Sońǵy jyldary elimizde energıa tapshylyǵy aıqyn sezilip otyr. Mamandar aldaǵy ýaqytta munyń zardaby eselenedi degen pikirde. Ásirese, bul másele 2030 jylǵa taman kúrdelene túspek. Tyǵyryqtan balamaly qýat kózderi de shyǵara almaıdy.
Bizde kúnnen jáne jelden toq óndirýge qaýqarly 70-ten astam stansıa bar. Alaıda, energıa kóziniń 1, 5 paıyzy ǵana jańartylǵan balamaly qýat kózine tıesili. Aıtalyq, elimizde jel energetıkasynyń áleýeti 920 mıllıard kılovatt saǵatty qurasa, sýdyń tehnıkalyq jaramdy áleýeti 62 mıllıard kılovatt saǵatqa jeteǵabyl. Al kún arqyly alynatyn qýat kózine kelsek, muny damytý boıynsha barlyq múmkindikke ıe ońtústik óńirlerde jylyna 2,5 myń, 3 myń saǵat qana óndiriledi. Esesine, elektr kózin tutyný mólsheri kúrt artty. Demek, bul túıtkildi sheshpeıdi.
Ne istemek kerek? Ásirese, elimizdiń ońtústik jáne soltústik óńir halqy energıa tapshylyǵyna tap boldy. Tipti, Shyǵys Qazaqstan, Qyzylorda, Almaty, Túrkistan oblystarynda turmystyq jáne áleýmettik nysandarǵa energıa tutynýǵa shekteý qoıý derekteri tirkelgen. Energetıka mınıstrliginiń málimetinshe, bir jylda soltústik aımaqta elektr energıa tutyný mólsheri 8 paıyzǵa, ońtústikte 12 paıyzǵa kóbeıgen. Mamandar munyń sheshimi – balamaly qýat kózderin damytýdan bólek, atom elektr stansıasyn salýdy jedeldetý ekenin naq aıtady. Basty sebep – energıa kóziniń 70 paıyzyn kómirden alatynymyzdy eskersek, keńestik kezeńnen kele jatqan bul stansıalardyń tozyǵy jetken.
«Qazaqstannyń energetıkalyq aspektileri» zertteý ortalyǵynyń dırektory Almaz Ábildaevtyń pikirinshe, elimizde úshinshi, tórtinshi býyndaǵy AES salynýy kerek.
«AES-tiń jumys isteý ótili 80 jyl dep esepteledi. 20-25 jyl qaryzdardan qutylsaq, qalǵan 50 jyl ózimizge jumys isteıdi. Tipti, eki energoblok qana emes, energıa tapshylyǵy basym óńirlerge de salynýy qajet. Ýran eksporttaý jaǵynan aldyńǵy qatarda bola turyp, óziniń AES-in salmaý logıkaǵa qaıshy. Ekonomıkaǵa serpin berip, kásiporyndardyń tamyryna qan júgirtemiz desek, energıa qajet», – degen bizge bergen pikirinde.
Atom energetıkasyn damytýdyń barlyq alǵysharty bar
Mamandar energıa kózine degen tapshylyqty joıý úshin atom elektr stansıasyn salýǵa úrke qaramaý kerek deıdi. Halyqaralyq zertteýshi, PhD doktory Amalbek Ómirtaıdyń aıtýynsha, atomdyq energetıkanyń negizgi otyny ýrandy adamzat element retinde tanyǵanyna da 3 ǵasyrdan astam ýaqyt boldy.
«Atomdyq energetıkany ıadrolyq qarý retinde súńgýir qaıyqtardyń motory retinde paıdalanǵaly beri de 70 jyldaı boldy. Al adamzattyń elektr energıasynyń kózi retinde ıgilikke jaratqanymyzǵa da sonsha ýaqyt ótti. Jer betindegi energıa kózderiniń 20 paıyzǵa jýyǵy atom energetıkasyna tıesili. Iaǵnı, jer sharynda tolyǵymen paıdalanyp jatqan elektr energıany atom energetıkasy berip otyr. Onyń ishinde eń kóp paıdalanatyn memleket – AQSH. Al olardaǵy AES-tyń barlyǵy 80-jyldary salynǵan. KSRO kezinde bizde 1400-den astam ıadrolyq raketa boldy. Olardan bas tarttyq. Semeıdegi jarylys ta jurttyń esinde. Sondyqtan bizde atom energıasyna úrke qaraý zańdy ári qalypty. Biraq álem elderi AES-tiń ıgiligin kórip otyr», – dedi halyqaralyq zertteýshi Amalbek Ómirtaı.
Sondaı-aq, ol: «Ýran qory boıynsha álemde ekinshi orynǵa ıe Qazaqstan ýrandy ıadrolyq otyn retinde kelesi sıkldarǵa ótý úshin damyta alady. Iadrolyq qaldyqtardy saqtaıtyn oryn da joq emes. Atom energetıkasyn damytýdyń barlyq alǵysharty bar bolǵandyqtan, memleketimiz de, halqymyz da onyń ıgiligin kórýge tolyq haqy bar» degen pikirin ortaǵa saldy.
Aldaǵy on jylda týyndaıtyn energıa qýaty tapshylyǵyn qalaı sheshemiz?
Búginde bul suraqqa jaýap izdegen maman aınalyp kelgende AES salýdyń qajettigine toqtalady. Elimizde 2035 jylǵa deıin Balqash kóli mańyndaǵy Úlken aýylynda qurylys jumysy támamdalýy tıis eki reaktorly AES energetıkalyq táýelsizdik pen qaýipsizdikti qamtamasyz ete ala ma? Bul saýalǵa halyqaralyq sarapshy Amalbek Ómirtaı tosylǵan joq.
«Álemniń jıyrmadan astam elinde boldym. Sol elderdegi AES-tardyń tájirıbesin zerdelep júremin. Elimizdegi iri óndiris oryndaryn, jylý ortalyqtaryn aralap, birneshe ýran kenishinde boldym. Ózgermeli álemde energetıkalyq qaýipsizdikti azyq-túlik qaýipsizdigimen qatar qoıýǵa bolady. Energıany alý kózderin tıimdi strategıalaý, kombınasıalaý atomdyq energetıkamen tyǵyz baılanysty. Biz qazir saıası jáne energetıkalyq táýelsizdik bir uǵymǵa aınalǵan álemde ómir súrip jatyrmyz», – deıdi sarapshy.
Ekonomıkany tıisti energetıkamen qamtamasyz etý qajet
Iá, Qazaqstan damýshy elderdiń qatarynda. Biraq aldymyzǵa qoıǵan maqsat taýdaı. Damyǵan elder sanatyna kirý úshin ekonomıkalyq ósim de joǵary bolý kerek. Ol úshin áýeli energetıkalyq qaýipsizdik qajet. Mysaly, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Ózbekstandy alǵanda, Qyrǵyzstan men Tájikstan sýdyń joǵarǵy jaǵynda otyryp, elderin sý elektr stansıasymen qamtamasyz etedi. Ózbekstanda jartysy sýǵa, jartysy gaz elektr stansıasyna táýeldi. Biraq olar gazdy paıdalanǵannan góri satyp paıda taýyp otyr. Sondyqtan AES salýdy qolǵa alyp otyr. Al Qazaqstanda energıanyń 85 paıyzǵa jýyǵy kómirge, qalǵan azǵantaı paıyzy – balamaly qýat kózderine tıesili.
Bul turǵyda sarapshy Amalbek Ómirtaı: «Másele, ońtústik óńir halqynyń kóptiginde emes. Keıbir óndiris oryndary iri qalalarmen teń dárejede energıa kózin tutynady. Ekonomıka damýy úshin tıisti energetıkamen qamtamasyz etý qajet. Jańa óndiris oshaqtary, jańa ınvestısıalyq jobalar qosymsha energıany talap etedi. AES salýdaǵy basty maqsat – energıa kózin ártaraptandyryp, eskirgen jylý elektr stansıalarynyń kólemin azaıtý kerek», – dep túıindedi.
Al búginde Iadrolyq fızıka, Elektroenergetıka, Jylýenergetıkasy, Energetıkaǵy menejment mamandyǵy boıynsha 50-ge jýyq maman daıyndap jatqan ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń fızıka-tehnıka fakúltetiniń dekany Nurzada Beısenniń pikirinshe, elimizde atom elektr stansıasyn salý 1997 jyldan beri talqyǵa salynyp keledi.
«Bul jaýapty ári baısaldy sheshimdi qajet etedi. Qazirdiń ózinde qarsylyq tanytýshylar da, qoldaýshylar da kóp. Alaıda, el ekonomıkasy úshin AES qurylysyn bastaý kerektigi sheshilip otyr. Bolashaqta Qazaqstan energetıka salasynda jańa tehnologıany paıdalanyp, ár salada jetistikke jetýi múmkin. Tipti, óndirilgen energıa kóziniń baǵasy turaqtalyp, ónerkásip jáne qarapaıym turǵyndar úshin komýnaldyq tólemaqy arzandaýy yqtımal. Eń bastysy, energıa tapshylyǵyna boı aldyryp otyrǵan elimizdiń ońtústik jáne soltústik óńirinde tepe-teńdik saqtalady. AES gaz, munaı qaldyqtary sıaqty qorshaǵan ortany lastamaıdy», – deıdi Fızıka-tehnıka fakúlteti dekany Nurzada Ábdibekqyzy.
Demek, balamaly energıa kózderiniń múmkindigi de, áleýeti de tómen. Qýat kózine degen tapshylyqtan qutqara almaıdy. Mamandardyń topshylaýynsha, keritartpalyqqa jol bermeı, AES salýǵa biraýyzdan jumylý kerek.
