Maqalanyń gazettegi nusqasy.[/caption]
Ótkende Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń shaqyrtýymen Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Shardara jáne Maqtaaral aýdandaryn aralap qaıttyq. Biz ne kórdik? Qandaı máselelermen tanystyq? Sizge qyzyq bolsa, munyń bárin tómendegi maqalada tarqatyp aıtatyn bolamyz.
Nannyń qadirin bilmeı júrmiz be?
Áýelgi áńgimeni Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń ózinen bastaıyq. Bul mınıstrliktiń basynan daý arylmaıdy, negizi. Ásirese, astyq jınaý naýqany kezinde bylyq kóbeıedi. Jylda bir aqparatty estımiz: «Astyqtyń otyz paıyzdaıy jınalmaı dalada qalypty...».
Esterińizde bolsa, ótkende Aýyl sharýashylyǵy vıse-mınıstri Saparhan Omarov «nandy týrap sataıyq» dep dúıim jurttyń jaǵasyn ustatqan. Ońtústikti aralaǵan saparymyzda aldymen osy Omarovpen suhbattastyq. Sonymen vıse-mınıstr ne deıdi?
– Jýrnalıser jurtqa meniń sózimdi durys jetkizgen joq. Men eger «tolyq taýysa almasań, bir bólkeni bútindeı alýdyń keregi joq» dedim. Sebebi, nanǵa qurmetpen qaraý kerek. As atasy – nan. Bútindeı bir nandy satyp alyp, keıin ony taýysa almaı, aqyry qoqysqa tóge salatyn adamdar joq emes, bar. Biz nannyń qadirin bilmeı júrmiz, – deıdi Omarov.
73 mlrd. teńge qaıda ketti?
Biraq, synǵa qalǵan jalǵyz Omarov emes. Aýyl sharýashylyǵynyń basqa da qurylymdary jıi-jıi «kózge» túsip júr. Biletin bolsańyz, budan buryn Esep komıteti mınıstrlikke qarasty Sý resýrstary komıtetiniń jumysynan birqatar zańbuzýshylyqty anyqtaǵan bolatyn. Álgi zańbuzýshylyqtyń quny – 73 mlrd teńge delingen!
Sý resýrstary komıtetiniń tóraǵasy Islam Ábishev aqparat quraldaryna qarata: «Aıyptaýǵa asyqpańyzdar!» degen...
Sonyń sebebin biz osy jolǵy Ońtústik saparynda bildik.
– Iá, bizdiń tarapymyzdan zań buzý boldy. Muny bile tura jasadyq. Óıtkeni eldik mańyzy bar uzaqmerzimdi jobany aıaqtaý kerek edi. Memleketke qarjylyq turǵydan eshqandaı zıan keltirgen joqpyz. Negizinde, aıaqtalmaǵan jobalardyń sany onnan asatyn, qazir beseýi qaldy. Jobalardy aıaqtaý úshin ishki resýrstarymyzdy (qarjyny aıtady –red.) shyǵyndadyq. Iá, moıyndaımyz, bul da – zań buzý. Biraq, sonyń arqasynda bir ǵana sý resýrstaryn basqarý baǵdarlamasy boıynsha biz trıllıon teńge únemdedik, – deıdi Islam Ábishev.
Ol neni aıtyp otyr? Nendeı zań buzǵan eken? Túsindire keteıik.
Sonymen...
Mundaı «zań buzýdyń» bir mysaly – Shardara sý qoımasyndaǵy Arnasaı bógetin (plotınasyn) rekonstrýksıalaý bolypty.
Bul bóget mınıstrliktiń ishki qarajaty esebinen salynǵan eken. Negizinde, Shardara sý qoımasyn jáne oǵan jaqyn jatqan aýmaqty qaıta qalpyna týraly másele budan birneshe jyl buryn kóterilgen edi. Osydan úsh jyl buryn (2012 jyly) bóget jasaýǵa qajetti topyraqty úıýge 3 mlrd teńge bólingen. Boldy.
Sodan bul jumys úsh jyl boıyna toqtap qalyp, byltyrǵy jyly qaıta jandanǵan-tuǵyn. Sý komıteti bóget qurylysyna qajetti qarajatty 14 mlrd-tan 11 mlrd teńgege deıin qysqartypty. Onyń 5 mıllıardy ıgerilip qoıypty.
Qyrkúıek aıynan beri bógettiń 11 shaqyrymy salynyp, budan syrt onyń janynan 17 shaqyrymǵa sozylyp jatqan jol soǵylýda eken. Ony da kórdik.
Endigi jerde «bul bóget nege kerek?» degen saýalǵa toqtalaıyq. Bul úshin birinshiden, ótkenge sheginis jasaýǵa týra keledi.
90 jyldyń basynda Qazaqstan men Ózbekstannyń shekarasy zań júzinde bekitilgennen keıin Shardara sý qoımasy men Arnasaı bógeti Qazaqstannyń aýmaǵynda qalady.
Al sý qoımasy men bógetke tikeleı alyp baratyn jáne Maqtaaral, Shardara aýdandaryn baılanystyryp jatqan qasqa jol...Ózbekstannyń terıtorıasynda qalyp qoıady.
Endigi jerde munyń saldary qandaı bolǵanyn aıtaıyq? Birneshe úlken aýdandy baılanystyryp turǵan jol ózbektiń jaǵynda qalyp qoıǵannan keıin jurt bógetke qaıyqpen baratyn bolǵan. Árıne, amal joqtyqtan... Al Maqtaaral men Shardara aýdandarynyń el-jurty bir-birine qatynaý úshin burynǵydaı 30 emes, 160 shaqyrymdy eńserýge májbúr bolǵan.
Buǵan da shydaýǵa bolar edi. Alaıda jurt kórshi elge tegin aǵyp jatqan sýdan tapshylyq kórmese.
– Sý qoımasynyń jobalyq qýaty 5 mlrd tekshe metrden asyp túsedi. Muny bireý bilse, bireý bilmeıdi. Jobalyq qýatty osy kórsetkishke jetkizý úshin aldymen bógetti bekitý kerek edi. Sebebi, qysta sý aýzy-murnynan shyǵyp ketetin, sonyń saldarynan sýdy aǵytyp jiberýge nemese regýlátorda saqtaýǵa májbúr bolatynbyz. Bógettiń qoldaný erejesin qarasańyz, «bul bóget uzaq sý saqtaýǵa arnalmaǵan» dep taıǵa tańba basqandaı jazylǵan. Biraq, jergilikti jurt kókónis, jemis-jıdek egedi. Amal joq, zań buzyp, sýdy sýarý naýqanyna arnap saqtaıtynbyz. Bul baqandaı úsh aı...Ońtústik agrarly óńir, myńdaǵan gektardan asyp jyǵylatyn sýarmaly jer bar. Jurt shilde týmaı jatyp sýdan taryǵatyn, astyq kúıip ketetin. Kelesi jyly júıeli jumysty jolǵa qoıyp alǵannan keıin biz sharýalarǵa mlrd tekshe metrden asa sý beretin bolamyz, – deıdi Islam Ábishev.
Sýarmaly jerdiń árbir gektary jer emgen adamǵa 5 myń dollar tabys beredi eken. Shardaranyń sharýalary solaı deıdi. Biraq, árbir qys nemese kóktem saıyn álgi Arnasaıdaǵy orasan mol sý bóget sý saqtaýǵa arnalmaǵandyqtan bekerge ózenge aǵylyp nemese qumǵa sińip kelgen.
Shardara sý qoımasynyń boıymen bóget salynarda Shardara aýdanynyń ákimi erekshe qýanypty.
– Biz bul sýdy da, joldy da uzaq kúttik. Qudaı qalasa, eki aýdannyń arasynda jol soǵylady, aralyq qysqarady, sý bolady. Sýarmaly jerimiz kóp. Maqta, júzim, basqa da baqsha ónimderin egemiz. Eki aýdannyń arasynda avtobýs júrgizemiz. Al sý qoımasynyń janyna jaǵajaı salyp, týrızmmen aınalyspaq oıymyz bar. Qazirdiń ózinde Shardarada balyq óńdeıtin shaǵyn zaýyttar jumys isteıdi. Buǵan qosymsha sý keletin bolsa, aýdanǵa ár kiredi, – deıdi Hamıt Áıtóreev.
«Shardara» ózbekke buıyrmady
Endi bul «bóget nege kerek?» degen saýaldyń ekinshi sebebin aıtalyq.
Islam Ábishevtiń aıtýynsha, bóget áne-mine aıaqtalmaq. Qurylysy qańtardyń aıaǵyna jetpeı bitýi tıis.
Nege? Budan keshikse, kún jylyp, Shardara sý qoımasyndaǵy sýdyń deńgeıi kóterilip ketedi. Kóterilip ketse, dál irgesindegi shekaraǵa jetip, tipti odan asyp túsýi ǵajap emes. Ózbekter de osyny kútip otyr eken. Sý ózbektiń shekarasyna jetse, halyqaralyq sý zańnamasynyń talabyna saı kórshi el bul sýǵa talasa alady, tipti sýdy óz ıgiligine paıdalaný maqsatynda ınfraqurylym soǵyp alýy ǵajap emes. Mundaıda Shardara sý qoımasynyń taǵdyryn Ózbekstanmen birigip sheshýge týra keler edi. Ázirge bul sýmen ne istesek te, qalaı qoldansaq ta bizdiń erkimizde. Bógetti erterek salyp bitirýdiń bir qajettigi osynda. Kórdińiz be, qalaı?
– Bizdi zań buzdy deıdi. Iá, buzdyq. Búgingi bóget osy «zań buzýdyń» bir dáleli. Biz muny ózimizdiń ishki qarajattyń esebinen saldyq. Gıdrotehnıkalyq qurylysta bizde 10 myńǵa tarta maman bar. Jumysy maýsymdyq. Maýsymdyq jumys bolǵandyqtan 1500-den asa arnaıy tehnıka qańyrap turdy. Osy mamandardy, tehnıkany tartyp, búdjetke artyq salmaq salmaı jumysty bastap kettik. Ázir bógetti taspen emes, betonmen turǵyzyp jatyrmyz. Munyń ózi únemdeýdiń joly, – deıdi Ábishev.
P.S. Qoryta aıtsaq, kórgenimiz osy. Shardara sý qoımasynyń boıymen bóget soǵylyp jatyr. Bolashaqta janynan jol júredi. Bul óz kezeginde shekaranyń kesirinen bir-birinen «adasyp», aýyl-aımaqty baılanystyratyn bolady. Eń bastysy budan bylaı sýdan tapshylyq tartpaıdy.
Dýman BYQAI
