Qarasaı batyr – negizinen, oırat qalmaqtary shapqynshylyǵynyń bastapqy kezeńderinde el táýelsizdigi úshin qol bastap kúresken, zulym jaýdan qazaqtyń keń-baıtaq saıyn dalasyn qorǵaǵan kórnekti tarıhı tulǵa. Arada tórt ǵasyrdan astam ýaqyt ótse de, onyń eren erligi týraly ańyz-áńgimeler áli kúnge el esinde saqtalyp keledi.
Mysaly, sonyń biri bylaı dep syr shertedi. Bir alaman aıqasta qazaqtardy baýdaı túsirip júrgen qalmaqqa qaharlana umtylǵan Qarasaı batyrdyń qylyshy jaýynyń jaýyrynyn janaı ótip, astyndaǵy atyn eki bólip ketken eken. Qalmaq batyry atynyń aldyńǵy keýdesiniń astynda qalǵan kórinedi. Osynyń aldynda ǵana qalmaqtyń ataqty batyry Olyhty basqa shapqanda batyr qylyshy basty, moıyn omyrtqany qaq aıyryp, asqazan aýzyna baryp tireledi. Osyny kórgen Eńsegeı boıly Er Esim «meniń qolyma qaraǵanda Qarasaıdyń qoly batpan eken ǵoı» – depti.
Qarasaıdyń kózsiz batyrlyǵyna, kúsh-qaıratyna, aqyl-aılasyna tánti bolǵan Esim han, jas batyr Qarasaıǵa «Qazaqtyń Qarasaı batyry» degen ataq beredi.
Qazaq Ordasynyń Túrkistandaǵy saýyt-saıman ustahanasynyń sheberi «Qarasaı batyrǵa jasaǵan qylyshty qansha shyńdasam da, bolat júzin arnaıy sýarsam da, batyr kúshine shydas berer emes, bolat temirdi artyq shyńdap sýarsam, Qarasaı kúshine shydamaı mort synady, ózgelerdiń qylyshyndaı shyńdap sýarsam, júzin maıyryp tastaıdy» degen eken.
Mine, osy Qarasaı batyr jasy seksenge kelgenshe at ústinen túspeı, elin, jerin basqynshy jaýdan qorǵap ótken. Onyń erlik isteri el aýzynda ańyz bolyp, búgingi kúnge jetip otyr.
Halyq batyrynyń 420 jyldyǵy bıyl elimizde keńinen atap ótilmek. Mine, osyǵan oraı batyrdyń Almaty oblysy Jambyl aýdany Úńgirtas aýylynda ornalasqan eskertkish-kesenesi jóndelip, tolyq qalpyna keltirildi. Bul ıgilikti isti qolǵa alǵan azamat búginde 90 jasqa kelip otyrǵan Hatshybek Ábdihalyqov aqsaqal edi.
Hatshybek Ábdihalyqov 1929 jyly 27 jeltoqanda Jambyl aýdany Úńgirtas aýylynda dúnıege kelgen. 12 jasynda ákeden aıyrylǵan ol jastaıynan qıynshylyqty kóp kórip ósedi.
Alaıda taǵdyrdyń degenine moıynsynbaı, sabaǵyn jaqsy oqyp, eńbekke erte aralasady. «Men týylǵanda Qazaqstanda sovet úkimeti jańadan ornap, baılar qashyp, sondaı bir alasapyran bolyp jatqan kez eken. Sondyqtan ákem maǵan týý týraly kýálik ala almaı, arada úsh jyl ótkennen keıin ǵana selsebetten meni týyldy degen qaǵaz alady. Sondyqtan qazir qujatta 1932 jylǵy dep jazylyp júrmin», – deıdi Hatshybek aqsaqal.
H.Ábdihalyqov jetijyldyq mektepti Jambyl aýdanyndaǵy Mýzeı Jambyl aýylynda oqıdy, al onynshy synypty óziniń týǵan aýyly Úńgirtasta aıaqtaıdy. Ómirge qushtar, eńbeksúıgish bala mektep bitirgennen keıin ómirin temirjol salasyna arnamaq bolyp, Almatydaǵy temirjolshylar daıyndaıtyn tehnıkýmǵa túsedi. Alǵashqy eńbek jolyn Moıynty-SHý temirjoly qurylysynan bastaıdy. Jas jigittiń qaıraty men bilimin baıqaǵan basshylar ony aldymen «Jıdeli», keıinnen «Qarasaı» dep atalatyn stansıalarǵa bastyq etip taǵaıyndaıdy. H.Ádihalyqovtyń budan keıingi ómiri de tynymsyz tirlikke toly. Ol Bashqurtstanda Búgilme-Aqtash stansıasyn salýǵa atsalysady. Osyndaǵy «Kúlsharıpova» dep atalatyn stansıanyń bastyǵy bolady. Tyń ıgerý jyldary Almaty qalalyq komsomol komıtetiniń uıǵarymymen Pavlodar oblysyna jiberilip, munda Mıhaılov aýdanynda «XIX partsezd» sovhozyn uıymdastyrady. Bir jylda 40 myń gektar jerge astyq sebedi. Kelesi jyly týǵan jeri Almatyǵa qaıta oralyp, «Degeres» sovhozy dırektorynyń orynbasary, keıinnen Samsy aýyldyq keńesiniń tóraǵasy bolyp taǵaıyndalady. 1961 jyly ol Jambyl oblysy Qordaı aýdanyndaǵy Yrǵaıty aýylsharýashylyq tehnıkýmyn bitirip kelip, Almaty oblysy Qaskeleń qalasyndaǵy avtobazany basqarady. H.Ábdihalyqovtyń osydan keıingi ómiri aýyl sharýashylyǵymen tikeleı baılanysty. Búginde 90 jasqa kelip otyrsa da, qazynaly qart qazaqtyń eski ádetimen mal ósirip, jastarǵa úlgi bolyp keledi.
Hatshybek aqsaqal jasynyń egdeligine qaramastan, qazaqtyń aıtýly tulǵasy Qarasaı batyrdy nasıhattaý jolynda tynbaı eńbek etip keledi. «1936 jyly meniń ákem, aýyldyń adamdary bar, Qarasaı batyrdyń beıitin izdeý jumystaryn júrgizedi. Zamannyń alasapyran kezi emes pe, olar onyń beıitin taba almaıdy. Sodan keıin aqsha jınap, Almaty-Bishkek tas jolynyń boıyndaǵy tóbege osy belgini qoıady», – deıdi H.Ábdihalyqov.
1999 jyly Qarasaıdyń Arqa jerinde, Kókshetaý mańynda bolǵan shaıqasta aýyr jaralanyp, dúnıe salǵany anyqtaldy. Sol jyly Kókshetaý alabyndaǵy Aıyrtaý sileminiń Qulshynbaı dep atalatyn tóbesinde qazaqtyń qos batyry Qarasaı men Aǵyntaı batyrlarǵa eskertkish ornatyldy. Onyń ashylý saltanatyna tek ózimizden ǵana emes, shetelderden de kóp qonaq keldi. Taǵzym etýshiler keıinnen de tolastamaıdy. Osy jaǵdaıdy eskerip, Hatshybek aqsaqal sondaǵy eskertkish janyna arnaıy qonaqúı salýdy tapsyrady. Alaıda qonaqúı kóp uzamaı janyp ketip, aqsaqal bul jaǵdaıdy biraz ýaqytqa deıin umyta almaı júredi. «Bir kúni Qarasaı babam túsime enip, «balam, sen ol jaqqa baryp áýre bolma, Úńgirtastaǵy maǵan arnalǵan belginiń basy qulap jatyr. Sony baryp turǵyz. Urpaqtarym kelip, taǵzym etip tursyn» dep aıan berdi. Kelsem, rasynda da babamyzdyń basyndaǵy úıshigi qulap qalypty. Sodan 2006 jyly men osy keseneni saldyrdym. Araǵa on úsh jyl salyp ony jóndep, qaıta qalpyna keltirip otyrmyn»,–deıdi ol.
Keseneniń alty qyry bar. Ol Qarasaı batyrdyń alty balasynyń qurmetine oraı osylaı salynǵan. Eskertkishtiń árbir qyrynda onyń balalary men urpaqtarynyń esimi jazylǵan. Ańyzdarǵa sensek, Qarasaı batyrdyń qyzyl shubar jolbarysy bolǵan desedi. Ol ony únemi joryqtarda qorǵap júredi eken. Qyzyl shubar jolbarys batyr urpaqtarynyń kıesi sanalady. Aqsaqal bıyl batyrdyń 420 jyldyǵyna oraı as berip, qazaqtyń saltymen at shaptyrý jospary bar ekenin aıtty. «Osyndaı ıgi sharalar urpaqqa ónege, tárbıe berip, babalaryn qasterleýdi úıretedi degen oıdamyn», – deıdi ol.
Nurmuhammed Mamyrbekov
jýrnalıs
