2016 jyly Ortalyq Azıada Ózbekstan men Tájikstannyń tuńǵysh prezıdentteri qaıtys boldy. Tájikstan men Qyrǵyzstanda konstıtýsıalyq referendým ótti. Túrkimenstan konstıtýsıasyn kópshilik talqylaýynsyz ózgertti. Sovet kezinen beri bir ǵana prezıdent basqarǵan Qazaqstanda taǵy da kezekten tys parlament saılaýy ótip, el narazylyǵynan keıin bılik jer reformasyna moratorıı jarıalaýǵa májbúr boldy.

BASSHYSY AÝYSQAN ÓZBEKSTAN

2016 jylǵy Ózbekstandaǵy basty oqıǵa Sovet odaǵy kezinen eldi úzbeı 27 jyl basqaryp kelgen tuńǵysh prezıdenti Islam Karımovtiń qazasy boldy. 2 qyrkúıekte onyń qaıtys bolǵany resmı túrde habarlandy. Ózbekstannyń tuńǵysh prezıdentin jerleýge kórshi elderden Tájikstan men Túrkimenstan prezıdentteri qatysty. Qazaqstan prezıdentiniń de áýelde Islam Karımovpen qoshtasý rásimine qatysatyny habarlanǵanymen, sońynan joqqa shyǵaryldy. Prezıdent Nursultan Nazarbaev bul kezde Qytaıdaǵy G20 samıtinde júrgen. Reseı prezıdenti Vladımır Pýtın osy samıtten qaıtar jolda Ózbekstanǵa soǵyp, Islam Karımovtiń qabirine bardy. Qazaqstan prezıdenti Ózbekstanǵa Pýtınnen keıin, Qurban aıttyń alǵashqy kúni baryp Islam Karımovtiń otbasymen jáne sol kezdegi prezıdent qyzmetin ýaqytsha atqarýshy Shavkat Mırzıaevpen kezdesti.

Islam Karımovtiń qazasynan keıingi sharalarda onyń otbasy músheleri arasynda úlken qyzy Gúlnara Karımova baıqalmady. Qazirge deıin onyń qaıda, qandaı jaǵdaıda ekendigi týraly naqty málimet joq.

[caption id="" align="alignnone" width="610"] Ózbekstan prezıdenti Shavkat Mırzıaev. Tashkent, 5 jeltoqsan 2016 jyl.[/caption]

Ózbekstan negizgi zańyna sáıkes Islam Karımov qazasynan keıin prezıdent mindetin atqarý senat tóraǵasyna tapsyrylýy kerek edi. Alaıda senat tóraǵasy Nıgmatýlla Iýldashev óziniń «tájirıbesizdigin» aıtyp odan bas tartqany habarlandy.

Premer-mınıstr Shavkat Mırzıaev prezıdent qyzmetin ýaqytsha atqarýshy bolyp taǵaıyndalǵan sátten bastap Islam Karımov tusynda qyzmetten alynǵan nemese tómendetilgen sheneýnikterdi qaıtadan qyzmetke tarta bastady. Bir kezde qysymǵa ushyraǵan óner adamdary da Mırzıaevtiń bılikke kelýimen qaraılas sahnaǵa qaıta oraldy. Azamattyqtan shyǵýǵa ruqsat berilip, bıznes ókilderine de jeńildikter qarastyryldy.

Syrtqy saıasatta Mırzıaev Ózbekstannyń kórshi eldermen qatynasyn ońdaýǵa ynta bildirip, qazir osy baǵytta sharalar jasalyp jatyr. Ásirese, Ózbekstannyń Qyrǵyzstan men Tájikstan arasyndaǵy qatynasty saýyqtyrýǵa nazar aýdarýy aımaqta oń baǵalanǵan. Shavkat Mırzıaev prezıdent bolyp saılanǵannan keıin Tashkentke birinshi bolyp Qyrǵyzstan prezıdenti Almazbek Atambaev resmı saparmen baryp qaıtty.

TÁJİKSTAN: ÁÝLETTİK BILİKKE QADAM

Tájikstan 2015 jyly qol qoıylǵan «Beıbitshilik pen ulttyq birliktiń negizin qalaýshy - ult kóshbasshysy» týraly zańyn 2016 jyly qaıtadan jańartyp qabyldady. Prezıdent pen onyń otbasyna erekshe quqyqtar beretin zańda qazirgi úshinshi prezıdent Emomalı Rahmon «el táýelsizdiginiń negizin qalaýshy» mártebesine ıe boldy. Joǵary oqý oryndarynda Emomalı Rahmon týraly leksıalar engizilip, ony dáripteý jalǵasa tústi.

2016 jyly ótken konstıtýsıalyq referendýmda el Emomalı Rahmonnyń prezıdenttik ókilettik merzimine qoıylǵan shekteýdi joıýǵa jáne prezıdenttikke kandıdattyń jasyn 35-ten 30-ǵa deıin azaıtýǵa daýys berdi. Bul Emomalı Rahmonnyń uly Rýstam Emomalıdiń prezıdenttik saılaýǵa túsip, murageri bolýyna jol ashty.

Prezıdenttiń qyzy Ozoda Rahmon 2016 jylǵa deıin syrtqy ister mınıstriniń orynbasary qyzmetin atqaryp kelgen. Byltyr bir jyldyń ishinde Ozoda Rahmon eki ret jańa qyzmetke taǵaıyndaldy. Ol áýelde prezıdent ákimshiliginiń basshysy bolyp taǵaıyndalyp, sońynan senat depýtaty boldy. Emomalı Rahmonnyń taǵy bir qyzy Rýhshona 2016 jyly syrtqy ister mınıstrligindegi basqarma bastyǵynyń orynbasary bolyp taǵaıyndaldy.

[caption id="" align="alignnone" width="610"] Tájikstan prezıdenti Emomalı Rahmon.[/caption]

16 qarashada Tájikstanda prezıdent kúni birinshi ret atalyp ótti. Elde bul kún tek qazirgi prezıdent Emomalı Rahmonǵa ǵana emes, eldiń barlyq basshylaryna da qatysty ekeni habarlandy. Biraq tájikstandyqtardyń kóbi Emomalı Rahmonnan basqa prezıdentti bilmeıdi.

2016 jyly jazda eldiń tuńǵysh prezıdenti Qahhar Mahkamov 84 jasqa qaraǵan shaǵynda qaıtys boldy. 1991 jyly Tájikstan táýelsizdigin jarıalaýǵa toǵyz kún qalǵanda parlament narazylyǵynan keıin qyzmetten ketken Qahhar Mahkamov keıin saıasatqa da aralaspady, memýar da jazbady.

2016 jyly Tájikstan Rogýn GES-i qurylysyn jalǵastyrdy. GES qurylysyna qatysýdan Reseı bas tartqannan keıin tájikter Italıamen kelisimge otyrdy. Buǵan Ózbekstan qarsy bolyp, 2016 jyly kóktemde ózbek premeri Shavkat Mırzıaev Tájikstanǵa narazylyq hatyn joldaǵan bolatyn. Kúzde Tájikstan prezıdenti Emomalı Rahmon Rogýn GES-i úshin Vahsh ózeniniń arnasyn burý rásimine qatysty.

Islam Karımov qaıtys bolǵaly Ózbekstan osy máselege qatysty árqandaı bir raı bildirmedi. Jyl sońynda Dýshanbege Ózbekstan delegasıasy baryp, eki el baılanysyn damytý máselesin talqylady.

TÚRKİMENSTAN: EKİNSHİ PREZIDENTPEN - ÚSHİNSHİ MERZİMGE

2016 jyly Túrkimenstannyń tuńǵysh prezıdenti, «Túrkimenbashy» ataýymen tanylǵan ózin ómir boıyna prezıdent dep jarıalaǵan Saparmurat Nıazovtyń qaıtys bolǵanyna 10 jyl toldy. Kúzde Túrkimenstannyń konstıtýsıasy táýelsizdikten beri besinshi márte ózgertildi. Qyrkúıek aıynda Túrkimenstan parlamenti eldiń jańa konstıtýsıasyn qabyldady. Onyń jobasyn eki jyl boıy arnaıy konstıtýsıalyq komısıa qarap, sońynda «azamattardyń quqyqtaryna kepildik beredi» degen sıpattama berdi.

[caption id="" align="alignnone" width="610"] Túrkimenstan prezıdenti Gýrbangýly Berdimuhammedovke ornatylǵan 21 metrlik eskertkishtiń ashylý rásiminde turǵan adamdar. Ashǵabat, 22 mamyr 2015 jyl.[/caption]

Túrkimenstannyń burynǵy konstıtýsıasynda da bir adamnyń birneshe kezeńge qatarynan prezıdent bolýyna shekteý qoıylmaǵanymen, jasyna baılanysty shekteý bar edi. Iaǵnı jasy 70-ten asqan adamnyń prezıdenttik saılaýǵa túsýine ruqsat etilmeıtin. Byltyrǵy konstıtýsıada jas shekteýi alynyp tastaldy da, shekteýsiz merzimge saılaný quqyǵy qaldyryldy. Jáne el prezıdentiniń ókileti burynǵy bes jyldan jeti jylǵa uzartyldy.

Atap óter jaıt, Túrkimenstannyń jańa konstıtýsıasynyń jobasy baspasózde de jarıalanbaı, halyqqa usynylyp talqylanbaı qabyldanǵan.

Bıyl 12 aqpanda Túrkimenstanda prezıdent saılaýy ótedi. Ekinshi prezıdent Gýrbangýly Berdimuhammedov aldaǵy saılaýǵa taǵy da túspek. Prezıdenttikke kandıdat retinde barlyǵy toǵyz adam tirkelgen. Kandıdattardyń quramyna qaraǵanda oblys ákimderi orynbasarlary deńgeıindegi tulǵalardyń basym ekeni baıqalady. Túrkimenstanda aldaǵy ýaqytta da úlken ózgeris bolmaıdy, qazirgi prezıdent úshinshi merzimge saılanyp, buıyǵy Túrkimenstan burynǵy kúıinde qala beredi degen boljam aıtylady.

PREMER PÁRMENİN ARTTYRǴAN QYRǴYZSTAN

2016 jyly Qyrǵyzstanda referendým jolymen konstıtýsıa ózgertilip, premer-mınıstrdiń quzireti ósti. Sarapshylar muny 2017 jyly qazan aıynda ótetin prezıdent saılaýymen baılanystyrdy. Qyrǵyzstanda bir adam qatarynan eki merzimge prezıdent bolyp saılana almaıdy. Qazirgi prezıdent Almazbek Atambaev endigide premer-mınıstr retinde yqpalyn saqtap qalǵysy keledi degen pikirler aıtylady.

[caption id="" align="alignnone" width="610"] Qyrǵyzstan prezıdenti Almazbek Atambaev konstıtýsıalyq ózgertýlerge qatysty referendým men jergilikti keńesh saılaýyna daýys berip tur. Bishkek, 11 jeltoqsan 2016 jyl.[/caption]

Konstıtýsıadaǵy ózgerister boıynsha úkimet basshysy mınıstrlerdi qyzmetke taǵaıyndaý-bosatý máselesin prezıdent jáne jergilikti keńeshterdiń maquldaýynsyz derbes sheshe alady. Premer-mınıstr búdjettiń shyǵys bóligin ulǵaıtatyn zań jobalaryn da bógeı alady. Buǵan qosa premer men onyń orynbasarlary otstavkaǵa ketkennen keıin de parlamentte depýtattyq mandattaryn saqtap qalmaq.

2016 jyly Qyrǵyzstan Qambar ata GES-i men Joǵarǵy Naryn sarqyramasy GES-iniń qurylysyn mindetine alǵan Reseımen aradaǵy kelisimniń kúshin joıdy. Sebep - Reseı jaǵynyń qurylysty ýaqytynda bitire almaýy boldy. Reseı jaǵy ózderi osyǵan jumsadyq degen 37 mıllıon dollaryn ótemaqy retinde qaıtarýyn talap etti. Alaıda GES qurylysy shyǵynyn tekserý úshin qurylǵan depýtattyq komısıa shyǵynnyń budan eki ese az ekenin aıtady. Ázirge daý odan ári jalǵasyp otyr.

Táýelsizdik alǵannan beri eki birdeı revolúsány ótkergen Qyrǵyzstan 2010 jyly elden ketken burynǵy prezıdent Qurmanbek Bakıevti 2016 jyly da Belarýstan qaıtarýǵa tyrysqanymen resmı Mınsk Belarýs azamattyǵyn alǵan Bakıevti qaıtara almaıtynyn bildirdi.

QAZAQSTAN: EL JER REFORMASYN SHEGERTTİ

Qazaqstan 2016 jyly da merziminen buryn parlament májilisi saılaýyn ótkizgenimen, jańadan saılanǵan májilis quramynyń 40 paıyzy burynǵy depýtattardan jasaqtaldy. Májilis saılaýyn merziminen buryn ótkizýdi depýtattar «álemdegi júıeli daǵdarysqa qarsy turý» sharalarymen baılanystyrǵan. Óz merzimimen saılansa, qazirgi altynshy májilistiń saılaýy 2017 jyly ótýi kerek edi. Sarapshylar saılaý ýaqytynda ótse de onyń quramy asa qatty ózgermeıdi degen boljam aıtqan. Qazaqstan 2017 jyly basqa halyqaralyq shara - EKSPO kórmesin ótkizýge ázirlenip jatyr.

2016 jyly Qazaqstanda jer reformasyna qarsy el narazylyǵy bılikti sheshimin ózgertýge májbúr etti. Úkimet kóktemde shildeniń 1-inen bastap elde aýyl sharýashylyǵy jerlerin azamattarǵa jeke menshikke aýksıon arqyly satý jáne sheteldikterge jalǵa berý merzimin 10 jyldan 25 jylǵa deıin uzartýdy josparlap otyrǵanyn jarıalaǵan. Sáýir-mamyr aılarynda birneshe qalada ótken narazylyq aksıalary keıin jer reformasyn júrgizý keıinge shegerildi. Úkimet jer komısıasyn quryp, elde jer reformasyn júrgizýge bes jylǵa deıin moratorıı jarıalady. Jer reformasyna qarsy mıtıńige qatysqan azamattyq belsendiler Maks Boqaev pen Talǵat Aıan sotqa tartylyp, bes jylǵa túrmege qamaldy.

[caption id="" align="alignnone" width="610"] Atasy men nemeresi. Almaty oblysyndaǵy Asy jaılaýy. 31 maýsym 2013 jyl. (Kórneki sýret.)[/caption]

Ortalyq Azıada Qyrǵyzstan men Tájikstanda aýyl sharýashylyǵy jeri sheteldikterge jalǵa berilip keledi. Synshylar 1999 jyldan beri Qytaımen aradaǵy shekarany belgilegen Ortalyq Azıa elderiniń alǵanynan bergeni kóp ekeni týraly aıtyp júr. Sarapshylar jerdi jekemenshikke jáne jalǵa berý týraly josparyn jarıalaıtyn kezde Qazaqstan úkimeti halyqtyń reaksıasy qandaı bolatynyn boljap, bilip otyrýy kerek edi dep esepteıdi.

2016 jyly Qazaqstan prezıdentiniń qyzy Darıǵa Nazarbaeva jańa qyzmetke taǵaıyndaldy. Ol sońǵy úsh jylda jyl saıyn qyzmet aýystyryp otyrǵan. 2014 jyly májilistiń vıse-spıkeri bolǵan Darıǵa Nazarbaeva 2015 jyly premer-mınıstrdiń orynbasary qyzmetin atqardy. 2016 jyly Darıǵa Nazarbaeva senat depýtaty bolyp taǵaıyndaldy.

Buǵan deıin Ortalyq Azıada bılik murageri jaıly boljam týra kelgen jaǵdaı bolǵan. Shavkat Mırzıaevtiń Ózbekstannyń bolashaq prezıdenti bolatyny 2013 jyldan bastap aıtyldy. Alaıda aımaqtaǵy basqa elder týraly ázirge birdeńe deý qıyn.

Nursultan Nazarbaev Islam Karımov qaıtys bolǵannan keıin Ortalyq Azıada ǵana emes, jalpy postsovettik keńistikte Sovet odaǵy kezeńinen qalǵan jalǵyz prezıdent bolyp otyr.

Derekkóz: Azattyq radıosy

Avtory, Qýanyshbek Qarı

Copyright (c) 2013. RFE/RL, Inc. Reprinted with the permission of Radio Free Europe/Radio Liberty, 1201 Connecticut Ave., N.W. Washington DC 20036.