Reseılik basylymdar saılaý naýqany kezinde Qazaqstandaǵy orys tiliniń «qysym kórýine» qatysty túrli provokasıalyq materıaldar jarıalap, «orys tili» bizdiń elde qysym kórip jatyr dep dabyl qaqqan bolatyn.
Saılaýdan keıin bul daý biraz báseńsigen. Endi atalǵan taqyrypqa qatysty aqparattyq shabýyldar qaıta bastaldy.
Oǵan Reseıdiń iri basylymdarynyń biri «Lenta.ru» saıtyndaǵy «Ne zabyvaıte, kto vy týt». V Kazahstane obávılı voıný rýsskomý ıazyký. Pochemý ego schıtaıýt ýgrozoı dlá strany?» taqyrybyndaǵy jalǵan málimetke toly materıal dálel.
...
Propagandıst Jýrnalıs Nıkıta Mendkovıch materıalynda «qazaq tiliniń mártebesin kóterý týraly máseleni AQSH eldegi saıası tulǵalardyń qolymen jasap otyr» dep boljaıdy.
Dalanews.kz materıaldyń qazaq tilinde nusqasyn oqyrman nazaryna usynady.
«Til patrúlderinen» keıin
«Til patrúlderi» tóńiregindegi daý birneshe apta boıy Qazaqstandaǵy basty máseleniń biri boldy. Til Maydani YouTube-arnasyn júrgizetin Qýat Ahmetovpen birge ultshyldar toıýy orys tiline qatysty qoǵamdyq oryndarda daý týǵyzdy. Keıinnen atalǵan vıdeorolıkterdi Ahmetovtiń YouTube-arnasynda jarıalady.
Jarıalanǵan rolıkter el ishinde ǵana emes, Reseıdiń ózinde úlken rezonans týdyrdy. Qazaq ultshyldarynyń áreketin Gosdýma men Reseı seriktestigi qatań synǵa aldy.
«Til maıdanynyń» bastamashysy Qýat Ahmetovke qarsy qylmystyq is qozǵalyp, ol Ýkraınaǵa qashýǵa májbúr boldy. Qazaqstan Prezıdenti ákimshiligi basshysynyń orynbasary Dáýren Ahmetov «ekstremısterdiń» áreketine «úńgirdegi ultshyldyq» dep baǵa berdi.
Degenmen qazaqstandyq elıta ókilderiniń basym kópshiligi synı pikir bildirmedi. Prezıdent keńesshisi Erlan Qarın Abaevpen polemıkaǵa túsip, «til patrúlderi» áreketi kórshiles Reseıdiń «aqparattyq dúrbeleńimen» baılanystyrdy.
«Orys tiline orynsyz áreket jasalýda» dep qysqa qaıyryp, ultshyldardy is-áreketteri men pikirlerine kelgende abaı bolýǵa shaqyrdy.
Atalǵan daý tóńireginde qazaq basylymdarynda orys tiline qatysty qarsylyq jalǵasyn tapty.
«Oryssha oılaıtyn jastar qazaq bolýdan qalady», – dedi «Alash aınasy» basylymynyń jýrnalıseri.
«Jas Alash» balalary tek orys tilinde sóıleıtin ultaralyq nekege tyıym salýdy usyndy. «Qamshy» avtorlary orys tilinde oqytatyn mektepterge aqyly júıe kirgizý qajet dep jazdy.
Bul arandatýshylyq sózderge memlekettik qyzmetshilerdiń qazaq tilin mindetti túrde bilýi týraly zań jobasyn daıyndaǵan sheneýnikter de den qoıyp otyr. Olardy qazirgi normatıvtik bazanyń is-qaǵazdaryn Qazaqstannyń resmı tili orys tilinde júrgizilýine múmkindik beretinine qaramastan.
Qazaqylandyrýdyń qıyndyqtary
Qazir bolyp jatqan oqıǵa eldi «qazaqylandyrýǵa» qatysty birinshi jaǵdaı emes.
Áleýmettanýshylardyń zertteýinshe, orys tilin turmysta azamattardyń 75% qoldanady. Satylatyn kitaptardyń 90%-y orys tilinde, gazetterdiń 58%-y jáne jýrnaldardyń 80%-y orys tilinde. Budan bólek, ınternettiń ulttyq segmentindegi aqparatty izdeý tiliniń 96 paıyzy oryssha.
Qazaq telearnasyna basymdylyq beriletinine qaramastan, jergilikti aýdıtorıa qaraıtyn baǵdarlamalardyń 54%-y orys tilinde shyǵady.
Orystildi synyptardyń sany qazaqtildi synyptarǵa qaraǵanda jyldam ósip jatyr.
Qazir orys tilinde mektep oqýshylarynyń 41 paıyzy oqıdy, Qazaqstannyń Bilim mınıstrligi bul kartınany kóre otyryp, shynaıy statısıkany joqqa shyǵaryp otyr. Osyǵan qaramastan, memlekettik apparat orys tilinde sóıleıdi.
«Jas Alash» basylymynyń jýrnalıseri «Kartına 30 jyl boldy ózgerer emes... Sheneýnikterdiń túri qazaq, tili orys» dep nalıdy.
Áńgime abstraktili búrokratıada emes, kún saıyn halyqpen jumys isteıtin pedagog, medısına qyzmetkerleri da bar.
Aýrýhanalardaǵy qujat ataýlynyń bári medısına qyzmetkerleriniń kópshiligi ana tilderin bazalyq deńgeıde bilmeıtinderi úshin orys tilinde toltyrylady, biraq solardyń 80 paıyzy etnıkalyq qazaqtar.
«Til patrúlderiniń» qurbandarynyń biri jumysta oryssha sóıleıtin dáriger-nevrolog Emılıa Grechanık. Aralas mektepterdegi pedagogterdiń kóbi qazaq tilin jetik bilmeıdi. PISA testileýiniń málimetteri boıynsha, orystildi synyptardaǵy oqý saýattylyǵynyń deńgeıi 21 paıyzǵa joǵary, jaratylystaný-ǵylymı deńgeıi 19 paıyzǵa, matematıkalyq saýattylyq deńgeıi 11 paıyzǵa.
Basqa sózben aıtqanda, til máselesine qatysty tańdaýdy halyq ózi jasady. Orys tili qatynas tili, al qazaq tili ulttyq til retinde saqtalýda. Alaıda saıası elıtada qazaq tilin kópshilikke kúshtep tańýǵa tyrysqan «eriksiz» ultshyldardyń partıasynyń kórinisi aıqyn.
Yqpaldy ultshyldar
Reseıdiń premer-mınıstri Mıhaıl Mıshýstınniń Qazaqstanǵa sapary barysynda orys tiliniń jaǵdaıy men ekstremıstik «patrúlder» máselesi talqylandy.
Tamyzdyń ortasynda ótken saparda Eýrazıalyq ıntegrasıany damytýdy jaqtaǵan quqyq qorǵaýshy Ermek Taıshybekov jeti jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy. Dál osy kúni Qazaqstannyń aqparat vıse-mınıstri bolyp rýsofobıashyl Asqar Omarov taǵaıyndaldy.
Sondaı-aq, Omarov «Qazaqparat» agenttiginde basshylyq etken kezeńde Qazaqstannyń jańa kartasyn jarıalaýymen tanymal boldy, onda Reseı men ózbek aýmaqtary «qysqartylǵan».
Sonymen qatar, Omarov saıası elıtaǵa biriktirilgen ultshyldardyń jalǵyz mysaly emes. Solardyń biri saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn, qylmystyq top múshelerin qorǵaıtyn memlekettik komısıanyń atynan Reseıge qarsy málimdemeler jasap júrgen Parlament depýtaty Aıdos Sarym.
Eki jyl buryn ol batystyq qozǵalys «Jańa Qazaqstan» saıası keńesiniń múshesi boldy. Atalǵan qozǵalysta syrttaı on jylǵa sottalǵan eks-premer Ákejan Qajygeldın jáne ultaralyq daý týdyrǵany úshin túrmege otyrǵan Serikjan Mámbetalın bar.
«Jańa Qazaqstan» saıası keńesi Sarymdy qosqanda Vashıngtonǵa baryp, Memdep pen AQSH Kongresi senatynyń qabyldaýynda boldy. Onda 1930 jylǵy jappaı asharshylyqty genosıd dep tanýǵa qatysty memorandým kelisimi júrgizildi.
Degenmen amerıkalyq sapardan soń Sarym «Nur Otan» partıasynyń qataryna, sondaı-aq Parlament depýtattary men atalǵan komısıa músheleriniń quramyna kirdi. Bul bir ǵana epızod emes.
Buǵan deıin aty atalǵan Prezıdent keńesshisi Erlan Qarın 2019 jyly Prezıdent janyndaǵy qoǵamdyq keńeske «Oıan, Qazaqstan» ulttyq qozǵalysynyń kóshbasshylaryn sóıleýge shaqyrdy.
Sol sát uıym prezıdent saılaýyn moıyndaýdan bas tartyp, jastardy kóshege shyǵýǵa shaqyrdy. «Oıandyqtardy» perzıdent qurylymy qataryna qosý kúmándi bolyp kóringenimen, elıtaǵa amerıkalyq baılanys arqyly shyqqan bolý kerek.
Bılik jáne aqsha
Qazaqstan saıasatyndaǵy jáne memleket apparatyndaǵy mansap kóbinese otbasylyq-klandyq baılanystar arqyly iske asyrylady, onda úlkender qyzmet satysymen kishilerin jyljytady jáne yqpal etý jelilerin qalyptastyrady. Atalǵan baılanys júıesinde kásibı qasıetter, ádilettilik nemese uıymdastyrýshylyq qabilet emes, klanǵa adaldyq qana esepke alynbaq. Biraq mundaı klanǵa kirý qıyn, ol tek týylý quqyǵymen nemese sátti neke nátıjesinde ǵana qoljetimdi.
Buǵan balama mansap tek AQSH qurǵan jelilik yqpal etý qurylymdary, oqý jobalaryna qatysýshylar qaýymdastyǵyna negizdelgen. Olar aqshalaı jáne aqparattyq qoldaý alyp, bir-birin alǵa jyljytady.
Máselen, Erlan Qarın eńbek jolyn Aqtóbede mektep muǵalimi retinde bastaǵan, biraq kóp uzamaı «Internús» (AQSH) qory men «Ebert qory» (Germanıa) jobalaryna qatysqan «Ortalyq Azıa Strategıalyq zertteýler agenttigi» ÚEU dırektory boldy. Ol sonymen qatar Vashıngtondaǵy amerıkalyq ýnıversıtettiń oqytýshysy boldy.
Qarın Prezıdenttiń keńesshisi bolǵannan keıin amerıkalyq júıede damyp kele jatqan «oıandyqtardyń» saıası elıta qataryna kirýine yqpal etýi tańǵalarlyq jaǵdaı emes.
Mekteptegi bilimdi qazaqylandyrý týraly málimdemelerimen tanymal Qazaqstannyń Bilim jáne ǵylym mınıstri Ashat Aımaǵambetov eńbek jolyn Qaraǵandy oblysyndaǵy ózin-ózi basqarý shaǵyn mekemesinen bastaǵan.
Biraq 2006 jyly ol AQSH pen Ulybrıtanıa qarjylandyratyn «Máskeýlik saıası zertteýler mektebine» (Reseıdiń Ádilet mınıstrligi sheteldik agent retinde qyzmet etetin komersıalyq emes uıymdardyń tizilimine engizgen) oqýǵa jiberildi. Eńbek aqtaýsyz bolmady. Eki jyl boıy Aımaǵambetov jáne onyń «Ańsar jastar Lıgasy» uıymy jalpy somasy 200 myń dollardy quraıtyn «Soros» Qorynyń grantyn ıelendi.
Keıinnen Bilim mınıstri bolǵanda Aımaǵambetov amerıkalyq Qordyń mektepterdegi jobalarynyń júzege asyrylýyn qoldady. Biraq sybaılas jemqorlyq faktilerin anyq kórsetip turǵan bul áreketter Omarovtyń da, Qarınniń de Qazaqstannyń saıası elıtasyna kirýine kedergi bolmady.
Ultshyldardyń elıtadaǵy ózara qoldaýy olarǵa saıası bılik pen qarjylaı resýrsqa ıe bolýǵa múmkindik beredi.
Aımaǵambetov 2017 jyly Bilim jáne ǵylym mınıstrliginde vıse-mınıstr bolyp turǵanda qazaq tilinde kitap shyǵarýmen aınalysatyn «Ulttyq aýdarma búrosynyń» qurylýyn qoldady. Basshylyqqa onymen birge Erlan Qarın men Aıdos Sarym kirdi. Qor 2,5 mıllıard teńge aqsha aldy (shamamen 6 mıllıon dollar).
Sonymen qatar, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komısıany arandatýshylyq sóz sóıleý alańyna aınaldyrǵan dál osy amerıkalyq ultshyldar. Olar «jaı ǵana qyzyldardy óltirgen» Uly Otan soǵysy kezindegi satqyndardy aqtaýǵa jáne 1930 jyldardaǵy ashtyqty «qazaqtardyń genosıdi» dep moıyndaýǵa shaqyrady.
Ákimshilik-saıası baılanystar júıesi men mindettemeler ultshyldardyń saıası tobyna memlekettik júıege áser etýge múmkindik beredi. Qazaqstandaǵy orys tiliniń yqpalyna nuqsan keltirý olar úshin basty mindetke aınalýda, óıtkeni jalpy aqparattyq jáne tildik keńistik Reseımen dostyq qarym-qatynasty qalyptastyrady. 2020 jyly AQSH Qorǵanys mınıstrliginiń tapsyrysy boıynsha Qazaqstanda júrgizilgen zertteý kórsetkendeı, el turǵyndarynyń 74,1 paıyzy Máskeýmen jáne tek 27 paıyzy Vashıngtonmen odaq qurýdy jaqtaǵan.
Amerıkalyq ultshyldar bılikte júrgizip otyrǵan respýblıkany «qazaqylandyrý» áreketteri Reseı men Qazaqstan arasyndaǵy tildik baılanysty buzýǵa jáne AQSH-tyń eldegi ishki saıası prosesterge yqpal etýine kóbirek múmkindik berýge baǵyttalǵan.
Redaksıadan:
Reseı aqparattyq soǵystyń jańa tásilin tańdaǵan syńaıly. Buǵan deıin halyq arasynan shyqqan til janashyrlaryn qarǵap-silep kelgen odaqtasymyz endigi jerde bılik basyndaǵy azamattarǵa soqtyǵa bastapty. Kreml ıdeologtary Qazaqstandy qazaqylandyrý tóbe bastan bastalǵan bastama dep tuspaldaıdy. Osynaý maqalada Qarınniń, Sarymnyń, Aımaǵambetovtiń aty atalýy beker emes. Buny Prezıdent ákimshiligi jaýapsyz qaldyrmaıdy dep senemiz.
