Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń Parlament sesıasynyń bastalýynda sóz bastaýy dástúrge aınalýda. Memleket basshysynyń 1 qyrkúıektegi Joldaýy onyń úshinshi Joldaýy. Bul Joldaý mazmuny baı bolǵanymen, naqty úndeýlerdi qamtıdy. Al ony Joldaý mátinine semantıkalyq taldaý jasaý arqyly anyǵyraq baıqaýǵa bolady. Memleket basshysynyń úsh Joldaýda da aıtqan kilt sózder men uǵymdardyń qoldaný dınamıkasy arqyly Qazaqstannyń ótken aralyqtaǵy áleýmettik-saıası damý jolyn qadaǵalaýǵa bolady. Iaǵnı, saıası basymdyq qalaı ózgergenin osylaı bilemiz.
Úsh jyl ishinde osy Joldaýda oryn alǵan negizgi ózgeris – Memleket basshysynyń ımperatıvti sıgnaldarynyń kúsheıýi. Osylaısha, «kerek» degen sóz qoldanylýy boıynsha 29-orynnan birinshi orynǵa biraq jaıǵasty.
«Memleket» uǵymy ekinshi orynǵa shyqsa, sózdi qoldaný úshtigine túbiri «qazaq» dep bastalatyn sózder kirdi. Iaǵnı, Qazaqstan, qazaqstandyqtar, qazaqtar degen uǵymdardy jatqyzamyz. Sondaı-aq 2019 jyly besinshi orynda bolǵan «azamattyq» uǵymy qoldanylý jaǵynan tórtinshi orynǵa kóterildi.
Joldaýdan Memleket basshysynyń azamattyq sana-sezim, halyqtyń bul sózdiń barlyq maǵynasynda alǵanda óz jasaǵan áreketine degen jaýapkershiligi sıaqty úndeýdiń kúsheıe túskenin baıqaýǵa bolady. Buǵan úlken áleýmettik jaýapkershilik, vaksınasıa mańyzdylyǵyn túsiný, pandemıadan saqtaný erejelerin ustaný, eń bastysy eńbek ornynda bar kúshti salý jatady.
Memleket basshysy sońǵy Joldaýynda Úkimet jáne ákimdik túsinikterin qosqanda jalpy memlekettik organdardy azyraq tilge tıek etti, alaıda túbiri «halyq» dep bastalatyn sózdi kóbirek qoldandy. Atalmysh sóz kategorıasy 2020 jyly 47-orynda bolsa, bıylǵy Joldaýda birden 23-orynǵa ornalasty.
Qazirgi álemdegi syn-qaterler halyqtan birigý, yntymaqtasý, kelisimge kelýdi talap etedi. Sebebi qoǵamdy bólshekteý jáne ishki konflıktterdi tutandyrý arqyly qoǵam júıesi buzyla bastaıdy, al bul óz kezeginde ekonomıkaǵa da, memleketke de shyǵyn týdyrady.
Qundylyqtar, maqsattar birligi, ortaq tapsyrmalardy túsiný – búgingi kúnniń basty talaptary. Bul jerde bılik pen qoǵamdy ortaq ulttyq maqsattarǵa baǵyttaıtyn Prezıdenttiń róli mańyzdy. Bulardyń ishinde bastysy, árıne, el ál-aýqatyn, qoǵamdaǵy saý klımatty saqtaý. Osyǵan oraı, «ál-aýqat» dep bastalatyn sózder 2019 jyly 40-orynda bolsa, 2021 jyly 17-orynǵa jaıǵasty.
Sonymen birge Memleket basshysynyń eńbektiń qundylyǵy, jańa jumys oryndaryn ashý týraly aıtqany sońǵy Joldaý kompozısıasyn nyǵaıta túsedi. Memleket basshysynyń ár Joldaýynan «eńbek» uǵymy kúsheıe túsip, qazir bul sóz qoldanylýy jaǵynan 14-orynda.
Memleket basshysynyń Joldaýy – qoǵamnyń jańa qurylymy qalanyp jatqan áleýmettik ınjenerıa úlgisi. Bul postpandemıalyq shyndyqty eskere otyryp qalyptasqan kózqarastan týyndap otyr.
Birinshi basymdyq Qazaqstannyń álemdik azyq-túlik qaýipsizdiginiń mańyzdy elementi ekenine beriledi. Bul jyl klımat jaǵynan ońaı jyl bolǵan joq. Jaýyn-shashyn mólsheriniń az bolýy aýyl sharýashylyǵy men agroóndiristiń turaqtylyǵyna qaýip-qater tóndiredi. Sondyqtan Joldaýdan aýyl sharýashylyǵy men aýmaqtyq damý termınderine basymdyq berilgenin anyq kóremiz. «Aýyl» uǵymy 2019 jyly qoldanylýy jaǵynan 16-orynda bolsa, 2021 jyly 9-orynǵa baryp ornalasty. Osydan aýyl kategorıasy memlekettik basymdyqtar tiziminiń alǵashqy ondyǵyna engenin kórýge bolady. Aýmaqtyq taqyryp qoldanylýy jaǵynan ótken jyly 19-orynda bolsa, bıyl 13-orynǵa shyqty.
Aýmaqtyq máseleler aýqymdy tapsyrmalar legin qamtıdy. Olarǵa teńgerimsizdikti azaıtý, aýyl aýmaqtarǵa derbestik berý jatady. Jergilikti ákimderdiń saılanyp qoıylatyny, jalpy saıası reforma qısyny aýmaqta ózin-ózi basqarý bolǵanyn talap etedi. Joldaýda aýmaqtarǵa salyqtyq alymdardyń bir bóligi usynylatyny, al bul jergilikti bújdetti qalyptastyrýdy kóteretini aıtylǵan bolatyn.
Joldaýda kóterilgen ekinshi másele – ekonomıkany sıfrlandyrýǵa qatysty tapsyrmalarǵa úlken basymdyq berý. Qashyqtan jumys isteý, qashyqtan bilim alý kúndelikti ómirimizge tolyq sińgen uǵymdarǵa aınaldy. Qazir jańa formattaǵy ekonomıkanyń, onyń jańa baǵyty qalyptasyp kele jatqanyn kórip otyrmyz. Qosylǵan qunnyń qalyptasý qaǵıdasy, jalpy óndiris qarajaty, kapıtaldy anyqtaý joly túrlenýde. Pandemıaǵa deıin ekonomıkanyń negizgi tiregi kólik quraldary men qalalar, ıaǵnı ýrbanızasıa resýrstary bolsa, qazir onyń ornyn sıfrlyq tehnologıalar, aýyl aýmaqtar basty.
Endi tıisinshe qoǵamdyq jáne saıası júıelerdi beıimdeý qajet. Eń birinshi saıasat pa, álde ekonomıka ma degen pkirtalastardy jıi kórýge bolady. 90-jyldardaǵy jáne 2000-jyldardaǵy qazaqstandyq reforma logıkasy «aldymen ekonomıka, sonan soń saıasat» degen belgili formýlany basshylyqqa aldy. Ol óz rólin atqaryp, Qazaqstandy tabysty elge aınaldyra aldy.
Al endi qazir smartfondar ekonomıkasy týraly sóz qozǵaǵanda basymdyqtardy jikteý áldeqaıda qıynǵa túsýde.
Úsh jyldaǵy Prezıdent Joldaýynyń semantıkasyn zerdeleı kele, ekonomıka, tipti áleýmettik máselelerden góri saıasat basym pozısıada ekenin ashyq aıtýǵa bolady. Bul qoǵamnyń saıası turǵyda damyǵanyn, azamattyq sana-sezimniń óskenin jáne qoǵam belsendiliginiń belgili bir deńgeıde joǵarylaǵanyn kórsetedi. Halyqtyń basym bóliginde ınterneti qosylǵan, áleýmettik jelilerge shyǵatyn telefony bar bolǵandyqtan basqa dúnıe kúte almaımyz. Qarjylyq qyzmetterdi smartfon arqyly qoldaný adamdardy bir jaǵynan saıası turǵyda myqty etetinin aıta ketý kerek.
Bul kontekstide adamdarda ortaq qundylyqtar arta túsedi, sebebi endi dástúrli BAQ pen iri aqparattyq arnalardy aınalyp ótip, ózara árekettesý arqyly keıbir jasyryn jańalyqtardy egjeı-tegjeıli bilý múmkindigi paıda boldy.
Sondyqtan Prezıdent Joldaýynda tildiń damýy, tildik komýnıkasıaǵa qatysty sózder men termınderdiń qoldanylýy arta tústi.
Qazirgi tańda 19 mln halqy bar Qazaqstan demografıasy qarqyndy damyp, ósip kele jatqandyqtan jastarǵa erekshe kóńil bólinýde. Qazaqstan demografıalyq quldyraý men jastar úlesiniń azaıýy kezeńin ótip ketti. 1990 jyldary birqatar sebepke baılanysty halyq sany kúrt azaıa bastaǵan bolatyn. Qazir 2000 jylǵy bebı-býmerler demografıalyq turǵyda belsendi jasqa keldi.
Bul bir jaǵynan eńbek jáne áleýmettik júıege jańa syn-qaterler men júkteme ákeldi. Sondyqtan Prezıdent Joldaýynan basymdyqtardy qaıta beıimdeý júrgizip jatqanyn baıqaýǵa bolady. Bilim berý mańyzyn joǵaltpaıtyn másele bolǵandyqtan, Joldaýda bul sóz qoldanylýy boıynsha 33-orynǵa jaıǵasty. Alaıda qazirgi Joldaýda ekonomıkanyń naqty sektorlarymen baılanysty termınder aıtarlyqtaı kúsheıe túskenin baıqaımyz. Iaǵnı jańa jumys oryndary ashylyp jatqan sektorlarǵa qatysty termınder aıtylady.
Sonymen ónerkásip kategorıasy qoldanylýy boıynsha 2019 jyly 110-orynda bolsa, 2021 jyly 28-orynǵa biraq kóterildi. Al «tehnologıalar» tobyndaǵy sózder 88-orynnan 52-orynǵa joǵarylady.
Álbette, halyq úshin kókeıkestiligin joǵaltpaǵan másele – tabysty arttyrý. Postpandemıalyq álemde azyq-túlik ınflásıasy negizgi soqqy tıgizetin máselege aınaldy. Memleket basshysynyń qazirgi Joldaýynda tipti kásibı ekonomıser ınflásıa aınalymyna qarsy oıǵa qonymdy sheshim bere almaǵanyna erekshe mán beredi.
Eńbekaqy tóleý, jalaqy deńgeıi máseleleri Prezıdent Joldaýynda 77-orynnan 69-orynǵa shyqty. Joldaýda negizgi másele retinde eń tómengi jalaqy mólsheriniń úshten bir bóligine kóteriletini qoıylǵan. Bul azamattardyń tutynýshy retinde áreket etý qabiletin kúsheıte túsedi, sáıkesinshe ekonomıkany jandandyrady.
Degenmen kelesi áleýmettik-ekonomıkalyq damý qoǵamnyń koronavırýs sıaqty jappaı taralatyn aýrýlarǵa, pandemıalarǵa qanshalyqty turaqty bolatynyna baılanysty bolmaq. Sol sebepti Joldaýda vaksıanasıa termıni kóp aıtylady.
Osydan azyq-túlik naryǵy, aýmaqtyq saıasat taqyryptarynan bólek densaýlyq saqtaý ekonomıkanyń basty qozǵaýshy kúshine aınalatynyn ańǵaramyz. Medısına epıdemıologıalyq jaǵdaıdy qadaǵalap qana qoımaı, pandemıa jáne joǵary ýrbanızasıalanǵan qoǵamdaǵy zıandy ómir saltyna qatysty týyndaǵan máselelerden shyǵatyn shyǵyndardy azaıta alady.
Halyq qala syrtynda da úılesimdi ári durys ómir saltyn ustanyp ómir súrýge kele jatyr. Al bul agrarlyq sektorǵa, aýyldyq jerler ınfraqurylymyna kóbirek ınvestısıa salýdy talap etedi. Sondyqtan Prezıdent Joldaýynda agrarlyq sektordaǵy sýbsıdıa tıimdiligin arttyrý taqyryby erekshe oryn alady.
Dál qazir damýdyń ońtaıly energetıkalyq modeli izdestirilýde. Qazaqstan 2060 jylǵa qaraı kómirtekke beıtarap bolý mindetin alyp otyr. Sol sebepti qoldanylatyn kategorıalarda basymdyqtar ózgerýde. Mysaly, «gaz» uǵymy 58-orynda, al munaı sózi bıylǵy Joldaýda tipti aıtylmaıdy. Aldyńǵy Joldaýda ol 64-orynda bolatyn. Sonymen qosa Qazaqstan atom energetıkasyn damytýǵa óz artyqshylyqtaryn qoldanýǵa umtylýda.
Pandemıa saldarynan ótý jaǵdaıyn eskere otyryp, quzyretter júıesindegi ózgeristerdi de aıta ketken jón. Qashyqtan jumys isteý kúndelikti eńbek etýdi robottandyrý prosesin jyldamdata tústi, sonymen qatar zıatkerlik qyzmet túrlerine suranys artty. «Mamandyq» sózine qatysty kategorıa Prezıdent Joldaýynda sońǵy úsh jyl ishinde 72-orynnan 57-orynǵa deıin joǵarylady.
Osy kontekstide Prezıdent Joldaýy azamattyq qyzmet salasy, sonyń ishinde mádenıet, muraǵat isi, oqytýshylar men muǵalimder qyzmetin qarjylandyrýdy arttyrý máselesine basa kóńil bóledi. Qazirgi zamanda ulttyń ult bolyp qalýy onyń shyǵarmashylyq jáne tarıhı-mádenı óz narratıvin jasaýyna baılanysty bolady. Al buǵan sapaly kadrlyq resýrstar qajet. Máselen, qoǵamnyń birigýi týraly sóz qozǵasaq, aldymen tarıhty kásibı túrde saralaý men muraǵattardy taldaý kerek. Tıisinshe, bul salaǵa tek qana eńbekaqy tóleý turǵysynan ǵana emes, tehnologıalyq damý jaǵyna da ınvestısıa salý talap etiledi.
Muraǵat qyzmetkerleri bir orynda otyryp eńbek etetin zaman ótip ketti. Qazir basqa muraǵat materıaldarymen almasý, suranys jasaý, komýnıkasıa ornatý jáne túrli memleketterdegi materıaldarǵa toǵyspaly taldaý jasaýdyń ýaqyty keldi. Al munyń barlyǵy jalpy gýmanıtarlyq saladaǵy jańa tehnologıalyq damýdy talap etedi.
Osylaısha, Prezıdent Joldaýy Memleket basshysynyń qoǵam men memleketti ózgerip jatqan shynaıy ómir jaǵdaıyna beıimdeýge qatysty oılary men ıdeıalardyń shoǵyryn kórsetedi. Búgingi tańda memlekettiń tabysty bolýy onyń qoǵam suranysyna jaýap berýi men halyqty ortaq qundylyqtar negizinde toptastyrýyna baılanysty. Inovasıanyń artyp, qoǵamnyń kreatıvti bolýy úshin adamdardyń ashyq bolýy, olarǵa erkindik berý mańyzdy. Sebebi bul – qosylǵan qundy arttyrý jáne JİÓ ósimi prosesiniń bir bóligi.
Al memleketke baqylaý men turaqtylyqty qamtamasyz etý júıesi boıynsha qoıylatyn talaptar kúsheıe túsedi. Kásibı jáne zıatkerlik ári strategıalyq josparlaý men basqarý qajet. Konflıktilerdiń aldyn alý kerek. Memlekettik organdar aldyn alý jumystarymen aınalysqany jón. Sondyqtan bılik birqalypty ári basqarylatyn reformalar baǵytyn jalǵastyrýdaǵy óz rólin tómendete almaıdy. Bastamalardy memleket kóterý kerek. Tek sol jaǵdaıda ǵana ekonomıka salasynda úılesimdi damý men qajet ónimdilikke jetýge bolady.
Darhan KALETAEV, Qazaqstannyń Ýkraınadaǵy Tótenshe jáne Ókiletti elshisi, saıası ǵylymdar doktory.
