Bes eldiń múddesi toqaılasqan ortaq máselelerdi oılasa sheshetin mezgil jetti. Al bul tarapta kese kóldeneń jatqan qandaı kedergiler bar? Olardyń túıinin tarqatýdyń tıimdi ádis-tásilderi tabyla ma?
Dalanews.kz osy bir saýaldardy sarapshylar talqysyna tastap, olardyń oı-pikirin bildi.
Orta Azıa Batystyń jolymen júrýi kerek
«Orta Azıa elderiniń birigýine kedergi keltirip otyrǵan birden-bir faktor – demokratıanyń joqtyǵy. Osy aımaqtaǵy 5 eldiń birde-bireýi demokratıaǵa, adam quqyqtary men sóz bostandyǵyna qurmetpen qarap otyrǵan joq», – deıdi saıasattanýshy Ǵalym Aqeleýov (Qazaqstan). Integrasıalanýda, aımaqtaǵy ózekti máselelerdi birlese sheshýde Orta Azıa Batys órkenıetiniń jolymen júrýi kerek. Óz basym osy tarapta Ózbekstan ózgelerge úlgi kórsetedi degen kómeski úmitim bar».
Aqeleýovtiń aıtýynsha, ózbek basshysy Shavqat Mırzıaev saıası erik-jiger tanytyp, eldiń demokratıaǵa ázir ári azamattyq qoǵam qurýǵy yntaly ekenin málimdese, aımaqtaǵy ahýal kúrt ózgerer edi.
«Ózbekstan basshysy eldi demokratıalandyrýǵa ket ári emes, qulqy da, qyzyǵýshylyǵy da bar. Biraq búrokratıalyq apparat Mırzıavtiń ózin «jutyp» jibere me dep qaýiptenemin. Bar úmit Mırzıaevta. Ózbekstan «ózgerse» Orta Azıa da ózgeredi. Bul tıisinshe aımaqtyq áriptestikke jan bitiredi», – deıdi ol.
Bul aıtýǵa ǵana ońaı...
Iá, bul aıtýǵa ǵana ońaı. Shyntýaıtynda, Orta Azıanyń áriptesýine kedergi keltirip otyrǵan máseleler myń-san.
Búı degen ózbek saıasattanýshysy Rafael Sattarov Aqaleýovtyń aıtqanymen kelisken joq.
«Orta Azıa elderi aldaǵy ýaqytta qalaı jáne qaı baǵytta áriptesedi?» degende, pafoske berilip ketemiz. «Integrasıa», «baýyrlas elder» degende aýzymyz qurǵamaıtyny ras, is júzinde atqarylǵan sharýa shamaly. Aımaqtaǵy elder syrtqy saıasatynda Orta Azıadaǵy áriptestikti basym baǵyttyń biri retinde belgilengenmen, eshbiri eshteńe tyndyryp otyrǵan joq. «Orta Azıa saıasaty» degen uǵymnyń sanaǵa sińbeı, qoldanysqa kirige almaı otyrǵany da sodan», – deıdi ol.
Onyń pikirinshe aımaq elderi shekaradaǵy irili-usaqty máselelerdi sheshýde saýsaq qımyldatqan joq.
«Soǵan qaramaı keıbir sarapshylar Orta Azıanyń birigýin EýroOdaqqa eliktep júzege asyrýǵa tıispiz» deıdi. EýroOdaq elderi aımaqtaǵy irili-usaqty máselelerdi sheship baryp, bir judyryqqa jumylǵanyn eskermeıdi», – deıdi Sattarov.
Orta Azıa elderi? Olar bir-birinen alystap ketti me?
Qyrǵyz sarapshysy Arsylanbek Ómirzaqov Orta Azıa elderiniń arasy alystap, baýyrlastyq baılanystardyń sýyp bara jatqanyna alańdaýly.
«Táýelsizdik alǵan 30 jylda aımaqtaǵy elder jaqyndasýdyń ornyna, jyraqtap ketti. Tek sońǵy jyldary ǵana bir kezderi úzilip qalǵan dıalog qaıta jandanyp, jylymyq ornaǵan sekildi.
Byltyr aımaqtaǵy bes eldiń basshysy «Naýryz» meıramynda bas qosyp, resmı reńksiz emen-jarqyn áńgime-dúken qurdy. Óz basym osy bir syılastyqtyń sabastyqqa ulasyp, jalǵasyn tapqanyn qalaımyn.
Sonda ǵana aımaqta tonnyń ishki baýyndaı berik baılanys ornaıdy. Biraq birneshe kedergi bar...», – deıdi Ómirzaqov.
Alǵashqysy Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń Eýrazıalyq odaqqa kirgeni. Eki el de Orta Azıadaǵy áriptestiktiń jańa deńgeıge kóterýline yqylasty, alaıda Eýrozıalyq odaq olardyń osy baǵyttaǵy umtylystaryn tejep otyr.
«İshki máselelerdi de eskerý kerek. Elıta arasyndaǵy aıqas, bılik aýysýy bar. Bul birinshi kezekte Qazaqstanǵa qatysty. Qyrǵyzstan bıligindegi baqtalastyq ta búgin-erteń biterge uqsamaıdy. Tájikstanda da taq ıesiniń aýysýy ábden múmkin.
Aımaqtaǵy tutastyqty sóz etkende kóp nárseni kezinde qolǵa alý kerek edi. Ýaqyt ótkizip alǵan sekildimiz. Onyń ústine aımaq elderi ózara áriptesýge kelgende áli pisip-jetilgen joq. Tym, tym sırek júzdesedi Orta Azıanyń basshylary. Bul da faktor. Keleshekte qalaı áripteserimizdi bilip, baǵalaý úshin, qazirden bastap ortaq ustanym, ortaq kózqaras qalyptastyrý qajet. Menińshe aldymen mádenı baılanystardy údetken mańyzdy», – deıdi qyrǵyz sarapshysy.
Taǵy bir qyrǵyz sarapshysy Taalatbek Masadykov Orta Azıanyń birigýine kedergi retinde aımaq elderiniń túrli uıymdar men odaqtarǵa múshe bolýyn ataıdy.
«Orta Azıanyń ortaq máselesi bolsa, oǵan Eýrazıalyq odaq ta, Shanhaı yntymaqtastyq odaǵy da aralasýǵa tıisti emes.
Ortalyq Azıa odaǵyn qurǵanda ǵana aımaqtaǵy bes el shyn táýelsizdik alady. Ókpe tusyndaǵy derjavalarǵa ıek artatyn táýmendilikten arylady.
Qazirgi zamanda EýroOdaqtyń negizindegi odaq qurý ózekti, bári aımaqtaǵy basshylardyń erik-jigerine tirelip tur», – deıdi ol.
Orta Azıaǵa ortaq aqparattyq alań qajet
Qazaqstandyq saıasattanýshy Aıda Sultanálıevanyń aıtýynsha, ortaq aqparattyq alań qalyptastyrmaıynsha birigý týraly áńgimeniń bári beker.
«Aımaqtyq deńgeıdegi ortaq medıa alań quratyn múmkindimigiz bar ǵoı? Osy medıa alańda Orta Azıanyń birigýine qolbaılaý bolyp otyrǵan máseleler tarazyǵa tartylsa, olardy sheshý joldary oılastyrylsa, budan bólek aqparattyq-mádenı forýmdar, olımpıadalar kóptep uıymdastyrylsa, osynyń aıasynda Orta Azıa odaǵy týraly tujyrymdar aıtylsa kele-kele buǵan qoǵam da atsalysar edi.
Bizdegi bir kemshilik, Orta Azıa jastarynyń arasynda úndestik joq. Olarǵa bir-birin tanýǵa jol ashpaı otyrmyz. Bári de jastardan bastalady. Ózgeris te, birigý de», – deıdi spıker.
Tanymal ózbek saıasattanýshy Farhod Tolıpov aımaqty ıntegrasıalaýda halyq qalys qalmaýy qajet deıdi.
«Azamattyq qoǵam kez-kelgen ózgeristiń qozǵaýshy kúshi. Aımaqtyq damýǵa qatysty mańyzdy máselelerdi halyq talqysyna usynyp, referendým jasasa birigýdiń irgetasyn qalar edik. Alaıda aımaqtaǵy saıası prosesterdiń ashyqtyǵyna qol jetkizbeı, Orta Azıa odaǵy týraly aıtýǵa erte», – deıdi ol.
Rollan MUQAMETQALIEV
