassıfıkasıalaýǵa bolady. Degenmen de mázhab pen aqıdanyń múldem eki bólek nárse ekenin uǵyp alǵan jón. Mysaly, materıaldyq zattardy poshymy men túsine qarap júıeleýge bolady. Bul rette zat tórt buryshty jáne de qyzyl, qyzyl jáne dóńgelek, dóńgelek jáne jasyl bolýy múmkin. Osydan kelip, bul qyzyl ma, álde, dóńgelek pe dep suraý — aǵattyq.
Málim bolǵandaı, dástúrli quqyqtyq mázhabtardyń sany tórteý: Hanafı, Shafıǵı, Málıkı jáne Hanbalı. Qudaıtanýshylyq iri mektepterdiń sany ekeý: asharıttik jáne Ortalyq Azıa úshin dástúrli sanalatyn Matýrıdı mektepteri. Bul oraıda Matýrıdı aqıdasy tarıhı turǵyda belgili bir aımaqtarda Hanafı mázhabymen astasqan, al asharıttik bolsa, Shafıǵı jáne Málıkı mázhabtarymen jáne t.b astarlasyp ketken.
Salafızm keń taralǵan elder qataryna Saýd Arabıasy jáne de onymen japsarlas jatqan Parsy shyǵanaǵy elderi jatady. Olarda Hanbalı mázhaby basymdyqqa ıe. Degenmen salafızmniń ózi bir mázhabty ustanýdy mindetti dep bilmeıdi, al keıbir salafı ǵulamalar mundaıdy basy bútin joqqa shyǵarady. Osy sebepti de, keshe ǵana namaz úırengenine qaramastan, qandaı da bir «mázhabtyń qajeti joq» dep, negizsiz jar salatyn salafı qarakóz jigitterdi kezdestire alamyz.
Salafıtter «salaftardyń taza aqıdasyn ustanamyz», ıaǵnı «aldyńǵylardyń jolymen júremiz» dep daýryǵady. Islam dástúrinde alǵashqy úsh tolqyn, ıaǵnı Muhammed paıǵambardyń (s.ǵ.s) sahabalary jáne de odan keıingi musylmandardyń eki tolqyny osylaı atalady. Alaıda dástúrli qudaıtanýshylyq mektepteriniń kóptegen ókilderi munymen esh kelispeıdi.
Sonymen qatar Qazaqstandaǵy salafıtterdiń kópshiligi qazaq salt-dástúrlerin «bıdǵat» («ruhsat etilmegen jańalyq») nemese «shırk» (Allaǵa serik qosý) sanaı otyryp, túbegeıli joqqa shyǵarady. Bul rette olar qazaqtardyń keıbir ulttyq dástúrleriniń paıda bolýynyń tarıhı sebepterin túsinýge tyryspaıdy.
Qoǵamymyzda oryn alǵan taǵy bir daýly másele – bizdiń salafı dep esepteletin dindarlar saýdıalyq sheıhterdiń óz azamattary —saýdıalyqtar úshin shyǵarǵan pátýalaryn jıi qoldanyp, oılanbastan el ishinde nasıhattap júr. Biraq ıslam dástúrinde pátýalardy ár elde óziniń múftıi shyǵaratyny jurtqa belgili. Bir másele boıynsha úkim naqty bir qoǵamdaǵy jaǵdaılarǵa baılanysty ártúrli bolýy múmkin. Taǵy da qaıtalap aıtamyn, bul — ıslam quqyǵynyń negizderi. Qasıetti Quran Kárimde Alla Taǵalanyń adamdardy ártúrli qylyp jaratqandyǵy týraly aıtylady («Áı, adam balasy! Shúbásyz senderdi bir er, bir áıelden (Adam, Haýadan) jarattyq. Sondaı-aq bir-birińdi tanýlaryń úshin senderdi ulttar, rýlar qyldyq). ( «Hýjýrat» súresi, 13-aıat).
Sondyqtan aıaǵyna nyq tura bastaǵan jáne qoǵamdyq, sonyń ishinde, dinı sanasy qalyptasyp kele jatqan jas memleketimizde mundaı alaýyzdyqqa jol berilmeý qajet dep esepteımiz. Bul — qoldy qýsyryp qarap otyrýǵa bolmaıdy degen sóz. Keń aýqymdy aǵartýshylyq jumys júrgizý qajet, bul tusta Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasyna zor tarıhı jaýapkershilik júktelip otyr.
Mundaǵy basty másele sonda, bizdiń elimizde dinı ádep-ǵuryptar men dástúrler sabaqtastyǵy úzilip qalǵan, osy sebepti de bir ýaqytta aınadaı tazalanǵan dinı óriste ár alýan dástúrli emes aǵymdar aram shóp syndy qaýlady jáne de bul sózimiz ıslamdyq aǵymdarǵa ǵana qatysty emes.
Sonymen qazirgi eń mańyzdy jaıt – jastarymyzdy, óskeleń urpaqty osyndaı keleńsiz kózqarastarǵa urynýdan saqtap qalý. Al úıirinen adasqandar erte me, kesh pe, aqylǵa kelse kerek. Qazirdiń ózinde salafıtter 2000-jyldardaǵydaı emes, ózderin anaǵurlym saq ustaıdy. Keıbireýleri tipti kúndelikti turmysta dástúrli Hanafı mázhabyn qabyldaýǵa ázir, qala berdi meshitte otyrǵanda, ımamdar ótinip jatsa, «Ámın» dep aıǵaılaýyn da qoıyp keledi.
— Sonda ózin-ózi jaratyndar, polısıa qyzmetkerlerin atyp jatqandar kimder?
— Muny tákfirshiler men jıhadshylar jasap jatyr. Shyntýaıtynda, bul bir úderistiń eki satysy, tákfir men jıhad jarıalaýdyń arasy — bir-aq qadam.
Ózderiniń qudaıtanýshylyq kózqarastary boıynsha olar salafılerge jatady, ıaǵnı salafı aqıdasyn ustanady, áıtse de saıası turǵyda, Mysyr radıkaly, 1966 jyly ólim jazasyna kesilgen, keıde búgingi musylman álemindegi barsha ekstremıstik aǵymdardyń «ókil ákesi» atanyp júrgen Saıd Kýtbanyń ádisine sáıkes áreket etedi. Sondaı-aq ol — «Musylman baýyrlar» qozǵalysynyń radıkaldy qanatynyń ıdeologtarynyń biri. Sondyqtan da biz tákfırızmdi dinı ekstremızmniń eń bir qaterli túri retinde tanımyz.
— «Tákfir» degenimiz ne?
— Bul sóz «senbeý», «kápir», «dinge senbeıtin» degen mándegi «kýfr» sózimen túbirles. Tákfir jasaý degenimiz dinsiz dep jarıalaýdy bildiredi. Mysaly, Qazaqstandaǵy tákfirshilerdiń eń súıikti ádetiniń biri – bes ýaqyt namazyn oqymaıtyn musylman balasyn kápirge jatqyzý, ıaǵnı bul degenińiz — aınalamyzdaǵylardyń basym bóligine saýsaq shoshaıtý, kúl shashý. Bul barlyq dáýirlerdegi ıslam ǵalymdary ustanǵan qaǵıdalarǵa qaıshy keledi.
Dástúrli fıkh – ıslam quqyǵynda tákfir jasaýdyń sharttary naqty kórsetilgen jáne de olardyń bári bizdiń basynan baqaıshyǵyna deıin radıkaldanǵandar tarapynan barynsha buzylýda. Mine, osy sebepti de musylmandardyń dinı saýattylyǵyn arttyrý asa mańyzdy, qysqasy, kez kelgen kisi tákfirshige aıqyn qatelikterin kózge shuqyp turyp kórsete bilýi kerek.
Sondyqtan da, taǵy bir ret qaıtalap aıtamyn, teris pıǵyldy aǵymdarmen kúrestegi sheshýshi faktor nadandyqty, dinı saýatsyzdyqty joıý bolyp tabylady. Osy shartty oryndaǵanda ǵana ekstremızm men terorızmmen kúres sharalary nátıjeli bolady.
— Sońǵy kezderi salafılermen qatar «Tablıǵı jamaǵat» ataýyn alǵan qozǵalys týraly áńgimelerdi de qulaǵymyz jıi shalyp qalyp jatady. Osy jóninde aıtsańyz?
— «Tablıǵı jamaǵat», sózbe-sóz berer bolsaq: «Ýaǵyz qaýymy», 1926 jyly Úndistanda Maýlana Muhammad Ilıas tarapynan uıymdastyrylǵan saıası, pasıfısik dinı qozǵalys.
Qozǵalystyń ereksheligi — baǵdarlamasynyń, jarǵysynyń, múshelik ınstıtýtynyń joqtyǵy. Osyǵan baılanysty, syrt kózge bul top joq ta sıaqty. Bul uıym kózge kórine bermeıdi, tıisinshe, kóptegen jyldar boıy sarapshylardyń nazarynan tys qalyp keldi.
— Olarǵa qatysty qandaı túıtkilder bar?
— Tablıǵshylar júıeli praktıka men úı aralap, esikten-esikke jalǵasqan belsendi ýaǵyzdy eń basty qundylyq dep biledi. Degenmen olar tereń dinı bilim alǵandy quptaı bermeıdi, oǵan nemquraıdy qaraıdy, arzymaıtyn nárse dep esepteıdi. Al bizde saýatsyz ýaǵyzshylar onsyz da jetkilikti. Ótken ǵasyrdyń 20-shy jyldaryna Úndistanda laıyq bolǵan nárse XXI ǵasyrdaǵy Qazaqstanǵa múlde úılespeıdi.
Budan bólek, bul qozǵalys ókilderi jumys isteý, otbasyn baǵý sekildi mindetterdi múlde eskere bermeıdi. Mysaly, olar áıel, bala-shaǵasyn tastap, alys saparǵa kete beredi. El aýmaǵyn adaqtap ketse maqul, shetelderge tartyp ketýi de yqtımal.
— Arnaıy operasıalar kezinde terrorıster túgeldeı derlik joıylyp otyrady. Bul ádetke aınaldy. Qoǵamda osyǵan baılanysty suraqtar kóbeıip tur. Kúsh qoldaný ádisi ózin-ózi aqtap jatyr ma, bul qanshalyqty oryndy nárse?
— Qoǵamda terorızm jáne ekstremızm kórinisterimen belsendi kúres júrgizilip jatyr. Sońǵy kontrterrorıstik operasıalar quqyq qorǵaý organdarynyń terorızmmen kúreste tájirıbe jınaqtaǵanyn kórsetedi. Olar radıkaldardy anyqtap, qoǵamǵa qarsy jasalǵaly jatqan qylmystyń aldyn alady.
Ras, Almaty, Atyraý jáne ózge de óńirlerde júrgizilgen birneshe antıterrorıstik operasıalar barysynda terorıstik toptardyń barlyq músheleriniń kózi joıyldy. Tájirıbe barysy terrorısterdiń asa qatygez, óz ómirlerin de, ózgelerdiń ómirin de buıym qurly kórmeıtinin dáleldep otyr. Ara-arasynda krımınaldyq elementter men dinı radıkaldardyń mıdaı aralasyp ketýi kórinis berýde. Shyndyǵyna kelsek, tipten dinı ıdeologıany jamylǵy etken qylmyskerlerdi quqyq qorǵaý organdary zalalsyzdandyryp jatyr.
Arnaıy operasıalar barysynda kúshtik qurylymdar olarǵa óz erikterimen berilip, qarýlaryn tastaýǵa buıyrady. Alaıda terrorıster baılanysqa shyqpaı, sońǵy demderi qalǵansha qarsylyq kórsetedi. Qazirgi tańda quqyq qorǵaý organdarynyń osyndaı sıtýasıalarǵa saqadaı saı ekendigin atap ótken jón. Byltyrǵy jylǵy arnaıy operasıalarda polısıa men arnaıy top qyzmetkerleri qatarynan shyǵyn bolǵanyn eske salyp jatýdyń ózi artyq bolar. Al sońǵy kezderi qarapaıym halyq pen kúshtik qurylymdar tarapynan qurbandyqtarǵa jol berilmeı keledi. Jaqsy qarýlanǵan jáne jankeshti qarsylastarmen jaǵalasýǵa týra kelip jatqanyna qaramastan, bul múmkin bolyp otyr. Terrorısterdiń kópshiligi polısıa organdaryna qarsy teraktilerdi uıymdastyrý men júrgizýge qatysqan jáne debasym kópshiligi — buryn qylmysty bolǵan jandar.
Arnaıy qyzmetterdiń jumysy tek antıterrorıstik operasıalar men terrorısterdi joıýmen shektelmeıtinin atap ótken jón. Terorızmniń aldyn alý úshin aıtarlyqtaı jumystar atqarylýda. Sońǵy jyldary birqatar terraktilerdiń aldy alynyp, radıkaldy toptar joıyldy. Aqtóbe, Almaty, Oral, Atyraý sottarynda ekstremıstik jáne terorıstik is-áreketter úshin kúdiktilerge sot prosesteri júrip jatyr. Alaıda qater saqtalyp tur jáne de qaýiptiń aýqymy da alańdatpaı qoımaıdy.
— Radıkaldy dinı aǵymdarǵa qalaı qarsy turýǵa bolady?
— Kúshtik jáne preventıvti ádister bar. Preventıvti jumystardyń sapalyq turǵyda jaqsarǵany durys. Osyǵan baılanysty, qoǵamdaǵy ondaı ekstremıstik ıdeıalardyń taralýyna eń áýeli zıatkerlik turǵyda qarsy turý kerek. Dinı ekstremısterdi zalalsyzdandyrýda ózge de yqpal etý sharalarymen qatar teologtardyń róli asa zor. Tájirıbeli teologtar, dintanýshylar, din salasy mamandary — ekstremıster men radıkaldardyń ıdeologtaryna saýatty ári joǵary dárejede qarsy tura alatyn qoǵamnyń birden-bir kategorıasy. Teologtar qasıetti Quran kitabyndaǵy qazynaly ámbebap bilimge ıe. Dinı dogmatıka salasy men dinı senimniń doktrınalyq erejelerin, rásimderdi jáne ózge de kúlttik praktıkalarǵa qatysty bilimniń moldyǵy olarǵa batyl ıdeıalyq qarsylastarymen ustasýǵa múmkindik beredi. Sondaı-aq radıkaldy dinı aǵymdarǵa qarsy kúresý joldaryn izdeýmen jekelegen ǵylymı-zertteý ortalyqtary jáne ınstıtýttar aınalysýda.
— Islam týraly aıtqanda zamanaýı ómir salty, bilim men mádenıetti dinmen ushtastyrý máselesi de qylań beredi. Basqasha aıtqanda, ıslam men modernızasıanyń astasýy múmkin be?
— Hanafı mázhabynyń rýhanı praktıkasy ulttyq mádenıet pen jalpyadamzattyq qundylyqtarǵa qurmetpen qarap keldi. Bul túsiniktiń ózeginde erteden ıslamǵa tán bolǵan toleranttylyq pen ashyqtyq uǵymdary jatyr. Qazaqstandaǵy ultaralyq jáne konfesıaaralyq kelisimniń dúnıetanymdyq kesheni shamamen birjarym myń jylǵa sozylǵan ıslamı órnek arqyly qalyptasty.
Zamanaýı qoǵam óskeleń dinılik pen modernızasıanyń úılese alatynyn kún tártibine qoıyp otyr. Bizdiń elimizdegi modernızasıa ádildik, adaldyq, rýhanılyq, bilim, eńbek, senim jáne quqyq basymdyǵy sekildi qundylyqtardyń qoǵamda qalyptasýyna baılanysty. Bul qundylyqtardyń bári de ıslam qundylyqtary bolyp tabylady. Biraq bul úshin ımamdarmen tize qosa otyryp áreket etý kerek. Meshitterdegi ýaǵyzdarda dinge shaqyrý ǵana emes, jastardy rýhanı damýǵa, bilimge, kemeldenýge, qoǵam ıgiligi úshin ter tógýge shaqyratyn nasıhattar da aıtylýy kerek.
Musylman renesansy dáýirinde din mádenıettiń joǵary deńgeıine, ǵylymǵa, fılosofıaǵa, bilimge sebepshi boldy. Búkil álemge ıslam aıasynda qyzmet etken ǵulama ǵalymdar men oıshyldardyń esimderi etene tanys.
Ókinishke qaraı, bizdiń zamanymyzda din men zaıyrly ómirdi qarsy qoıýshylar da kezdesedi. Shyndyǵynda, din azamattarymyzdy, birinshi kezekte jastarymyzdy bilim, otbasy, halyqtyq ǵuryptar men dástúrlerden aıyrmaýy kerek. Meshitke barý jastardyń sapaly bilim alýyna kedergi bolmaýǵa tıis, olar ıntellektýaldyq turǵyda da, boı túzeý jaǵynan da teń ósip-damýy kerek. Islam — oqshaýlaný men rýhanı kembaǵaldyqty qabyl almaıtyn din, ol dinge senýshilerdi jalpyǵa túsinikti gýmanısik qundylyqtarǵa baýlıdy.
— Áńgimeńizge rahmet!
Aına SARYBAI.
Derekkóz: aktobegazeti.kz
