– Qytaıdaǵy qazaqtardyń Táýelsizdik tusyndaǵy Atamekenge oralý kezeńin barlap qarasaq, alǵashqy kósh tizginin zıaly qaýym ókilderi, qaladaǵy qazaqtar ustaǵanyn baıqaımyz. Sonyń ishinde Pekınnen bilim alǵan sanaýly qazaq jastary ártúrli qyzmetin tastap, eleń-alań shaqta birden elge oraldy. Sol toptyń belortasynda ózińiz de barsyz. Qytaı astanasynda bilim alǵan Sizderdi arǵy bettegi aǵaıyn ártúrli salanyń tizginin qolǵa alatyn býyn dep baǵalaǵany sózsiz. Sol tolqynnyń basym bóligi úsh aımaqta, Úrimjide, keıbiri Pekınde bedeldi qyzmet atqaryp jatqan edi. Qazir qarap otyrsaq, negizinen barshańyz Otanǵa oralyp, birińiz bızneste, birińiz bilim salasynda eńbek etip, elge qyzmet etip kelesizder. Táýelsizdik qolǵa tıe salysymen alǵa ozyp, elden buryn qozǵalýlaryńyzǵa nendeı sebep túrtki boldy, álde qarapaıym jurtqa qaraǵanda aqparattyq qoljetimdilik áser etti me?
– Munyń ártúrli sebebi bary anyq. Jeke faktorlyq jáne jalpy úrdistik sebepterin jan-jaqty qaraýǵa bolady. Meniń oıymsha, ishki Qytaıda oqyǵan biz úshin aqparat pen qoǵamdyq ortanyń alar orny erekshe boldy. Mao dúnıeden ótken soń, birneshe jyldan keıin bılikti qolyna alǵan Dyń Shaýpıń shetelmen baılanysty nyǵaıtyp, elge erkindik berdi. Jabyq qoǵamnan ashyq qoǵamǵa qaraı qadam basty. Qytaıdyń belgili aqyny Gomoronyń sol kezde «Elimizge ǵylym kóktemi keldi» dep, saıası jáne áleýmettik qursaýdan bosaı bastaǵan jurttyń bolashaǵynan úlken úmit kútkeni bar. Bul kezeń Qytaıǵa ǵylym-bilimniń ǵana emes, mádenı jańarý men aqparattyń da aǵyla bastaǵan shaǵy. 1982 jyly Pekın ulttar ýnıversıtetine Shynjańnyń ár jerinen ondaǵan qazaq balasy oqýǵa bardyq. Biz Qytaı astanasyndaǵy saıası-áleýmettik ózgeristerdi, mádenı-aqparattyq erkindikti óz kózimen kórgen býyn ókilderimiz. Aıtalyq, «Azattyq» radıosyn erkin tyńdaıtynbyz. Qytaı men Keńes odaǵynyń arasyndaǵy muz erip, bir-birimen qoıan-qoltyq aralasa basataǵan tusy bolǵandyqtan, Keńes odaǵynyń baspasózi de Ulttar ýnıversıtetiniń kitaphanasynda tizilip turatyn. Gorbachevtiń «qaıta qurý» saıasaty men Dyń Shaýpıńnyń «syrtqa esikti aıqara ashý» jospary bir-birimen úıleskendeı, eki jaqta da mamyrajaı shaq ornaı qaldy. «Juldyz» jýrnaly men «Qazaq ádebıeti» gazetin sonda júrip oqı bastadyq. «Qazaq ádebıeti» gazetin Sherhan Murtaza aǵamyzdyń basqaryp turǵan shaǵy, ár apta saıyn gazetti asyǵa kútetinbiz. Ondaǵy maqalalardy talqylap, ózara oı bólisetinbiz. Ulttyq qundylyqtar, tarıhymyzdyń aqtańdaq kezeńderi, el bolýdyń ózekti problemalary ár sala týraly maqalalarda aqyryn-aqyryn qozǵalyp, birte-birte saıası maqalalar da jaryq kóre bastady. Ultty taný, ultty túsiný, ultqa qaıtý, ulttyq rýhty seziný... sol kezeńdegi baspasóz ár qyrynan kótergen taqyryptar edi.
Budan bólek, Ábish Kekilbaev, Muhtar Maǵaýın, İlıas Esenberlın, Qabdesh Jumadilovtyń tarıhı romandary qolymyzǵa tıdi. Oralhan Bókeıdiń shyǵarmalaryn jata-jastana oqydyq.
Biz ulttyq qundylyqtardy Qazaqstan baspasózinen alsaq, demokratıalyq qundylyqtyń ne ekenin «Azattyq» arqyly bildik. Qazaqstandyq baspasóz arqyly Alash orda týraly san alýan maqalalardy, ádebıet tarıhyndaǵy buryn aıtylmaǵan, jazylmaǵan tyń dúnıelerdi bile bastadyq. «Zar zaman aqyndarynyń» óleńderin «Juldyz» ben «Qazaq ádebıetinen» oqyp, Murat, Shortanbaı, Dýlattardyń ómir joly men eńbekteri týraly zertteýdi de qadaǵalap, «Bodandyqqa qarsy rýhty jyrlar» jazǵan, halyqtyń sanasyn silkýge umtylǵan bozdaqtardyń kóptigine tańyrqastyq. Qazaq ádebıetine túren salǵan avtorlardyń óleń-jyrlaryn basymyz qosyla qalsa boldy, talqylaıtynbyz.
1980 jyldardyń belortasynan bastap Qytaıda rýhanı túleý jolǵa qoıyldy desek, qatelespeımiz. Qytaıdyń zıalylary Batystyń fılosofıasyn, ádebıetin, ónertaný salasyndaǵy ozyq oılaryn aýdaryp, keńirek talqyǵa salyp, ózderinikimen salystyryp, «Olar neden ozdy? Biz neden kesh qaldyq?» degen syńaıdaǵy áńgimelerdi ashyq talqylaıtyn kúnge jetti. Jańadan gazet-jýrnaldar ashylyp, baspalar shetel aqyn-jazýshylarynyń shyǵarmalaryn bir-birimen básekelesip aýdaryp jatty. Demokratıalyq qundylyq, kisilik quqyq, sóz bostandyǵy degen uǵymdardy da Qytaı astanasy men damyǵan qalalarynda erkin sóz etisetin. Ýnıversıtette jańa kózqarastaǵy ustazdardyń bedeli artyp, arnaıy leksıalar oqyp, jastar arasynda pikir-talas uıymdastyryp, qyzý talqy júrgizetin. Onyń birazyna biz de qatystyq. Úlken zaldarǵa adam syımaı qalýshy edi.
Mysaly, AQSH prezıdenti Rıchard Nıksonnyń kitaby qytaı tiline aýdarylyp, erkin saýdalandy ári kitap jaıynda alýan pikir baspasózderde jaryq kórdi. Ol kitabynda «2000 jyldary sosıalısik júıeni soǵyspaı jeńemiz» degen tujyrym jasap, bul tujyrymnyń ekonomıkalyq-áleýmettik jáne saıası mánin keńinen talqylaıdy. «Sosıalısik elderde saıasat alǵa jyljysa, ekonomıkasy artqa ketedi. Al ekonomıkasy damysa, saıasaty artqa ketedi» deıdi ol taǵy da. Biz osy bir oıly sózdi jattap alyp, ózara áńgimeleskende bir-birimizge aıtatynbyz. Keńes odaǵy túbi bir ydyraıtynyn sol kezde ishteı sezdik desek, bireý sener, bireý senbes. Kóp ótpeı Keńes odaǵy ydyrady. Kúnine «Azattyqty» tyńdap, «Shetel habarlary» degen gazetti aqtarystyramyz. Ózge elder birinen soń biri egemendigin jarıalap jatqanda, bizdiń el nege únsiz degen ýaıym da boldy. Aqyry jeltoqsanǵa sarylyp jetkende, Qazaqstan Táýelsizdik alǵanyn «Azattyqtan» estip, máre-sáre boldyq.
– Ol kezde Siz qaıda edińiz?
– Pekındegi Ulttar ýnıversıtetiniń kitaphanasynda jumys istep júrgenmin. Qýanyshty habardy birimizge birimiz estirtip, arnaıy atap óttik. Bizben aralasatyn qytaı dostarymyz senderdiń elderiń bar eken ǵoı, nege elderińe ketpeısińder dep aıtyp ta jatty. Kóbimiz Otanǵa oralýdy sol shaqta ishteı oılastyra bastadyq.
Sizge bir qyzyq aıtaıyn. Qazaqstannyń árbir jańalyǵy biz úshin aıryqsha mańyzdy edi. Kishkentaı jetistigine súıinip, keıbir jaısyz habarlaryna kúıinip júretinbiz. Pekınde komýnızm kósemderiniń klasıkalyq shyǵarmalaryn, ortalyq ókimettin qujattaryn káris, uıǵyr, qazaq, tıbet, mońǵol tilderine ártúrli sala boıynsha aýdarma jasaıtyn Ortalyq ulttar aýdarma mekemesi bar bolatyn. Sol mekemede jumys isteıtin bir aǵamyz ózge áriptesterimen qaljyńdasyp, biriniń kemshiligin birine aıtyp, ázildesip júredi eken. «Mine, bizdiń Otanymyz bar, ol álemdegi jeri úlken, baılyǵy mol eldiń biri» dep maqtanatyn bolsa kerek. Bir kúni Qazaqstan mınıstrleriniń biri Eýropada sýpermarketten zat urlap, ustalyp qaldy degen habar shyqty. Aǵamyzdyń ázilqoı mońǵol dosy gazetti qolyna alǵan bette dosyn izdep, muqaltpaq bolmaı ma. Áriptesi jumysqa kelmeı, kelse de dosynyń kózine kórinbeýge tyrysyp, qashyp júripti. Qazaqstannyń mınıstri úshin sonaý Pekındegi qaımana qazaq uıalypty dese, qazir kóp adam sene qoımas...
Kóp ótpeı Qyrǵyzstan álem qyrǵyzdarynyń quryltaıyn ótkizdi. Odan keıin Qazaqstanda dúnıejúzi qazaqtarynyń İ quryltaıy ótip, Prezıdent Nursultan Nazarbaev barsha álem qazaqtaryna arnap úndeý jarıalap, alystaǵy qandastardy Otanǵa oralýǵa shaqyrdy. Sol mezette jazýshy Smaǵul Elýbaıdyń «Alystaǵy aǵaıynǵa ashyq hat» degen keremet maqalasy jaryq kórdi. Sol maqalany Pekınde kóshirmeden ótkizip, búkil stýdentter men qazaq zıalylaryna tarattyq. Osynyń bári bizdiń elge oralýymyzǵa yqpal etti.
Aldymen kelgender sońyndaǵylarǵa shaqyrtý jiberip, birin-biri úgittep, elge el qosty. Alǵash kelgenderdiń árbiri Qazaqstanǵa bir-bir aýyldan kóshirip keldi dep aıtýymyzǵa bolady. 1957-62 jyldardaǵy kóshpen salystyrǵanda 1990 jyldardaǵy kóshtiń aıyrmashylyǵy – bul taza qazaqtyń óz erkindegi kósh boldy. Aldymen qaladaǵy oqyǵandardyń bir shoǵyry, sodan keıin stýdent jastar kele bastady. 2000-2009 jyldar aralyǵyndaǵy kóshti «Qazaq kóshiniń altyn dáýiri» dep te aıtsaq bolar. Bul kezde Qytaıdan baýyr-týys birigip, aýyl bop elge oraldy. Azamattyq alý, oqýǵa túsý, kvota alý isi ońtaıly boldy. Sol úrdis toqtamaǵanda, biraz aǵaıyn áldeqashan elge oralyp úlgirer edi...
– Jaqsy qyzmetterińizdi tastap elge kelgende, kimder qarsy aldy? Ókingen kezderińiz boldy ma?
– Ol jaqta ýnıversıtet bitirgen, ǵylymı mekemelerde jumys istegen jastardyń deni bul jaqqa kelgen soń Ǵylym akademıasy men ýnıversıtetterde bilimin jalǵastyrdy. Bizdi elge tanymal akademıkter men profesorlar qamqorlyqqa alyp, jataqhanaǵa ornalastyrdy. Meniń jetekshim akademık Serik Qırabaev Ǵylym akademıasynyń sharýashylyq basqarmasynyń bastyǵyna telefon soǵyp: «Meniń Qytaıdan kelgen aspırantymnyń barar jeri joq. Meniń kabınetime qonyp júr. Jataqhana berýińdi suraımyn» degeni áli jadymda. Sol jataqhanada júrip úı aldyq, bala-shaǵaly boldyq. Aramyzda barlyq qıyndyqqa shydap, kandıdattyq dısertasıa qorǵaǵan azamattar da bar. Olar qazir elimizge belgili ǵalymdarǵa aınaldy. Keıbir jigitter zaman aǵymyna oraı bıznes jolyna ketti. Menińshe, bizdiń býynnyń ishinde elge kelgenderine ókingenderi joq shyǵar dep oılaımyn. Óz basym elge kelgenime eshýaqytta ókingen emespin. Ótken ǵasyrdyń sońynda-aq Qytaıda til máselesi kúrdelene bastaǵan. Búgin bolmasa, kúni erteń urpaǵymyz qytaı tilinde sóılemese, ómir súre almaıtyny belgili edi. İri qalalardaǵy qazaq balalary sol kezde-aq ana tilin umytyp, tilderi qytaısha shyǵa bastaǵanyn kórgendikten de, elge qansha tez jetsek, sonsha jaqsy bolaryn ishteı sezinip, beldi býǵanbyz. Qytaıda kóptegen maqalalar jazdym, áńgimelerim baspasózde jaryq kórdi. Sonyń ózinde ishimde bir qyjyl júretin alaburtyp. Kórshi qyzmetkerlerdiń balalary qytaısha sóıleıtin, zıaly degen otbasylardyń balalary qazaqsha bilmeıtin. Bul jańa bastalǵan úrdis edi. Mende balalarymyz shyǵarmalarymyzdy oqymasa, onda kim úshin eńbek etip júrmiz degen oı basym boldy. Sharbaqqa sý quıyp júrgendeı kúı keshetinmin.
Qazir balalarymyz óz ana tilin jetik biledi. Orys, aǵylshyn tilderine de júırik. Qazaqstannyń mańdaıaldy ýnıversıtetterinde oqydy. Aldy túrli baǵdarlamalarmen shetelden bilim alyp júr. Budan artyq qandaı ıgilik bolsyn.
– «Shetelden kelgen qazaqtar elge ne alam dep emes, ne berem dep kelsin» degen sóz jıi aıtylady. «Elge el qosylsa – qut» ekeni shyndyq. Áıtkenmen, Táýelsizdiktiń nyǵaıýyna qandastarymyz aıtarlyqtaı úles qosty ma?
– Táýelsizdik alǵanda Qazaqstandaǵy qazaqtyń úlesi nebary 42 paıyz bolǵanyn jaqsy bilesiń. Nemis, orys, ýkraın sekildi birshama ult tarıhı otandaryna ketti desek te, 2009 jylǵy sanaq boıynsha qazaqtyń úles salmaǵy 67 paıyzǵa jetkeni beıresmı habarlandy. Keıin 62 paıyzǵa tómen syrǵytsa da, bul táýelsizdiktiń eń basty jetistigi edi. Osy kórsetkishte elge oralǵan 1 mıllıon qazaqtyń úlesi joq pa? Menińshe, aıryqsha úlesi bar. Oralman dese, úısiz, kúısiz júrgen, jaǵdaıy nashar áleýmettik top kóz aldymyzǵa elesteıtini de shyndyq. Sonyń kóbi keri baǵyttaǵy aqparattyq aǵynnyń kesiri. Óz kúnin ózi kórip, ártúrli shaǵyn bıznesti dóńgeletip júrgen qandastarymyz, óz kúshimen tabysqa jetken kásipkerler, iri bıznes ortalyqtaryn qurǵan isker azamattar, ǵylym men bilimniń san salasynda eńbek etip júrgen myńdaǵan jastar otanymyzdyń nyǵaıýyna eńbek sińirmeı júr dep aıta alasyz ba?! Almaty, SHQO, OQO, Jambyl, Mańǵystaý oblystarynda jan sany azaıyp, mektepteri men áleýmettik nysandary qıraǵan talaı aýyldy shetten kelgen aǵaıyndar saqtap qalǵan joq pa. Onyń bárin aıtpaǵannyń ózinde, memlekettik tildiń kemeldenýine, ulttyq ımýnıtettiń kúsheıýine, ulttyq tarıhtyń kem-ketiginiń tolyqtanýyna, ózge etnostar ortasynda sanymyz ósip, sapamyzdyń da artýyna oń yqpal etkenin naqty statısıkamen dáleldeýdiń qajeti shamaly shyǵar.
Álemniń ár tarapynan kelip jatqan qazaqtardyń ózderi turǵan eldiń salt-dástúrine, qoǵamdyq formasıasyna , ómir súrý daǵdysyna oraı beıimdelip, jaqsy qasıetin de, keıbir jaǵymsyz mentalıtetin de boılaryna sińiretinderi jasyryn emes. Biz tek jaǵymsyz dúnıelerdi qazbalap, artyqshylyǵyn umyt qaldyrsaq, onymyz óser eldiń is-áreketine jat qylyq. Qaıta shetten kelgen aǵaıyndardyń kóship kelgen elderinde ıgergen bilim-biligi men ártúrli kásiptegi tájirıbesin paıdalana bilsek, bul ulttyń kemeldenýin jedeldetedi. Sheteldegi qazaqtardy maqtan men daqpyrt úshin emes, bolashaq úshin, Ortalyq Azıada biregeı memleket qurý jospary úshin elge jınap jatyrmyz dep túsinip, sol maqsatta jumylsaq kerek-ti.
Eger "úles qosýdy" qyrýar qarjy, ınvestısıa quıýmen ólsheseńiz, onda aıtarlyqtaı úles qospaǵan shyǵar. Al eger ulttyń túleýi, birigýi, ishki básekelestik pen syrtqy tutastyqtyń ózara úılesimi turǵysynan qarasańyz, onda orasan zor úles qosty, qosý ústinde deýge bolady.
Sheteldegi qazaqtar Qazaqstanǵa kólemdi ınvestısıa quıýǵa dál qazir qaýqarly emes. Munyń birneshe sebebi bar. Armán, evreılerge qaraǵanda, bizdiń sheteldegi qandastarymyzdyń deni kezindegi tarıhı atamekenderinde otyr ári olar negizinen sosıalısik lagerdiń qursaýynda boldy. Eýropa, AQSH sekildi elderge qonys aýdarǵandar saýsaqpen sanarlyq. Qazir Eýropaǵa baryp jatqan baılar Qazaqstannan ketkender. Olar negizinen otanyn kórkeıtý úshin emes, otanyn tastap, osy eldiń aqshasyn úptep ketkender.
Bolashaqta sheteldegi qazaqtardyń ishinen mıllıarderler shyǵýy múmkin. Qytaıdaǵy qazaq dıasporasy sońǵy 20 jyldyń kóleminde qalaǵa kóshe bastady. Túrli bıznes salasynda aıtarlyqtaı jetistikke jetip, iri korporasıalardy qurýǵa talpynyp júrgenderi baıqalady. Túrkıa qazaqtary Eýropanyń biraz eline qonystanyp, óz kásipterin bastaǵanyn bilemiz. Qazaq Úkimeti sheteldegi qazaq bıznesmenderine múmkindik týǵyzyp, olardy syrttaı qoldaýy kerek. Túrkıa eli shetelge ketken bıznesmenderine túrli sýbsıdıa bólip, qarjylandyrady degendi estigem. Bizge de sondaı naqty jospar quryp, arnaıy baǵdarlama ázirleıtin ýaqyt jetti. Sheteldegi qazaqtyń bári birjola elge keledi dep armandaýǵa áli erte. Qazaqstannyń damýyna syrtta júrip te kómektesýge bolady.
– Durys aıtasyz. Dese de, el bolǵan soń ártúrli pikir aıtylady. Áldebir oǵash pikirlerdi oqyǵan qandastarymyz birden óre túregelip, shamdanyp jatady. Qoǵamdyq ortaǵa beıimdelý, qazirgi saıası tilmen aıtqanda, toleranttylyq qandastarymyzǵa aıryqsha kerek qasıet sekildi. «Otanǵa kelseń qushaq jaıa qarsy alamyz» degen urannan góri, Qazaqstannyń áleýmettik-saıası ortasyn aldyn ala túsindirý, elge kelgen soń beıimdeý jumysyn josparly túrde júrgizý jaǵy kemshin, tipti joq desek te bolatyndaı. Árıne, memleket tarapynan qolǵa alynǵan ister bar. Onyń kóbi standarttyq qalyptan aspaıdy. Bálkim, shetelden ertede kelgen aǵaıyndar, ártúrli qorlar men birlestikter birlesip, arnaıy baǵdarlama jasap, jańadan qonys aýdarǵan qandastardy beıimdeý ortalyqtaryn quryp, aqparattyq aǵartýshylyqpen jumys istese, sol ónimdi bolar ma edi?
– Sózińizdiń jany bar. «Qazaqtyń ózge jurttan sózi uzyn» dep Abaı aıtpaqshy, sózýarlyǵymyz basym. Kishkentaı isti dabyraıtyp, aldy-artymyzǵa qaramaı attandaıtyn aǵaıyndardyń bar ekeni shyn. Biz kóp jaǵdaıda óz turǵymyzdan ǵana oılaımyz. «Nege olaı aıtty? Nege bulaı istemeıdi?» degen saýaldy qoıamyz da, «biz nege osy eldiń ishki ómirine tez beıimdele almadyq?» degen saýaldy ózimizge qoımaımyz. Aıtalyq, Uzynaǵashta aǵaıyndy úsh jigit qaıtys bolǵanda, muny oralmandarǵa jasalyp jatqan qysastyq, arandatýshylyq dep kórsetýge tyrysqandar boldy. Men Pekınde júr edim. Dereý jigitterge habarlasyp, qylmystyq ultqa, jerge, elge bólinbeıtinin aıtyp, «Jebeýdiń» atynan málimdeme jasattyq. Keıin qaıtys bolǵan aǵaıyndylardyń otbasylaryna birlestik atynan qarjylaı kómekpen qatar, advokat jaldap berdik. Osyndaı oqıǵalar kezinde birjaqtyly emes, jan-jaqtyly oılanǵanymyz jón. Ondaı kisi óltirý, adam tonaý, urlyq-qarlyq Qytaıda bolmaı jatyr ma? Ol jaqta da aı-kúnniń amanyna qaıtys bolyp jatqandar, kisi qolynan qaza tabatyndar jeterlik. Bul qoǵamdyq ómirdiń kórinisi. Ony oralmandardy shettetý, olardy bólshekteý dep túsiný – taıazdyqtyń saldary.
Onyń ústine qazaqtyń birigýine, sanynyń artýyna múddeli emes toptar bar sekildi. Olar BAQ arqyly otqa maı quıyp, oralmandardan jaǵymsyz, beıshara keıipker somdaýǵa kúsh salatyny baıqalady. Ana bir jyly «Oralmandar – ońbaǵandar» dep Ómiruzaq Sársenov degen olıgarh aǵamyz «Qazaqstan» arnasynan suhbat berdi. Ol suhbatty uıymdastyrýshy basqa emes, elge tanymal aqyn Júrsin Erman. Telearnanyń bundaı suhbatty ekrannan qandaı maqsatpen kórsetkeni túsiniksiz. Sodan keıin oralmandarǵa qarsy maqalalar jıi jarıalanyp, talaı daý-damaı boldy. Aqyr sońynda kóshtiń toqyraýyna alyp keldi. Mysyqtileýli top kózdegenderine jetip tyndy. Ásirese, Qytaıdan keletin qazaqtardyń sany kúrt kemip ketti. 2010 jylǵy «Kóshi-qon» týraly zańǵa engen túzetýlerden keıin elge kelgen qandastarymyzydń kóbi azamattyq ala almaı, ne anda joq, ne munda joq, pushaıman kúı keshti. Qytaıdan keler kóshtiń sany kemimese, artar túri kórinbeıdi. Búginderi Shynjańdaǵy saıası ahýal kúrdelenip ketkenin kórip otyrmyz.
Bizdiń elde memlekettik emes uıymdardyń jumysyn jetildirýge múmkindik zor. Eger isker qyz-jigitter birigip, oralmandardy beıimdeý ortalyqtaryn quryp, tender arqyly jumys isteımin dese, memlekettik organdar qoldaıdy dep oılaımyn. Bul tarapta atqarar jumys kóp ekeni daýsyz. Bir elden ekinshi elge kelýdiń ózindik qıyndyǵy men aýyrtpashylyǵy jetkilikti. Bizdi barlyq shart-jaǵdaımen jarylqap tastamady dep memleketti, bular tez beıimdelmedi dep shetten kelgen qazaqtardy kinálaýǵa bolmaıdy. Bári ýaqyt aǵysymen retteletin máseleler.
– Bizdiń halyqtyń boıynda Qytaıdan úreılený steorotıpi basym sekildi. Qytaılar Qazaqstandy basyp alýdy kózdeıdi degen aqparattan kóz súrinedi. Bul úreıdi qalaı jeńýge bolady?
– Tarıhqa kóz jibersek, túrkiler men qytaılar ejelden qońsy otyrǵan el ekenin baıqaımyz. Soltústiktegi túrki birlestikterimen ǵasyrlar boıy aralasqan, soǵysqan, bitispes jaý bolǵan kezderi de kóp. Uly Qorǵandy kóshpendilerdiń tekpinine shydamaı, solardan qorǵaný úshin salǵany tarıhtan málim. Ǵundar men Han patshalyǵy kezinde kóp jaǵdaıda kóshpendiler jeńgen. Olar ózara tynyshtyqty saqtaý úshin hanshalaryn ǵun bıleýshilerine berip otyrǵan. Bir tarıhta óz qyzyn emes, basqa kúńin bergendigin bilip qoıǵan ǵun bıleýshisi ózine bergen qyzdy óltirip, Han patshasynyń óz qyzyn suraǵany aıtylady. Mundaı mysaldar kóp.
Túrik qaǵanatyn jaýlap alǵan Tań ımperıasy túrkilerdiń ishki ymyrasyzdyǵyn, baqtalastyǵy men taqtalastyǵyn ońymen paıdalana bilgen. Odan keıin Shyńǵyshan dáýiri men Altyn Orda handyǵy kezinde túrikterdiń desi ústem boldy. Qubylaı han negizin qalaǵan Mıń patshalyǵy qytaılardy birneshe ǵasyr boıy bılegen. Tarıhqa kóz jibersek, qytaılardyń kóshpendilerden jeńilgen ýaqyty, salyq tóleýge májbúr bolǵan kezi kóp. Biz sonyń bárin umtyp, jeńilgen sátterimizdi jıi eske alatyn boldyq.
Qytaıdyń bizdi jaýlap almaq nıeti joq dep te, bar dep te aıta almaımyz. Imperıa – qashanda ımperıalyq sanamen ómir súrýge talpynady. Qytaı bizge dos ta, jaý da emes, basqa kórshilerimiz sekildi áriptes el. Máselege osy jaǵynan kóp kóńil bólgenimiz jón. Kez kelgen memleketaralyq qarym-qatynasta olardy ımperıa dep áspettemeı, olardyń yńǵaıyna jyǵylmaı, teń dárejede sóılese alatyn biliktilik qajet. Qarapaıym azamattar arasynda bolsyn, kompanıalar arasynda bolsyn, saýdalyq baılanys ıakı basqa da kelissóz kezinde ózimizdi olarmen teń qoıyp úırensek durys.
– Qytaıda Ortalyq Azıany zertteıtin ondaǵan ortalyq bar deıdi. Bizde qytaıtaný ortalyqtary sanaýly ǵana. Bul olqylyqtyń ornyn qalaı toltyrýǵa bolady?
– Qytaıdyń árbir ólkesinde Ortalyq Azıany zertteý ınstıtýttary jumys isteıdi. Olar osy aımaqtaǵy kez kelgen jańalyqty barlap, baqylap otyrady. Jýyrdaǵy jyldarda Shanhaı men Pekınde, Shı-andaǵy ýnıversıtetterde «Qazaq tili» kafedrasy ashyldy. Shynjań ýnıversıtei, İle pedagogıkalyq ýnıversıteti, Pekın ulttan ýnıversıteti sekildi oqý ordalarynda burynnan bar. Olar qazaq tilin emes, bolashaq qazaqtanýshylardy tárbıeleýge ynta tanytyp otyr. Bizde birneshe ýnıversıtette Shyǵystaný kafedralary jumys isteıdi. Qytaı tilin oqytatyn oqý ordalary bar. Biraq solar «Qytaıtaný» ǵylymyna qanshalyqty kóńil bólip otyr? Qytaı tilin oqýshylardyń kóbi kúni erteń Qytaı kompanıalarynda jumys istesem degen armannan ary aspaıdy. Solardyń ishinen bolashaq qytaıtanýshylardy tárbıelep, arnaıy oqytýdy qolǵa alǵan jón. Táýelsizdik jyldarynda qalyptasqan birde bir qytaıtanýshyny bilmeımiz. Áýezov pen Hafızovadan keıin, N. Muhamedhanuly, D. Másimhanuly, B. Ejenhan, Q.Ǵabıthan, S. Sunǵataı, J. Oshan, T. Záken sekilidi Qytaıdan kelgen ǵalymdar edáýir eńbek etti. Endi osy kisilerdiń izin jalǵaıtyn, zamanaýı bilimmen qarýlanǵan jastar kerek. Qytaıtaný jaǵynan orystardyń dástúrli mektebi bar. Bizge de osyndaı mektep qalyptastyrǵan jón. Áıtpese, «Qytaıda urlyq jasaǵandardyń qolyn kesip tastaıdy eken ǵoı», «Qytaılardyń shybyn-shirkeı jeıtini shyn ba?» degendeı balań túsinikpen ómir súremiz. Mundaı balań túsinik bizdiń ishki senimimizdi shaıqap, Qytaıdan orynsyz qorqý sındromyn qalyptastyrady.
– Qytaıdyń ózge kórshilerimen baılanysy qandaı? Qytaıdyń óz ishinde sheshilýi qıyn ózekti máseleler bar ma?
– Olardyń óz ishinde tolyp jatqan túıtkildi túıinder bar. Ásirese, Shyǵys jáne Ońtústiktegi kórshilerimen arasy salqyn. Buryn Qytaıdyń Soltústigi men Batysyn Keńes odaǵy qorshap turdy. Al Shyǵys jıegi men Ońtústik tarapyn Amerıka baqylaýda ustady. Amerıkanyń teńiz floty Taıýanda edi, jýyq jyldary ony Vetnamǵa kóshirdi. Qytaıdyń Japonıa, Fıllıppın, Ońtústik Koreıa, Soltústik Koreıa, Vetnam, Malaızıa sekildi eldermen arasynda terıtorıalyq arazdyǵy bitken joq, ekonomıkalyq qarym-qatynasy da derlikteı emes. Reseımen Qıyr Shyǵysta jer daýy bar ekeni aqparat quraldarynda jıi aıtylyp júr. Úndistanmen de kelispeıtin tustary kóp. Vetnam men Úndistannyń jan-sany jyl sanap artýmen qatar, ekonomıkalyq áleýeti artyp keledi. Japonıa, Ońtústik Koreıa jáne Qytaı úshtiginiń ózara ymyrasyzdyǵy kún sanap kúrdelenip keledi. Qytaı qansha damyǵanymen, osy elderdiń túrli kedergilerine tap bolmaı turmaıdy. Demek, Qytaıdyń Ortalyq Azıadan ózge problemasy shash-etekten. Biz osy jaǵyn jiti barlap, tıimdi tustaryn óz múddemizge paıladana alǵanymyz jón.
Qytaıda ishki problema tipten kúrdeli. Soltústik pen Ońtústik arasyndaǵy mádenı-rýhanı teketires, baı men kedeı arasyndaǵy aıyrmashylyqtyń kún ótken saıyn artýy, damyǵan ólkeler men artta qalǵan raıondar arasyndaǵy ekonomıkalyq alshaqtyq Qytaı úshin bas aýrý. Olardyń taqyr kedeıleriniń sany jalpy halyqtyń edáýir bóligin quraıdy. Budan bólek Shynjańdaǵy uıǵyr máselesi tipten kúıip tur. Olardy «tártipke shaqyrýdyń» keri reaksıasy kútpegen oqıǵalardy týyndatýy múmkin ekenin óz saıasattanýshylary da dabyl qaǵyp aıtyp jatyr. Buǵan Tıbettegi jaǵdaıdy qosyńyz.
Sondyqtan, bizge qytaıtanýdyń júıeli josparyn jasap, olardan úreılenýden buryn tanýǵa, bilýge umtylys jasaý mańyzdy.
– Sálıqaly áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan T. TAŃJARYQ.
