Derbestik degen ne?
– Rahman myrza, búginde elimizdegi jetekshi ýnıversıtetterdiń derbestigin keńeıtip, avtonomdy oqý oryn deńgeıine kóterý máselesi qolǵa alynyp jatyr. Jalpy, iri oqý oryndarǵa derbestik berý bilim berý salasynyń jaqsarýyna qanshalyqty áser etedi? Elimizde oqý oryndarǵa derbestik berýdiń zańnamalyq quqyqtyq bazasy qalyptasqan ba?
– Qazir dúnıejúzindegi damyǵan elderdiń ekonomıkasynda, bilim berý salasynda kún saıyn ózgerister oryn alýda. Sondyqtan bizde zaman aǵymyna beıimdelip, dúnıejúzinde oryn alyp jatqan tyń ózgeristerdi jatsynbaı qabyldaý mańyzdy. Keńes zamanynda arnaıy baǵdarlama bekitilip, sony sheńberinen aýytqymaı jumys isteýge úırengen bizdiń ǵylymı orta avtonomdy ýnıversıtetterdi qurý isin áli jete túsinbeı otyrǵany jasyryn emes. Mundaı reforma oqý orynǵa úlken jaýapkershilik júkteıdi. Osyndaı mártebege ıe bolǵan oqý orynnyń barlyq qyzmetkerleri jańa júıege saı bolýy tıis. Kópshilik arasynda ózgeristiń mánin túsinbeıtin adamdar bura tartsa, jańa júıe durys jumys istemeıdi. Sondyqtan oqý oryndardyń derbestigin keńeıtýge tutas ujym daıyn bolýy shart.
Qazirgi tańda AQSH-tyń ýnıversıtetteri ózderiniń derbestigin keńeıtip, ǵylym men tehnologıany damytýda kósh bastap keledi. Oqý oryndardyń derbestigi degen ne? Áńgime basynda zamannyń kóz ilespes jyldamdyqpen damyp jatqanyn aıttyq qoı. Qazir ǵylym men tehnologıa qarqyndy damyp keledi. AQSH ýnıversıtetteri bir tehnologıany, bolmasa bilim berýdiń jańa bir ádistemesin engizý úshin quzyrly oryndardan ruqsat surap, ony bekitip, ýaqytyn tekke joǵaltpaıdy. Óz aralarynda taldap, tarazylap, qajetti sheshimdi birden qabyldaıdy. Derbestik degen osy. Bizder bir tehnologıany bekitemiz dep joǵaryǵa qajetti qujatty jınastyryp, qandaıda bir tehnologıanyń paıdasyna kóz jetkizemiz dep júrgende ol eskirip qalady. Sondyqtan qazirgi damyǵan zamanda irgeli oqý oryndarǵa derbestik berý máselesi – zaman talabyna saı týyndap otyrǵan másele dep qarastyrǵan jón. Ýnıversıtet ǵalymdary stýdentterge jańa baǵytta oqytyp, bilim berýi úshin óz betinshe áreket etetindeı múmkindikke ıe bolýy kerek.
– Qazaqstanda derbestikke umtylyp, onyń paıdasyn kórip otyrǵan oqý orny bar ma?
– Bar. Búginde «Nazarbaev ýnıversıteti» osy baǵytta jumys istep jatyr. Menińshe, bul baǵyttaǵy jumystardy jetildire túsýimiz kerek. Qazirgi tańda QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi oqý oryndarǵa tıisti qarajatyn bólip keledi. Mınıstrlik iri oqý oryndardyń ishki jumystaryna qatty aralasyp jatqan joq. Oqý oryndary oqý baǵdarlamalaryn ózderi daıyndaıdy. Budan basqa ózge eldegi qandaı oqý oryndarmen áriptestik qarym-qatynas ornatý máselesin ózderi sheship otyr. Osylaısha elimizde oqý oryndarynyń derbestigin arttyrýdyń alǵashqy qadamy sátti júzege asa bastady. Derbestik oqý oryndarynda stýdentterge sabaq berip, ǵylymmen aınalysatyn mamandardyń óz múmkindigin kórsetýge keńinen jol ashatyny anyq. Qazir bul baǵyttaǵy jumysty óristetetin arnaıy zań talqylanýda. Jyl aıaǵyna deıin zań qabyldanyp qalýy múmkin. Al avtonomdy ýnıversıtet bolýǵa elimiz boıynsha iri 10-15 oqý orny talpynýda. Árıne, Bilim jáne ǵylym mınıstrligi derbestikke umtylǵan ýnıversıtetterge arnaıy talaptar qoıyp otyr. Avtonomdy ýnıversıtet atanýǵa umtylǵan ýnıversıtetterdiń oqytýshylyq quramy, tıisti zerthanalyq júıesi jáne stýdent jastarǵa jan-jaqty bilim beretin materıaldyq bazasy bolýy shart.
Bir-birine qaıshy qujattar
– Baqylaýshy mekemeler tarapynan qarsylyq bolyp jatqan joq pa?
– Árıne, baqylaýshy mekemeler bárin ýysynda ustaǵysy keledi. Olar «oqý oryndaryn ýystan shyǵaryp, bilim berý sapasyn tómendetip almaımyz» dep óz ýájderin aıtyp, baqylaýdyń keıbir tetikterin saqtap qalýǵa kúsh salyp jatyr. Menińshe, qazir oqý oryndaryna baqylaý kóp. Sol baqylaýshy mekemelerdiń údesinen shyǵamyz dep ǵylym men bilim berý salasy birshama aqsap keledi. Elimiz táýelsizdik alǵan 20 jyl ishinde Bilim jáne ǵylym mınıstrligin 17 adam basqardy. Ár mınıstr túrlishe jarlyq ashyp, óz oıyn iske asyrdy. Sońǵy ýaqyttary ár mınıstrdiń kezinde bekitilgen qujattar bir-birine qaıshy kelip, oqý oryndarynyń qıyn jaǵdaılarǵa tap bolyp jatqanyn kezdestirýge de bolady. Sondyqtan ýnıversıtetterge derbestik berýdiń máni zor dep esepteımin.
Elimiz táýelsizdik alǵan 20 jyl ishinde Bilim jáne ǵylym mınıstrligin 17 adam basqardy. Ár mınıstr túrlishe jarlyq ashyp, óz oıyn iske asyrdy. Sońǵy ýaqyttary ár mınıstrdiń kezinde bekitilgen qujattar bir-birine qaıshy kelip, oqý oryndarynyń qıyn jaǵdaılarǵa tap bolyp jatqanyn kezdestirýge de bolady. Sondyqtan ýnıversıtetterge derbestik berýdiń máni zor dep esepteımin.
– Rahman myrza, qazir álemde ǵylymnyń tıimdi baǵytta damyp jatqanyn aıqyndaıtyn kórsetkish ǵalymdardyń ǵylymı-zertteý jumystarmen aınalysyp, ınfakt-faktorlyq kórsetkishi joǵary ǵylymı jýrnaldarǵa maqala jarıalap, siltemege ıe bolýymen ólshenip jatyr ǵoı. Qalaı oılaısyz, sońǵy ýaqyttary joǵarǵy oqý oryndarynyń ustazdary maqala jarıalaý isin naýqandyq jumysqa aınaldyryp jibergen joq pa?
– Qalaı bolǵan kúnde de bizder balalarǵa sapaly bilim berýge mindettimiz. Oqý oryndarynda ǵalymdar bir taqyrypty aıqyndap, sol taqyryp boıynsha ǵylymı-zertteý jumysyn júrgizip, óz qazanynda ózi qaınaıdy. Al onyń zertteýi ǵylymnyń damýyna qanshalyqty paıda ákelip jatqanyn eshkim saralap, basyn aýyrtyp jatqan joq. Osy turǵydan alǵanda ǵylymı jumyspen aınalysqan adam jazǵan dúnıesin halyqaralyq jýrnaldarda jarıalap, álem ǵalymdarynyń talqysyna salýy kerek dep esepteımin. Ideıa tartymdy bolsa, bedeldi ǵylymı jýrnaldar ózderi-aq maqalany jarıalaıdy. Ǵylymda tyń jańalyq ashqan adam óziniń dúnıesin bir-eki betke syıdyryp, halyqaralyq jýrnaldarǵa jarıalap, óz baǵasyn alatyn múmkindikke ıe. Bul úshin 10-15 bettik maqala jazýdyń qajeti shamaly. Jalpy, bul júıe bizge enip jatqanyna kóp ýaqyt bolǵan joq. Sondyqtan naýqandyq sıpat alyp jatqanyn túsinýimiz kerek. Qazir bul másele zerdelený ústinde. Kóshtiń júre túzeletinin umytpaǵan jón. O basta keıbir pysyqaılar aqsha tabýdy kózdegen sheteldiń birqatar jýrnaldaryna tıyn-tebenin berip, maqalalaryn shyǵartyp, keýdelerine nan pisip júrdi. Qazirgi tańda quzyrly oryndar álemdik ǵylymı ortada moıyndalǵan ǵylymı jýrnaldardy iriktep jatyr.
Men sizge bir qyzyq jaıtty aıtaıyn. Qazir orta bilim berý salasynda keıbir pysyqaılar ózge elderge baryp, bir eleýsiz eldi mekenniń mektebinde olımpıada uıymdastyryp, túlekterine bas júldeni alyp berip, elge kelgen soń «halyqaralyq olımpıadanyń júldegeri» degen jalǵan ataqpen synaqsyz joǵarǵy oqý oryndaryna qabyldanǵanyn estigende qatty tańqaldym. Aldaǵy ýaqytta bizder ǵalymdardyń qandaı jýrnaldarǵa maqala jarıalap, oqýshylarymyzdyń qandaı olımpıadalarǵa qatystyratynymyzdy aıqyndap anyqtap alýymyz kerek. Ǵylymı jýrnaldarǵa maqala jarıalaý úrdisi alǵashqy tájirıbe bolǵannan keıin kemshilikteri birden kórinip qaldy. Aldaǵy ýaqytta bul másele óz sheshimin tabatynyna senimdimin.
Qazir orta bilim berý salasynda keıbir pysyqaılar ózge elderge baryp, bir eleýsiz eldi mekenniń mektebinde olımpıada uıymdastyryp, túlekterine bas júldeni alyp berip, elge kelgen soń «halyqaralyq olımpıadanyń júldegeri» degen jalǵan ataqpen synaqsyz joǵarǵy oqý oryndaryna qabyldanǵanyn estigende qatty tańqaldym.
Ǵylymnyń tili...
– Qazirgi tańda memleket ǵalymdardan bastap stýdentterge deıin sheteldiń baı ǵylymı málimetter qoryn erkin paıdalanýy úshin qarjy bólip, ǵylymı aqparattyń qoljetimdiligin arttyryp otyr. Osy múmkindikti bizdiń ǵalymdar men jas izdenýshiler tıisti deńgeıinde paıdalanyp otyr ma?
– Moıyndaýymyz kerek, kóptegen ǵalymdarymyz aǵylshyn tilin erkin bilmegendikten ǵylymı aqparatty tolyq ıgere almaýda. Aǵa býynnyń ǵylymı eńbekterine nazar aýdarsańyz, olar elimizdegi jáne baıaǵydaǵy derekkózderine silteme jasaıtynyn baıqaısyń. Búginde ozyq tehnologıa Qazaqstanda ómirge kelip jatqan joq. Zamanaýı dúnıelerdiń kópshiligi Batysta paıda bolýda. Al ol jaqtaǵy ǵalymdar ǵylymı eńbekterin aǵylshyn tilinde jazatyny belgili. Eger bizder ǵylymmen shyndap aınalysýdy oılasaq, solardyń eńbegimen tanysýymyz kerek. Sondyqtan memlekettiń ǵylymı málimetter qoryna otandyq ǵalymdar men izdenýshilerdiń qol jetimdiligin arttyrý isin qoldaımyn. Búginde «Bolashaq» baǵdarlamasymen oqyp kelgen jáne aǵylshyn tilin biletin jastarymyz ǵylymı málimetter qoryn erkin paıdalanyp jatyr. Al aǵa býyn bolsa osy kóshke ilesa almaýda.
– Stýdentterge arnalǵan ǵylymı oqýlyqtardyń aýdarylý isine kóńilińiz tola ma?
– Bul óte shetin másele. Qazir elimizde bir mamandyq boıynsha on shaqty stýdent qana mamandanyp jatýy múmkin. On balaǵa arnap oqýlyq shyǵarmaımyz dep aıtýǵa bolmaıdy. Onyń ústine bilim berý úrdisi jıi ózgerip jatyr. Sondyqtan 5-10 jyl boıy stýdentter oqıtyn oqýlyq jazý qıyn bolyp tur. Bul máseleni jastarǵa mektep jasynan bastap aǵylshyn tilin úıretip sheshýge bolady. Bolmasa aǵylshyn tilindegi aqparatty tikeleı qazaq tiline aýdaratyn baǵdarlamalardy jetildirýimiz kerek. Jalpy, elimizde mundaı baǵdarlama bar. Búginde sony qazaqsha Vıkıpedıany jasaǵan jigitter jetildirip jatqanyn estidim. Osy baǵdarlamanyń kómegimen aǵylshyn tilindegi ǵylymı aqparattardy stýdentterimiz erkin oqıtyn deńgeıge jetýi tıis. Qazirgi tańda mınıstrliktiń qoldaýymen jıyrma shaqty oqýlyq qazaq tiline aýdarylýda. Jalpy, oqýlyq máselesin sheshýde jan-jaqty oılap, jastardyń keshendi bilim alýyna múmkindik týǵyzǵan jón.
– Áńgimeńizge rahmet.
Nurlan JUMAHANOV,
«UǴTAO» AQ-y Qoǵammen baılanys bóliminiń jetekshisi.
