– Qanat myrza, onlaın ýnıversıtet qurý ıdeıasy qashan oıyńyzǵa keldi? Bul qazirgi pandemıadan keıin paıda bolǵan dúnıe me, álde Qazaqstandaǵy joǵary bilim berý salasynda osyndaı bir transformasıalyq qubylystar oryn alyp, ony baıqamaı jatyr ma?
– Bul ıdeıanyń indetke eshqandaı qatysy joq. Onlaın ýnıversıtet qurý ıdeıasy pandemıadan buryn paıda bolǵan. Búginde birimiz álemniń jyldam damyp, úlken ózgeriske ushyrap jatqanyn kórip otyrmyz. Ásirese Indýstrıalyq tóńkeris 4, sıfrlandyrý degen zamanaýı talaptar kóptegen mamandyqtardy joıyp jiberdi. Mamandyqty joıǵanmen, kásip ıesi joıylǵan joq qoı. Qazirgi tańda osy adamdardy basqa kásipke beıimdep, qosymsha oqytýdyń ózektiligi kún tártibine shyǵyp otyr. Al bizdiń elimizdegi tálim beretin ýnıversıtetter 18 ben 25 jas aralyǵyndaǵy jastarǵa arnalǵan. Ómiriniń ortasynda mamandyǵy zaman kóshine ilise almaı qalǵan kisilerdiń jastarmen birge oqı almasy belgili.
Qazirgi tańda álem boıynsha 18 ben 25 jas aralyǵyndaǵy 600 mln stýdent bar. Al 22 men 60 jas aralyǵyn alyp qarasaq, 6 mlrd adam qaıtadan kásibin jańartýǵa muqtaj ekenin baıqaımyz. Kórdińiz be, bul endi suranysy týyndap, kóbeıip kele jatqan úlken naryq. Ókinishke oraı, osy suranysty qanaǵattandyrý úshin bizdiń ýnıversıtetter eshqandaı sharany qolǵa alyp jatqan joq. Ekinshi mamandyq alǵysy keletin adamnyń jaǵdaıyna saı bilim alý jolyn usynbaıdy.
Bizdegi ýnıversıtetter – ónerkásiptik ındýstrıa 3.0 tóńkerisiniń týyndysy. Olar ındýstrıalandyrýǵa mamandar daıarlady, ıaǵnı 5 jyl ýnıversıtette oqısyń, 20 jyl zaýytta jumys isteısiń.
Al shynaı ómir bolsa, budan qatty alshaqtap ketti. Qazir ómirdiń jyldam ózgerip jatqany sonsha, belgili bir stereotıpke súıenip, ómir súrip úırenip qalǵan keıbir adamdar aınalasynda ne bolyp jatqanyn durys túsine almaı qınalyp jatyr. Bir kásibińiz ne, qazir bútin bir ındýstrıanyń kózi joıylýda. Sıfrlandyrý bizge de jetti. Endi sonyń múmkindikterin tolyq paıdalanýymyz kerek.
Bul úshin naryq ta ózgeriske túsip, jańashyldyqqa beıimdelýi tıis. Ókinishke oraı, bizde týra osy iske kelgende úlken másele týyndaıdy. Barlyq sala sıfrlandyrý múmkindigin paıdalanýǵa kelgende úrke qarap, tizgindi tarta beredi. Bir jaǵynan, mamandar jetispeýshiligi de aıaqqa tusaý bolatynyn túsinemiz.
Biz osy problemany sheshýge óz úlesimizdi qossaq deımiz. Onlaın ýnıversıtette aldymen İT salasy mamanyn daıarlaýǵa basymdyq berýdi jón kórip otyrmyz. Bizdiń onlaın ýnıversıtet osy máseleni sheshý úshin ádeıi quryldy.
– Mamandardy qaıta daıarlaý máselesi burynnan bar problema ekenin jaqsy bilemiz. Degenmen qazirgi koronavırýsqa baılanysty oqshaýlaný jaǵdaıy áli de uzaqqa sozylatyn túri bar. Álemdegi jumyssyzdyqtyń sany eselep artýda. Osy turǵydan alǵanda, sizder qolǵa alǵan jobany naǵyz búgingi kúnniń suranysyna ıe dúnıe dep aıtýǵa bola ma?
– Janama áseri bar, ony moıyndaý kerek. Óıtkeni koronavırýs Qazaqstandaǵy bilim salasynyń búkil kemshilikterin ashyp berdi. Ásirese sıfrlandyrý múmkindikterin paıdalaný turǵysynan. Kadrdan bastap, tehnıkalyq qamtý boıynsha buǵan daıyn bolmady.
Árıne, bul aıaqastynan bolǵan tótenshe jaǵdaı, sondyqtan qatty synaýdan aýlaqpyn. Degenmen QR Bilim mınıstrliginen bastap mektep, joǵary oqý orny basshylary men muǵalimder qaýymy ózderiniń qazirgi zaman talabyna saı ózgere almaı jatqanyn naqty uǵynǵan sekildi... Al biz osy olqylyqtardyń ornyn toltyrýda suranysty qanaǵattandyrýǵa tyrysamyz.
Keıbireýler úshin onlaın degen kedeılerge arnalǵan bilim berý júıesi sekildi elesteýi múmkin. Iá, onlaın ýnıversıtet degen karerasyn orta joldan tastaǵysy kelmeıtin, sol sekildi biligin jetildirýge múddeli aqshasy az adamdar úshin múmkindik ekeni anyq.
Adamdar nege syrttaı oqıdy? Óıtkeni 4 jyl ýnıversıtetke kelip ishteı bilim alýǵa jaǵdaıy joq. Oqý aqysyn taýyp, otbasyny asyraýy qajet. Onyń ústine, ýaqyttyń aqsha retinde qundylyǵy arta túsýde. Qazir ýaqytyn únemdegisi keletinder qatary kún ótken saıyn kóbeıýde. Al onlaın ýnıversıette oqysańyz qyrýar aqsha men kóp ýaqyt jumsaýdyń qajeti joq. Basqa qalaǵa baryp, páter jaldap jatpaısyz.
Árıne, bul adamdarǵa yńǵaıly ári tartymdy usynys bolady dep esepteımin. Onyń ústine, bizdiń ýnıversıtette dıplom alýdy maqsat etkender emes, naǵyz mamandyqty alýdy kóksegender oqıdy.
Qazir bizdiń elimizde nesıeniń paıyzy nege joǵary? Sebebi bank balansynda problemalyq nesıelerdiń kólemi kóp, ıaǵnı nesıeni alady, biraq qaıtarmaıdy. Mine, osynyń óteýin bankter nesıege óteý qabileti bar adamdarǵa paıyzdar túrinde júkteıdi. Bizdiń bilim salasynda da týra solaı. Keıbir adamdarymyz sondaı jaýapsyz. Oqýǵa túskende de oqıyn demeıdi, para berip, áıteýir dıplom alyp shyqqandy jón sanaıdy. Bilim úshin emes, dıplom úshin oqıtyndar kóp. Óıtkeni erteń memlekettik qyzmetke turý úshin dıplom kerek, sony qalaı bolsa da alýy tıis. Al jumysshysynyń eńbegin baǵalaıtyn jekemenshik sektor úshin dıplom mańyzdy emes.
Qazir adamdardyń qosymsha bilim alýy ózekti bola bastady. Mysaly, aǵylshyn tilin úırensem, arnaıy baǵdarlamada dızaın jasaı alsam, taǵysyn taǵy degendeı. Iaǵnı kompanıa jumysshysy óziniń qosymsha biligin jetildirý arqyly básekege qabiletti ekenin kórsetý mańyzdy ekenin túsinip jatyr. Kareralyq joǵarylaý negizge qurylady emes me? Máselen, 32 jasymda men rektor boldym. Bizdegi rektorlyq korpýstyń jas arasy 50 men 60 jastaǵylar. 40 jastaǵylar óte az. Al 30-dan 40-qa deıingilerde eki adamnan, ıaǵnı men jáne Berik Ahmetovten basqa eshkim joq. Onyń ózinde memlekettik sektordan men ketip qaldym.
Negizi, kez kelgen transformasıa kóp kúsh-jiger jumsaýdy qajet etedi. Únemi belsendi bolýǵa tıissiń, pasıvti emes. Osyny kompanıa basshylyǵy da, jumysshylar da túsinip keledi. Sondyqtan jumys istese de naryqta básekege qabiletti maman bolýdy árqaısysy oılastyrýda. Qosymsha bilik pen qabiletti arttyrsa, mansaby ósip, jalaqysy da qomaqty bola túsedi. Bul kimge unamasyn. Al biz osy qabilet pen bilikti ushtaýǵa baǵyttalǵan joǵary oqý ornymyz. Biz qysqa merzim ishinde mamandyq ıesin daıyndap shyǵaramyz. Iaǵnı bizdiń onlaın ýnıversıtet birjyldyq bilim berýge qurylǵan. Birjyldyq bilim alý aqysy 860 myń teńge. Budan keıin qarapaıym IT mamany retinde birden jumysqa turady.
Bizdiń ýnıversıtet jumys berýshilermen aldyn ala kelisimshart jasasyp qoıǵan. Daıarlaǵan mamandarymyzǵa qatysty: «Dıplom aldyń, boldy, kete ber» degen bizde júrdim-bardym qatynas joq. Olarǵa jumys taýyp beremiz. Al İT mamanynyń, eń az degende jalaqysy 200 myń teńge bolady. Bir jylda 2 mln 400 myń teńge tabys tabady. Demek, oqýǵa shyqqan shyǵynnyń ótemi bir jylǵa da jetpeı óteledi. Demek, biz bul baǵany aqylǵa qonymdy dep sanaımyz. Orys jáne qazaq tilinde toptar bolady, qajet bolǵan jaǵdaıda aǵylshynsha da sabaqtar ótedi.
– Al bilim sapasy máselesi qalaı bolady? Ózińiz qashyqtyqtan sabaq júrgizgen mektep jáne JOO muǵalimderiniń oqytý tásili syn kótermegenin, olardyń buǵan daıyn bolmaǵanyn aıttyńyz. Osy arasyna keńinen toqtala ketińizshi...
– Biz onlaın ýnıversıtetke kadrlardy irikteýde týra osy arasyna mán beremiz. Qazir kóptegen bilim ordalaryndaǵy ustazdar teoretıkter, olar onlaın bilim berýge jaramaıdy. Mundaıda teorıany bilip, praktıkany ıgermegen muǵalimder keri tartady. Teorıany ınternet damyǵan zamanda stýdentter ózi de taýyp oqı alady. Sondyqtan qazir muǵalimderden praktıkalyq qarym-qabilet talap etiledi. Iaǵnı endigi muǵalim Iýtýbtan taba almaıtyn bilimdi bere alatyn deńgeıde bolýy tıis qoı. Bul muǵalimder arasyndaǵy básekelestikti kúsheıtedi. Naryqtyń talaby degen – osy.
Aldaǵy ýaqytta muǵalimder naryq talabyna beıimdelip jumys isteýi kerek. Qashyqtyqtan oqytýdyń búkil formýlasy osynda. Al úırenbese ony úırenip alǵandar aldyn orap ketedi. Muǵalimge qoıylatyn zamannyń talaby – osy. Iýtýbtan taýyp alatyn nárseni oqytý úshin dárishanaǵa kelýdiń qajeti joq. Muǵalimniń sabaq oqytýǵa degen qarym-qatynasy osyndaı bolýy tıis. Stýdentter teorıany úıden oqyp, ózdiginen daıyndalady, al sabaq ústinde tek praktıka synalady. Eger qoldanystaǵy ýnıversıtette sabaqqa kelip, muǵalim taqyryp ótip, odan soń bergen úı jumysyna stýdent daıyndalady. Al onlaında kerisinshe. Muǵalim usynǵan siltemeler arqyly stýdent sabaqqa ózi daıyndalyp, izdenedi, tek túsinbeı qalǵan jerin suraý úshin ǵana onlaın arqyly muǵalimge shyǵady. Qashyqtyqtan oqytý kezinde bulaı bolǵan joq. Olar baıaǵy ádetimen onlaınǵa shyǵyp, teorıany sydyrtty. Al ınternette berilgen jolaqtyń árbir sekýndy – aqsha, sondyqtan ony tıimdi paıdalanýdy úırený kerek. Osy jaǵynan alǵanda, tek teorıany ıgersem degen bolmaıdy. Muǵalimderge qoıylatyn úsh talap bar – bilim, metodıka jáne praktıkalyq qabilet. Mine, osy úsheýin ushtastyra bilgen muǵalimge naryqta suranys joǵary bolady.
– Demek, JOO-lardy aıtpaǵanda, bizde qanshama mektep muǵalimi qashyqtyqtan oqytýǵa mashyqtanbaǵan. Olardyń kóbisi İT degendi bilmeıdi. Al qashyqtyqtan oqytý tehnıkalyq bilimdi de talap etedi emes pe? Bul rette olardyń qaıtkeni jón, ózińiz qandaı keńes berer edińiz?..
– Muǵalimder qaýymyna úlken syn taǵýdyń qajeti joq. Óıtkeni bul túbegeıli transformasıany, konseptýaldy turǵydaǵy ózgeristi qajet etetin dúnıe. Mysaly, onlaın oqýǵa arnalǵan metodıkalyq quraldar da der kezinde daıyn bolmady ǵoı. Al bizdikiler dyrdý kókparǵa bas qoıyp, orta jolda attaryn ertteýge májbúr boldy. Beınelep aıtqanda, astyndaǵy jylqy ma, esek pe nemese qolyndaǵy er-toqymy oǵan kele me, kelmeı me – budan múlde beıhabar kúıde edi. Sondyqtan da qashyqtyqtan oqytýdyń bul alǵashqy kezeńi pedagogıkalyq quramǵa óte aýyr tıdi.
Joqtan bar jasaǵandaryn kórdik, qysyltaıań kezeńge ol jaramdy shyǵar, biraq alda turaqty paıdalanýǵa kelmeıdi. Bul arada múlde basqa qarym-qabiletke basymdyq berilýi tıis. Ony ózderi de sol kúıi durys túsinbegen sekildi, menińshe. Onlaın sabaq ótkizý úshin ýnıversıtettiń ózinde, sol sekildi muǵalimniń úıinde arnaıy ınfraqurylymy bolýy tıis. Mysaly, eki kamera bolǵany jaqsy, eki monıtor qajet, bireýi taqtany, bireýi ustazdy kórsetetindeı. Vatsappen jumys isteý degen múlde durys emes. Olaı oqytqan sabaq sabaq bolmaıdy. Sol sekildi oflaınǵa arnalǵan baǵdarlama onlaında jaramaıdy. Ony onlaınǵa beıimdep jasaý kerek. Olaı eshkim jasamady. Bul Qazaqstanda ǵana emes, dúnıejúzinde oryn alǵan olqylyqtar.
– Sizderdiń ýnıversıtetterińizde muǵalimderdi qazirgi zaman talabyna saı ázirleıtin bir fakúltet bola ma?
– Pandemıa bilim salasyndaǵy mamandardyń jaramsyz ekenin 100 paıyz kórsetip berdi. Kóp bóligi zamanaýı talapqa saı kelmeıdi. Olardy almastyratyn basqa maman da joq. Sondyqtan bilim ordasy óz kadrlaryn biligin arttyratyn kýrstarǵa arasynda jiberýge májbúr bolady. Osy jaǵynan alǵanda, múmkin mamandaný nemese kásibı bilikti arttyrý degen qosymsha kýrstar ashamyz.
Muǵalim ne óziniń pánin durys bilmeıdi nemese ol pánniń qazirgi zamanda aktýaldylyǵy joıylǵan. Biraq onyń pedagogıkalyq biligi óte joǵary deıikshi. Sondaı muǵalimder bar. Sol sekildi óz pánin jaqsy biledi, biraq pedagogıkalyq qarym-qabileti álsizderi de bar. Mine, soǵan qarap otyryp, mysaly JOO-da basshylar ózderi muǵalimdi kýrstan ótip kelýge jumsaıdy. Sol kezde seniń pániń qyzyq bolady, onyń ústine jalaqyńa aqsha qosýdy talap etýge quqyń bolady dep aqyl berip jatamyz. Sondyqtan muǵalimderge arnalǵan qosymsha kýrstar árdaıym suranysqa ıe dep bilemin. Al eger ol onlaın bolyp jatsa, tipti jaqsy emes pe? Aqshasyn únemdeı alady. Muǵalim de aspanǵa qarap otyrmaýy tıis. Ol da jalaqysyn qaıtkende kóterýdi oılaýy tıis. Ol qosymsha alǵan bilim men biligi arqyly keledi.
– Koronavırýstan soń JOO salasynda túbegeıli ózgeris bolady dep aıta alasyz ba?
– Joq. Koronavırýstan soń myqty JOO-lar odan da kúsheıip, álsizderi odan saıyn nasharlaı túsedi. Biz sekildi onlaın ýnıversıtetter qatary jıilep jatsa, onda oflaın bilimniń, kerisinshe aqysy qymbattaıdy, olar lúkske aınalyp ketýi múmkin.
Nashar JOO-lar ádettegi tásilmen bala oqyta beredi. Óıtkeni olarda sapaly ózgeriske kóshý degen nıet te, umtylys ta joq. Óıtkeni bul úlken qarjy, tehnıkalyq jáne adamı resýrsty qajet etetin dúnıe ǵoı. Oǵan bas qatyryp qaıtedi, eger oqımyn degen bala ózdiginen tabylyp tursa. Al statısıkaǵa súıensek, jyl saıyn Qazaqstanda stýdentter sany ósip otyrady. Bıyl 130 myń stýdent bar. Demek, JOO-larda kontıngentke qatysty problema joq. Mysaly, saýdagerdiń turaqty klıentteri bolyp, taýary únemi ótimdi bolsa, ol taýar assortımentin ózgertýdi, ony jaqsartýdy oılaı bermeıdi. Bizdiń jaǵdaıda da týra solaı. Oqımyn dep kelip turǵan stýdentter barda JOO-lar óz qyzmetterin jetildirip, ony jaqsarta túsý jaǵyna onsha bas qatyra bermeıdi.
– Onlaın ýnıversıtet jaıyna tolyǵyraq toqtalyp ótińizshi. Onyń quryltaıshysy kim, qaıda ornalasqan degendeı...
– Quryltaıshysy jáne onlaın ýnıversıtettiń negizin qalaýshysy – Ulttyq aýdarma búrosy. Bul – tolyqtaı jekemenshik halyqaralyq joba. Oǵan memlekettiń eshqandaı qatysy joq. Astana halyqaralyq qarjy ortalyǵynda tirkelgen. Bul jobany qyrkúıek aıynda iske qosý josparda bar. Biz, negizinen, Ortalyq Azıa naryǵyna qyzmet kórsetýge tyrysamyz. Mysaly, biz úshin eń tartymdy naryq – 30 mln halqy bar, ýnıversıetteri az Ózbekstan eli. Negizinen, İT mamandardy daıarlaýǵa basymdyq beremiz, oqý merzimi – 1 jyl, ıaǵnı 12 aı. Qolyna dıplom berilgen soń jumysqa da ornalastyramyz...
– Onlaın ýnıversıtet buǵan deıin bolmaǵanyn bilemiz. Onyń beretin qujaty qandaı deńgeıde, qanshalyqty jaramdy?
– Siz biz úshin óte ózekti máseleniń shetinen dóp bastyńyz. Bul baǵytta bizde qazir belgili bir máseleler bar, biraq ony sheshýge barymyzdy salyp jatyrmyz. Bul ýaqyttyń enshisindegi dúnıe dep bilemin.
Negizi, meniń túsinigimde, kez kelgen ýnıversıtet onlaın jáne oflaın bolýy kerek. Taǵy bolmasa, tek qana onlaın bolýy tıis nemese tek qana oflaın bolýy qajet. Al Qazaqstanda ýnıversıtetter tek qana oflaında. Al onlaın degen múlde joq. Bul másele pandemıa kezinde ózektilik tanytty. Elimizde aıaqasty tótenshe jaǵdaı jarıalanýyna baılanysty mektep qashyqtyqtan sabaq oqýǵa shuǵyl kóshýge májbúr boldy. Biraq bizdiń el buǵan tehnıkalyq, sol sekildi quqyqtyq jaǵynan da daıyn bolmaı shyqty. Mysaly, balalar tórtinshi toqsandy qashyqtyqtan oqydy, biraq ony zańdy dep aıta almaımyz, óıtkeni onyń quqyqtyq normatıvteri bekitilmegen. Qazir Májilis shuǵyl osy máselege qatysty zań jobasyn qarastyryp jatyr. Iaǵnı mektep sabaǵyn onlaın formatta oqý degendi legalızasıalaýdy. Biz sol jobaǵa qystyryp, ýnıversıtetter jaıyn da qarastyrýdy usynǵanbyz. Degenmen ol arasyn zań jobasynan depýtattar ysyryp tastaǵan sekildi. Biraq bolashaqta olar báribir bul máseleni bólek qarastyratyn bolady. Oǵan qazir úlgermeı jatyr...
– Endi Sizdiń jeke basyńyzǵa oralaıyqshy. Siz birqatar startap jobanyń avtorysyz, sol sekildi startapqa baýlyp júrgen shákirtterińiz de bar. Kezinde shetelden de bir jobalarǵa shaqyrtý aldyńyz. Biraq odan bas tartypsyz, nege?
– Kezinde Germanıa shaqyrǵan, barǵym keldi negizi ol jaqqa, biraq ózińiz atap ótken startap dúnıeler meni ustap qaldy. Ózim bastaǵan, shákirtterim qolǵa alǵan jobalar bar, qalaı olardy qıyp tastap ketesiz? Árıne, shetelge barsam ózim, otbasym úshin jaqsy. Al munda qalsam myńdaǵan jasqa paıdam tıedi. Osyndaı rasıonaldy oımen elden ketpeı qaldym.
Qazir men eki jobanyń mentorimin: onlaın-BAS, qalaaralyq avtobýstardyń bıletin onlaın satý degen. Astana habqa ótkizdik qazir bul jobalardy.
Jalpy, startap jobalarmen stýdenttik kezden, odan soń QBTÝ-da jumys istep júrgende aınalysyp júrdim. Mysaly, İT kompanıany ashýǵa 10 shaqty stýdent tartyp, olardyń startap jobalarmen aınalysýyna ózim túrtki boldym. Basshylyq jasap, baǵyt-baǵdar berip otyrdym.
Qazir olardyń barlyǵynyń jeke İT kompanıasy bar. Keıbireýine minezdeme berip, Amazon býkıngke ornalasýyna túrtki bolǵan kezim boldy. Súleımen Demırel ýnıversıtetinde rektor bolǵan kezimde stýdentterdiń arasynan potensıaly barlaryn anyqtap, olardyń sýyrylyp alǵa shyǵýyna jaǵdaı jasaýǵa tyrystym.
Mysaly, onlaın-BAS startap jobasyn jasaýshy jigit 22 jasta ǵana. Ol qazir kapıtaly óte qomaqty kompanıa quryltaıshysy. Al onymen eki jyl buryn ǵana tehnoparkte kezdesip, bir-birimizben tyǵyz aralasa bastaǵan edik. Sol kezde ony qoldap, baǵyt-baǵdar kórsettim. Qazir ol bilim salasyndaǵy startap jobany qolǵa alyp jatyr. Ol 7-synypqa arnalǵan oqýshylardy hımıa páninen daıyndaıtyn onlaın synyp ashpaqshy. Olar ártúrli tilde óte qyzyqty materıaldar tapqan. Sony qazaq tiline saýatty túrde aýdaryp, qosymshaǵa júkteıtin bolady. Bizdiń onlaın ýnıversıtettiń de kúıtteıtini osy: ıaǵnı adamdardyń óz qabiletin ashýǵa, ony tabýǵa kómektesý, qoryqpaı ózin ózgertýge daıyn adamdardy zamanǵa saı beıimdeý.
– Suhbatyńyzǵa kóp raqmet!
