Jazýshy, aýdarmashy marqum Gerold Belgerdiń osydan birneshe jyl buryn "Azattyqqa" bergen suhbaty keremet eken. Ótkir, ári áli de ózekti suhbat. "Bizdiń úlken kemshiligimiz anaý sheneýnikterdi óte joǵary kóteremiz. Ol ákim eken, bastyq eken dep, olardyń aldynda dirildep-qalshyldap jumsaq sóılep, bıazy bola qalamyz" deıdi Ger-aǵa. Ras qoı ıá?!
"Kórmegenimiz joq"
1941 jyly bizdi Edil boıynan Qazaqstanǵa, Sibirge jer aýdardy. Ol jerde bizdiń avtonomıalyq respýblıkamyz bolatyn. Men sol respýblıkanyń astanasy Engels qalasynda týdym. Jeti jasymda Qazaqstanǵa kelip, sodan beri osy elde turamyn.
1956 jyly Sovet odaǵynda turatyn nemister jylymyqty sezinip, olarǵa az da bolsa bostandyq berildi. Bul ýaqytqa sheıin nemisterdiń barlyq jaǵynan joly kesilip, quqyǵy shektelip, tipti olardy joǵarǵy oqý ornyna qabyldamaıtyn. Erkin júrýge quqyǵy bolmaıtyn. Men sol jylymyqtyń arqasynda alǵashqylardyń biri bolyp joǵary bilim alý baqytyn ıelengen nemispin.
1954 jyly KazPI ge bar-joǵy bes-aq nemis oqýǵa tústik. Oǵan sheıin onda birde-bir nemis oqýǵa túse almaǵan. Al, joǵarǵy bilim alǵysy kelgen keıbir nemister aty-jónin, ultyn ózgertip jazýǵa májbúr bolǵan. Meniń ákem endi men Edilge qaıtpaımyn, óz Otanyma oralmaımyn, qazaqtyń arasynda qalamyn degen úlken qaǵıdaǵa boı uryp, aqyr aıaǵynda qazaq aýylynda úlken aǵash úı salǵan azamat.
Eýropadaǵy nemisterden bizdiń biraz aıyrmashylyǵymyz bar. Eki júz jyldyń ishinde biz olardan alystap kettik. Olar Eýropanyń tárbıesin kórgender de, bizder qazaqtyń, ózbektiń, orystyń arasynda ósken halyqpyz.
"Qazaqstandyq ult" bolmaıdy"
«Qazaqstandyq ult» máselesi múlde men qabyldamaıtyn dúnıe. Men tipti keleshekte tólqujatty bergende ultymdy kórsetpese, ultymnyń nemis ekenin oǵan sıamen jazamyn. Men eshýaqytta da «qazaqstandyq ultty» bilmeımin. Meniń ultym nemis. Sol sıaqty qazaqtyń ulty qazaq, orystyń ulty orys bolýǵa tıis. Mundaı dúmbilez dúnıe saıasatqa bola oıdan shyǵarylǵan, keleshekte qazaqqa sor bolyp tıetin úlken náýbat.
Bıliktiń aıtqanynyń bárine bas shulǵyp ere berýge bolmaıdy. Bizde bılik kóbinese shatasady, qatelesedi, adasady. Adamnyń oıyna kelmeıtin, aqylyna sımaıtyn bastamalalardy shyǵaryp, halyqtyń arasynda ýaǵyzdaıdy. Munyń bárine kóne berýdiń qajeti joq. Zıaly qaýym bul máselelerdiń bárine úlken saqtyqpen qaraýy qajet.
Bul zamanda barıkadanyń qaı jaǵyna shyǵatynyńdy ashyq aıtý kerek. Ásirese bılik pen halyqtyń arasyndaǵy qaıshylyq tereńdep ketti. Halyq bir bólek te, bılik bir bólek bolyp tur qazir. Mundaı jaǵdaıda zıaly qaýym eshkimge jaltaqtamaı pikirin ashyq, anyq aıtýǵa tıis.
"Qol súıý...uıat nárse"
"Eýropadaǵy zıaly qaýym ózderin óte bıik sanaıdy, asqaq ustaıdy. Eshýaqytta da olar bılik basyndaǵylardyń aldynda basyn ıip, quldyq uryp, qolyn súıýge barmaıdy. Sebebi, bul – uıat nárse. Munyń bári órkenıetti qoǵamnyń zańdylyǵyna qaıshy, feodal zamanynan qalǵan jaman ádet.
Osy jerde meniń oıyma Batystyń ataqty jazýshysy Ýılám Folknerdiń basynan ótken bir oqıǵa túsip otyr. Jazýshy Nobel syılyǵyn alǵanda oǵan iltıpat tanytyp, sol kezdegi Amerıkanyń prezıdenti shaı ishýge shaqyrypty. Sonda jazýshy bir shaı ishýge bola men nege eki júz shaqyrym jerge janarmaıdy shyǵyndap barýym kerek dep barmaı qoıypty.
Bul jaǵynan kelgende biz uıattymyz. Bizdegi jazýshylardyń, kerisinshe, bıliktiń aldynda qurdaı jorǵalap, quldyq uratynyn talaı kórip júrmin. Tipti, solardyń kóbisi meniń aralasyp júrgen dostarym. Kóshede júrgende olar basqasha sóıleıdi de, bıliktiń aldyna barǵanda múlde bólek saıraıdy. Zıaly qaýymnyń osy bir minezi meniń kóńilimnen shyqpaıdy".
"Intellıgensıa degen orystardyń shyǵarǵan sózi"
"Qazaqta zıaly qaýym joq dep taǵy aıta almaımyn. Óıtkeni mundaıda Salyq Zımanov, Toqtar Áýbákirov sekildi azamattardyń prınsıpshildigi, tazalyǵy esime túsedi. Olar ózderiniń ustanymy, dúnıetanymy bar azamattar. Olardy men óte joǵary baǵalaımyn. Biraq, jalpylama alǵanda, zıaly qaýymymyzdyń deńgeıi tómendeý.
Bilesiz be, ıntellıgensıa degen orystardyń shyǵarǵan sózi. Batysta ıntellıgensıa degen uǵym joq. Ol jaqta bilimi mol, túsinigi tereń, parasatty azamattardy ıntellektýaldarǵa jatqyzady. Biraq olar saıasatqa kóp aralasa bermeıdi. Ony ótkinshi nárse dep qaraıdy.
Bizdiń úlken kemshiligimiz anaý sheneýnikterdi óte joǵary kóteremiz. Ol ákim eken, bastyq eken dep, olardyń aldynda dirildep-qalshyldap jumsaq sóılep, bıazy bola qalamyz.
Al Batysta ıntellektýaldar bastyqtyń aldynda ózin áldeqaıda joǵary sanaıdy. Óıtkeni, bılik ótkinshi dúnıe de, al ádebıet, mádenıet, fılosofıa máńgilik eskirmeıtin qundylyqtar. Osy uǵym bizde joq.
Bizdiń aqyn-jazýshylardyń kóbisi ýaqytsha ákimderdiń aldynda ózderin tómen ustaıdy, baǵasyn tym arzandatyp alady. Meniń yzamdy keltiretini sol. Shyn jazýshy bıliktiń emes, óziniń sózin sóılep ardy moıyndatqyzýy kerek. Másele sonda...Pendeshilik deımiz be, álde rýhanı ereksheligi deımiz be? Áıteýir, men túsinbeıtin qazaqtyń osyndaı bir minezi bar.
"Biz tarıhymyzdy qaı ýaqyttan bastaıtynymyzdy bilmeımiz"
Qazaqtyń tarıhyn Nazarbaevtan bastaǵysy kelip jatqan saıasatkerlerdiń jaman áreketteriniń eshqaısysy bizdiń prezıdentke abyroı ápermeıdi. Qaıta ol kisiniń el aldyndaǵy bedeline nuqsan keltiredi.
Qazaqtyń handary baıaǵyda bolǵan. Qazaq eli sonaý zamannan beri erkindik úshin kúresken, azattyqty súıetin erjúrek halyq. Sonyń bárin joqqa shyǵaryp, Nazarbaev basqarǵan sońǵy jyldardyń ishinde ǵana el boldyq desek búkil álem bizge artyn ashyp kúledi. Uıatqa qalamyz. Ondaı óreskel qatelikke jol berý tarıhqa, urpaqqa qıanat.
Meniń marqum bolyp ketken Asqar Súleımenov degen dosym boldy. Esime sol Asekeńniń bir jaqsy sózi túsip otyr. Sovet odaǵy kezinde ómir súrse de Asqardyń stalınızm máselesine baılanysty kózqarasy erekshe bolǵan. Qazir, shynynda da, Stalınge tabyný bizdi bylaı qoıǵanda myna kórshi Reseıde de jyl ótken saıyn kúsheıip barady ǵoı. Men bul týraly talasqym kelmeıdi. Stalın meniń uǵymymda nemisterdi jer aýdarǵan adamdardyń biri. Sondyqtan meniń Stalın týraly pikirim qashan da tómen. Árıne, ol erekshe qabiletti, tarıhta orny bar adam. Oǵan eshkim de talasa almaıdy. Biraq men Stalınge qulshylyq etýdi moıyndaı almaımyn.
Jańaǵy aıtqan áńgimeme qaıtyp oralaıyn. Meniń dosym Asqar Súleımenovtyń stalınızm týraly «aqyly joq halyqtyń bári stalınıst» dep aıtqan keremet bir jaqsy sózi bar.
Menińshe sol rýhanı tazarýdyń joqtyǵynan, óziniń tarıhtaǵy ornyn bilmegendikten osyndaı keleńsizdikter týatyn bolýy kerek. Bizde quldyq psıhologıa keremet saqtalǵan. Sosıalızmnen ótip ketip, kapıtalızmge bet burǵanymyzben, biz áli sol feodalızmniń batpaǵynan shyǵa almaı kelemiz.
"Habardy" qosyp qalsań – shoshısyń"
Maqtanýdyń da bir reti, jóni bolýy tıis qoı. Bizdikiniń bári qur maqtan. «Habardy» basyp qalsań – shoshısyń. Kileń tabys, kún saıyn taýsylmaıtyn tabystar. «Kazahstanskaıa pravda» basylymyn oqı qalsań sol jetistikterdi aıtyp, jer-kókke sımaı jatamyz. Quddy kúlli álemniń bári Qazaqstanǵa qarap aýzyn ashyp otyrǵan syńaıly. Tań qalasyń.
Al kóretiniń, estıtiniń múlde basqa, múlde bólek. Men osydan qatty qaýiptenemin. Kemshilikti jasyrý osylaı jalǵasa berse, bılik pen halyqtyń arasyndaǵy narazylyq ýshyǵa beredi, bir-birine degen ókpesi kúsheıe beredi.
"Qaıdaǵy táýelsizdik, biz qazir qulǵa aınalyp baramyz"
Biz táýelsizdik, táýelsizdik degenimizben shyn maǵynasyndaǵy táýelsiz adamdar joqtyń qasy, Bárimiz táýeldimiz. Qoıshy, táýeldilikte turǵan da eshteńe joq shyǵar.
Qaıdaǵy táýelsizdik, biz qazir qulǵa aınalyp baramyz. Qazir jurt pikirin ashyq aıtýdan qorqady. Halyqtyń boıynda áli kúnge sheıin úreı bar. Pikirin aıtqysy kelgen zıalylardyń kóbisi onyń zardaby balalaryna tıip kete me dep qaýiptenedi.
Óziniń oıyn erkin aıtatyn aqyn-jazýshylar saýsaqpen sanarlyqtaı. Qalǵandary tek júrseń – toq júresiń degen sıaqty únsiz. Meniń dostarymnyń, aralasyp júrgen jazýshylarymnyń kóbisi osy Belger sóılesin, oǵan eshteńe bola qoımas, nemis qoı dep bárin maǵan ysyra salady. Ózderi úndemeı qalady. Kóbisiniń esil-derti orden alý, ataq-marapatqa bólený. Jetpiske kelgen jazýshyǵa ataq pen ordenniń nege keregi bar ekenine keremet qaıran qalamyn.
Bul endi qazaq jazýshylarynyń bir psıhologıalyq ereksheligi bolýy kerek. Men tipti olarǵa keshirimmen qaraımyn. Eshqaısysyn sókpeımin. Túsinigi solaı bolsa, olarǵa ne isteı alasyń?
