Este joq erte zamanǵa, «bastyny ıdirgen, tizelini búktirgen» kóktúrkiniń kezine ketpeı-aq qoıaıyn. Tipti, keıingi Altyn Orda dáýiriniń surapyl shapqynshy ǵumyryna da baǵa bermeıin. (Zaman solaı boldy, o kezde barlyq jurt bir-birinen alshaq emes edi degendeı. Alaıda, so kezdiń ózinde ǵylym men bilimge umtylǵan, jańalyq ashyp jatqan jurttardyń da bolǵany ras. Iaǵnı o zaman da daýly).

1. Alash alash boldym degen kezeń. 500 jyldaı buryn. Alty alashtyń bir butaǵy - qataǵan rýyn qyrǵan kim? Qalǵan bes Alash emes pe? («Eı, Qataǵannyń han Tursyn, ...esigińe kelip tur, shashqaly tur qanyńdy, alǵaly tur janyńdy» - Marǵasqa jyraý.). Maǵaýınge sensek, arbanyń kúpsheginen boıy asqan qataǵandyq erkekkindikti túgel qyrylǵan. Qyrǵan. Qazaqtyń hany Esim han jáne onyń qazaqtyń ózge butaǵynan jınalǵan qalyń alamany genosıd jasaǵan. Erkegin qyryp, áıelin kúń, balasyn qul etken. Óz baýyrynyń. Qalmaqtyń, oırattyń balasyn emes. Iá, ol zamandy da aqtap alatyndar tabylar. «500 jyl buryn, ondaı-mundaı, Shyńǵys tuqymy, o kezde solaı edi, qataǵan Tursyn han separatıst boldy, báldý-báldý» degendeı. Biraq, oǵan ergen myńdaǵan jurttyń ne jazyǵy bar edi? Sondyqtan, moıyndap qoıalyq, biz memleket bolyp handyq qurǵan zamanda-aq óz baýyryn, týys taıpany tutas qyryp tastaı alǵan, genosıdke barǵan jurtpyz. Aq túıege mingen Asan Qaıǵynyń sońynan ergen «Aq qaz» sıpatty perishte keıipti lırıkalyq halyqty elestetpeı-aq qoıalyq.

2. Maqul, beri kettik. Shamamen, 300 jyl buryn. «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» dáýiri. «Jońǵar degen jalmaýyz kelipti, beıqam jatqan, beıbitshilik súıgish, eresen momyn, kinásiz jurtty shaýypty» degen mıf. Ádemi, ótirik hám jylymshy mıf. Quddy sol jońǵar degen «babaı-jurt» aspannan túskendeı. Olar bizdiń óte jaqyn týys, turmysy birdeı, dini men tili ǵana azdap bólekteý halyq edi. Syımadyq. Malymyz syımady, keýdemiz, kegimiz maza bermedi. Búgin ol jurttyń jurnaǵy kıno túsire almaıdy, áıtpese qazaq degen «qanisher jurttyń» jońǵar aýylyn qalaı órtep, malyn aıdap alyp, qyzyn bókterip áketip, ulyn quldyqqa salǵany jaıynda qansha kartına túsirgen bolar edi. Jaraıdy, soǵystyń aty soǵys, eki jaq ta qarap qalmady deıik. Alaıda, Qarataýǵa deıin bosyp, jol boıy máıiti shashylǵan qalyń qazaq túgeldeı jońǵar qylyshynan óldi me eken? Bosqan jurttyń ashtyqqa ushyramaǵanyna, indet pen dertten, qatigezdik pen ishki shapqynnan da qyrylmaǵanyna kepildik bere alasyz ba? Rýhanı kemel, birligimiz ǵajaıyp, keremet jurt bolsaq, nege jeńildik, nege Saryarqany qıyp, tastap, bosyp kettik? Arqa men shyǵystaǵy kóp rýlar elý jyldan soń ǵana óz atamekenine oraldy. Qytaı arǵy jaqtan jońǵardy tozdyrǵan sátte biz de jettik batystan. Qyrǵynnyń kókesi sonda boldy. Ras, ata kek dermiz. Alaıda, ol jurtty da genosıdke ushyratqannyń biri bizdiń babalar edi. Qaıda álgi, «biz degen mal baqqan elmiz, óz-ózimen tynysh jatqan elmiz... » dep keletin qanatty sózder?

3. Jaqsy. 200 jyldaı buryn. Shamamen, Reseıge bodan bolǵan, odan sońǵy batysta Isataı-Mahambet, arqa men jetisýda Kenesary han dáýiri. Aldymen, júz-júz bop árqaısysy óz betinshe vasaldyqty qabyl alǵan kezeńge toqtalaıyq. Nege sol kezeńde rýhanı tutas, bekem jurt ekenimiz ras bolsa, Reseı ımperıasymen laıyqty, tasqa basylǵan órkenıetti kelissózder bolmady? Eldi saqtaýdyń ishki-syrtqy, elıtaralyq kelisimderi nege jasalmady? Terıtorıalar, quqyqtar men sharttar nege belgilenbedi? (Baraq sultan men Ábilqaıyrlardyń bir-biriniń basyn alatyndary sonyń aldynda ǵana ma edi...) Jáńgir, Ýálı sıaqty el jaýapkershiligin arqalaǵan bıleýshilerdiń tutasymen orys ımperıasyna bet buryp, úıelmenimen birge dinderine deıin ózgere bastaıtyn tustary taǵy da sol kezeń bolsa kerek-ti.

Jaraıdy, sál beri jyljıyq. Isataı-Mahambettiń zeńbirekke qylyshpen shapqan, sóıtip ózine ergen eldi qyryp alǵan qamsyzdyǵyna kóz jumaıyq. Ol bir batyrlyq dastany bop qala tursyn. Negizi, soǵysqa daıyndalǵan jurt áýeli kúshin shamalasa kerek, qarýyn saılap, jaraǵyn jóndese jón. Ósken jurt, kemel halyq sóıtýge tıis. Qur aborıgendik shapqynnyń jeńiske jetkeni tarıhta sırek. Ol bir áýmeserlikke kóp uqsaıdy.

Kenesary han. Ras, er, batyr, jaýjúrek. Memleketti ustap qalýǵa umtylǵan qaharman tulǵa. Onyń da orys myltyǵy men zeńbiregine jaraqsyz shapqanyn ótkizip jibereıik te, jeńilisine keleıik. Qyrǵyzǵa shapty. Baýyr jurt, týys elge. Nege, ne úshin? Qyrǵyz oǵan baǵyna qalsa, orys jeńile salar ma edi? Óz jerinde jatqan qyrǵyz aǵaıyndy qandy qasapqa túsirdi. Shapqynshylar ishinde hanǵa ergen barsha qazaq rýlarynyń áskeri boldy. Siz ben bizdiń ata-babamyz. Osydan aınalasy, eki ǵasyrǵa jetpeıtin ýaqyt buryn týys eldi qyrýǵa, tabanǵa taptaýǵa umtyldyq. Sońy ne boldy? Han Keneniń óz áskeri ózin tastap, sardarlary satyp ketti. Iá, baýyr elge qyrǵyn ǵana emes, hanyna satqyndyq da jasaǵan jurtpyz.

Sál beri keleıik. 150 jyl shamasy. Jaraıdy, «handar, el bıleýshiler - olar bólek, olar bılik, olar Shyńǵys tuqymy, olardyń júrekteri bez» delik. Qalqaman men Mamyrdy oqqa, Eńlik pen Kebekti at quıryǵyna baılaǵan kim? Qodar men Qamqany túıege asyp, sosyn taspen shókelegen kim? Bıler emes pe edi? El saılap, aýzynan shyqqan ár sózin áýlıege balap ardaqtaǵan surapyl sheshender men kósemder edi ǵoı. Halyq ishinen shyqqan! Solardy tóbege kótergen jurttyń, álige deıin deıin «pálenshe bıdiń búı degeni, túglenshe sheshenniń súıdegeni» dep áspettep júrgen qaýymnyń aty qazaq pa edi osy? «Qalqaman-Mamyr, Eńlik-Kebek, Qodar-Qamqa – dinsizder, sertti buzǵandar, el birligin saqtaý kerek boldy», - deıtinder de shyǵady, bilem. Alaıda, solardy jáne solar sıaqty júzdegen, bálkim myńdaǵan - aty atalmaǵan, dýaly aýyzǵa ańyzy ilinbegen beıbaqtar bolmady dep kim aıta alady. Olardyń qany, obaly kimniń moınynda? Arabty «óz qyzdaryn tirideı kómip tastaǵan jurt edi» degishpiz ǵoı, sodan ozdyq pa? Qalqaman-eńlik-qodarlardyń qylmysy sadaqpen atyp, at quıryǵyna baılap, taspen shókeleıtindeı qylmys pa edi? Nemese Maǵjannyń «Sholpannyń kúnási» men Áýezovtiń «Qorǵansyzdyń kúni» tek komýnıstik dúrmekpen, áıel teńdigi naýqanymen jazyldy deı alamyz ba? Álde, «Abaı jolynda» áıelderin aıyrbastap jiberetin eki qazaq týraly jazýshy kezdeısoq jazdy ma? (Ras, ol taraýdy Áýezov keıinnen ózi qysqartyp tastaǵan desedi, alaıda sondaı oqıǵa bolmasa, ol oqıǵa janyn túrshiktirmese Áýezov-sýretker ony jazar ma edi?) Maǵjannyń Sholpany sonshama sadısik ólimge laıyq pa edi, Áýezovtiń «Qorǵansyzdyń kúnindegi» Ǵazızany zorlaǵan, óltirgen keıipker Qunanbaı qajynyń bir balasy ekenin nege aıtqymyz kelmeıdi?

«Jesirin qańǵytpaǵan, jetimin jylatpaǵan el edik» degen sózdi súıemiz. Ras, jesirimizdi qańǵytpaǵanymyz, maly úshin nemese ekinshi-úshinshi-tórtinshi áıel etip, seksýaldyq quldyqqa salý úshin bolatyn. Jetimdi jylatpaǵanymyz – shylǵı ótirik. Qozy baǵyp, tabany tilinip, boztorǵoıǵa muń shaqqan kenendik ánder sol jetimdiktiń bir qıqymdaı jurnaǵy ǵana. Jetimdi – bala eńbegin eksplýatasıalaý úshin «jylatpaǵan» bop kórindik. Malshy halyq tegin eńbek kúshinen eshqashan bas tartqan emes.

Abaıǵa keleıik. «Osy men qazaqty jaqsy kórem be, joq jek kórem be» dep óz-ózinen shyn suraıtyn uly babamyz qalaı ómir súrdi? Bilemiz be? Byt – turmysy qandaı boldy, shyǵarmashylyq laborotorıasy nendeı edi? Tolyq bir detaldy túrde taldaǵan eńbek bar ma? Joq. Sondyqtan, estelikke júgine salaıyn, Turaǵul jazady, Abaı atamyz tabaq qaǵazǵa óleńderin jazyp tastaı salady eken, qunttap jınamaǵan eken. Oılańyzshy, ózge jurttar ushaq jasap, hımıalyq laborotorıalarda zertteýler ótkizip, akademıalarynyń júzdegen jyldyq tarıhyn túzip jatqan shaqta Abaıdaı danyshpannyń jazǵan óleńderin jınaıtyn bir deni durys hatshy bolmaǵan, qasynda. Kózi tirisinde ózine redaksıalatyp kitap basqyzýdy aıtpaı-aq ta qoıalyq. Tabaq qaǵazǵa jazǵan óleńderin ánshi-kúıshi shákirtteri surap áketip, keıbiri joǵaltyp ta jiberetin bolǵan! Aǵa sultannyń balasy, tóbe bı, dáýleti shalqyǵan Abaı sóıtken. Eshkini kókten izdeıik. Keıinnen Álıhan aralasyp, Kákitaı, Turaǵuldar jınap Múrseıitke kóshirtpese, Abaıdyń qazirgi jurnaǵy da jetpes edi bizge. Iaǵnı, biz bir 120-aq jyl buryn da qamsyz, qareketsiz, asylyn qadirleı almaıtyn, shyǵarmashylyq pen ǵylymdy baǵalamaǵan qarańǵy jurt boldyq. Rýhanı kemel bolǵanymyz, sandyraq.

4. Al týra 100 jyl buryn reseılik birneshe polk áskerden ondaǵan myń ereýilshi bolyp jınala turyp, tas-talqan jeńildik. Júzmyńdap shetelge boshalap, bosyp kettik taǵy. Kez kelgen soǵysta jeńilýdiń astarynda - birliktiń joqtyǵy, tártiptiń bolmaýy, bir basshyǵa uıymaý, soǵys ǵylymyn ıgermeý, tehnıkadan maqurymdyq, odaqtas izdemeý, aqshasyzdyq, kerbaqqan daýkestik pen dańǵoı batyrlyq, sońynda tyshqanshylaǵan qorqaqtyq jatady.

Bergi, Shákárimdi atyp, qudyqqa laqtyrǵanymyz, ony alyp, adamsha jerleýge 30 jyl (!) dátimiz jetpegeni, kollektıvtendirýde malymyz – kapıtalymyz úshin jumylyp kúrespegenimiz, mıllıondap ashtyqqa ushyraǵanda álemdik baspasózge genosıd týraly foto-dálel-aıǵaǵymen hat jetkizetin saýatty bir tilshiniń bolmaýy, repressıada bir-birimizdi «s potrohamı» satqanymyz, soǵys bastalǵanda dalbańdap chapaevsha shapqylap qyrylyp qalǵanymyz, mundaǵy bala-shaǵamyzdyń elden erek ashtyqqa ushyraýy... Aıta berseń, bitpes. Bergi, jańa tarıhtyń «sybaǵasyn» taǵy birde berermiz, ázirge osy.

Iaǵnı, baýyrlar, biz keremet kemel, rýhanı damyǵan, asyltekti ult emespiz. Tarıhymyz tunǵan erlik, rýhanı ǵajaıyp, nur shuǵylaly han-tulǵalardan turmaıdy.

«Qazaq bolyp týǵanyma maqtanam, qazaq bolmasam qaıter em» degen sentımentaldy rıtorıka óte kúlkili. Qazaq bolmasańyz, aǵylshyn, ne japon, nemis, bolmasa, arab, qytaı, eskımos, sýahılı bop týar edińiz. Sol kezde de osylaı keneýsiz maqtana berýge bolady, áıteý bir jylt etken syltaý taýyp.

Biz ózge elden erek te emespiz, ózge elden kem de emespiz. Barlyq jurtta «shkaftaǵy skelet» bar, bizde de solaı. Myna «skeletter» keıbir baýyrlardyń olımıada kezindegi shalqyǵan shabyttaryna tıip ketse, ǵapý ótinem.

Qasym Amanjolulynyń facebook paraqshasynan alyndy