– Áńgimemizdi qazirgi Shyńjańda bolyp jatqan oqıǵadan bastasaq. Ol jaqta qazaqtarǵa qatysty qandaı máseleler oryn alyp jatyr?
– Ózderińiz biletindeı, Sırıadaǵy soǵys qımyldary iri halyqaralyq máselege aınalǵaly da kóp boldy. Kúndelikti halyqaralyq habarlardan ol elde túrli terorıstik uıymdardyń urys qımyldaryna qatysyp jatqanyn kórip-bilip jatamyz. Túrli elderden Sırıaǵa ketti delinetin adamdardyń ishinde Shyńjańnan barǵan ulty uıǵyr biraz adam bar kórinedi. Solardyń barý joldary ártúrli dep aıtylady. Biraq bul jerde naqty aqparattar tolyq emes. Álgi adamdar Sırıaǵa jetý úshin basqa adamnyń atymen pasport jasap ótken. Qytaıda osy nárse biraz áńgime bolǵan. Shyńjań arasyn Táńirtaý qaq bólip, Ońtústik, Soltústik bolyp ekige bólinedi. Soltústik Shyńjańda negizinen qazaqtar turady, Ońtústik Shyńjańdy uıǵyrlar mekendeıdi, túrli qarjylyq toptar arqyly biraz adam basqa ulttyń atymen de, qazaqtyń atymen de pasport jasap Sırıaǵa shyǵyp ketken. Osy oqıǵa sebep bolsa kerek, byltyr tamyz aıynan bastap Qytaıda bir naýqan júrdi: pasporttyq tekserý ótti. 2016 jyly qazan aıynyń 30-y kúni Qytaıdyń ortalyq partıa komıtetiniń bir basshysy Almatyda jumys saparymen boldy. Sol kisimen biz kezdesý uıymdastyrdyq. Kezdesýde bir top adam baryp, Qytaı-Qazaqstan arasyndaǵy saıası hám ekonomıkalyq jaqsy qarym-qatynastardy alǵa tarta otyryp, Qytaıdaǵy jáne Qazaqstanǵa arǵy betten kóship kelgen aǵaıynnyń qujat tóńireginde qalyptasqan qıynshylyqtaryn aıttyq. Ol kisi: «Qytaıdaǵy qujat tekserý máselesi Sırıadaǵy jaǵdaıǵa baılanysty. Biz pasportty tekseremiz. Al ol jerde halyqaralyq zańdylyqqa saı, biz eshkimniń ultyna qaramaımyz. Uıǵyr, qytaı, mońǵol – bárin tekserip, pasportty óz atyna jasady ma, joq álde bireýdiń atyna jasady ma, sony naqtylaımyz», – dedi.
Ózderińiz de bilesizder, Qytaı – bir partıaly memleket. Al Qytaı komýnıseri, ıaǵnı partıa adamy shetelge shyǵatyn bolsa, ony tekseredi. Ruqsatsyz shyǵýǵa bolmaıdy. Qytaıda shetelge shyǵyp, barǵan eline qonystanyp qalǵan soń, sol eldiń azamattyǵyn alyp ári Qytaı azamattyǵynda da júrgen adamdar bolǵan. Keıin bul másele anyqtaldy da, ókimet qos azamattyqqa qarsy shyqty. Bizdiń Qytaıdyń qazaqtary Qazaqstan azamattyǵyn alǵan kezde Qytaı pasporty men kýáligin ótkizýi kerek. Ony bizdiń ishki ister mınıstrligi jıyp alady-daǵy, ony aparyp syrtqy ister mınıstrligine ótkizedi. Ony syrtqy ister mınıstrligi Qytaıdyń elshiligine ótkizedi. Bul proses uzaqqa sozylady dep estidim. Mamandardyń aıtýynsha, úsh jylǵa ketip qalýy múmkin. Al endi bizdiń aǵaıyndardyń ishinde qos azamattyqpen júrgenderi joq dep aıtýǵa bolady. Elge kelgen aǵaıynnyń ishinde zeınetke shyqqan soń kóship kelgen kisiler kóp. Qytaı zańy boıynsha, qaı elde tursań da, zeınetaqyńdy alyp turýǵa qaqyń bar. Biraq Shyńjań Qytaıdyń ortalyǵynan alystaý, shekaradaǵy aýdan. Bul jerdegi saıasat basqasha. Sonymen, İle Qazaq oblysyna kelgende «ne úshin Qazaqstan azamaty Qytaıdan zeınetaqy alady?» degen másele qabyrǵasynan qoıylǵan. Sodan «Qytaı azamattyǵy bar azamattar elge kelip, arnaıy tirkeýden ótýi qajet» degen soń, Qazaqstannan kóp adam jolǵa shyqqan. Bizdiń esebimiz boıynsha, mundaı adamdardyń sany İle Qazaq oblysynyń segiz aýdan, eki qalasyn qosa alǵanda – 16-17 myń adam. Sóıtip, bıyl qańtar aıynda osy adamdar shekarada jınalyp, bógelip qalǵan. Osy habardy estigennen keıin olar bizge telefon soqty. Sodan keıin men Qytaı konsýlyna telefon soǵyp, jaǵdaıdy aıttym. Ol kisi «materıalyńdy jazbasha ber» dedi. Sosyn biz qańtardyń 26-synda jazbasha hat jazdyq. Konsýl «biz bul jaǵdaıdy bilmeımiz, muny elshilikke jazyńyzdar» dedi. Sodan keıin biz biraz hat jazdyq. Birinshi hatty Almatydaǵy konsýldyqqa, bir nusqasyn Astanadaǵy elshilikke, odan keıin Úrimshidegi úkimettiń syrtqy ister mınıstrligi bar, soǵan jazdyq. Osylaı qozǵaý salǵan soń Qytaıdyń bas konsýlynyń orynbasary bizdi qabyldady. Soǵan tórt adam kirip shyqtyq. Ekinshi ret taǵy qabyldady. İs sozyla bastady. Qaıtadan hat jazdyq. Qytaıdyń baspasóz quraldaryna da shyqtyq. Almatydaǵy bas konsýl bizdi qaıta qabyldady. Ol joly biz 14 jastaǵy Aqqanat degen qyzdy alyp bardyq. Ol qyzdyń ákesi Qytaıda jumys isteıdi. Sheshesi zeınetke shyǵyp, Almatyǵa qyzyn ákelip oqytyp jatqan-dy. Qańtar aıynda «Qytaı azamattary qaıta kelip, tirkeýden ótýi tıis» degendi estip, sheshesi arǵy betke ótken, sodan pasportyn jıyp alǵan soń beri kele almaı qalǵan. Qyz baratyn jeri, qaraıtyn adamy joq, Almatyda jalǵyz qalǵan. Osyndaı adamdar óte kóp dep konsýlǵa aıttyq. Ol kisiler oılana bastady. Odan keıin de toqtaýsyz hat jazyp turdyq. Aqyry osy is boıynsha Qytaıdan bir komısıa keletin boldy. Komısıa keldi de.
Taǵy oqı otyryńyz
https://dalanews.kz/27893
– Qytaı azamattyǵynan shyǵyp, Qazaqstan azamattyǵyn alsa da zeınetaqy ala bere me?
– Ala beredi. Kezinde Pekınde oqyp, qyzmet istep júrgenimde bizdiń birneshe muǵalimimiz Amerıkaǵa, Gonkongqa kóship ketti. Sol kisilerdiń zeınetaqysyn bizdiń býhgalterıa poshtasyna salyp jiberetin. Ol osy kúnge deıin saqtalǵan nárse. Al álgi komısıa Astanada bir kún boldy.
– Komısıanyń quramynda qandaı adamdar boldy?
– Komısıany Qytaıdyń syrtqy ister mekemesiniń birinshi hatshysy bastap keldi. Quramynda jańaǵy hatshynyń orynbasary, Qytaıdyń ádilet departamenti, ishki ister departamenti, kadrlar departamenti, İle Qazaq oblysy partıa komıteti tártip tekserý mekemesinen ókilder boldy. Jalpy, jeti adamdaı keldi. Biz komısıa qabyldaýyna 15 adam kirdik. Qujat daıyndap alyp barǵan edik, olar qabyldap aldy. Men komısıaǵa: «Asyrasilteý bar, sony qadaǵalasańyz. Qytaı zańnamasy boıynsha, zeınetke shyqqan adamnyń zeınetaqysy qaı elde bolsa da berilýi tıis», – dedim. Komısıa múshelerimen yqtıarhat alǵan adamdar atynan da sóılestik. Komısıa músheleri: «Yqtıarhat alyp, Qazaqstanda turyp jatqan adamdar qansha degenmen Qytaıdyń azamattary. Olar úshin jaýapty Qytaı beredi. Ári olardyń kóbi Qytaıdyń memlekettik qyzmetkerleri eken. Iaǵnı partıa múshesi. Qazir bizdiń partıalyq tártip kúsheıdi. Sonan keıin onyń mekemesi olardyń qaıda júrip-turǵanyn bilýi kerek, ne istep júrgenin habardar bolýy tıis. Jáne ne istep júrgenin óz mekemesine málimdep turýy qajet. Biz yqtıarhatty músádiralaǵan joqpyz, olardyń pasportyn óz mekemesinde ýaqytsha jıyp aldyq», – dep túsindirdi.
Jalpy, Shyńjańnan tynyshtyq ketti ǵoı. Kóptegen terrorlar boldy. Onyń ústine aımaqqa jańa hatshy kelip, ol óziniń baǵdarlamasymen kelgen. Tártip kúsheıgen. Osyndaı isterdiń zardaby qazaqtarǵa da tıip jatyr.
– Kóp adamdarda Qytaıdyń pasporty jáne Qazaqstannyń yqtıarhaty bar dep otyrsyz ǵoı. Olardyń Qazaqstan azamattyǵyna ótpeı júrýine ne sebep?
– Munyń endi kóptegen sebepteri bar. Basty bir sebebi – qarapaıym turmystyq jaǵdaı. Yqtıarhat alǵan adam tegin vızasyz júredi. Bul bizdiń eldiń istep otyrǵan qolaılylyǵy. Buǵan deıin kóp adamdar azamattyq alsam zeınetaqym toqtap qalady dep qoryqqan. Basty sebep – osy.
Siz kýálikpen júresiz. Shetelge shyǵý úshin shetelden shaqyrtý kerek. Shaqyrtý kelgennen keıin segiz mekemeden anyqtama jınaısyz. Sonyń biri – jergilikti saqshy bóliminen sottalmaǵan degen anyqtama. Sodan keıin qolyna pasport tıedi. Pasport tıgennen keıin ǵana vıza jasap Qazaqstanǵa keledi. Al osy jerde týyndap jatqan másele – Qytaıdan kelgen qazaqtar 2013 jyldan bastap jańa zań boıynsha sottalmaǵany týraly anyqtama ákelý. Buryn mundaı anyqtamany etnıkalyq qazaqtardan talap etpeıtin. 2013 jyly zańda osy másele kóterildi. Al bul máselemen Qytaıǵa barsa, «biz saǵan pasport alǵan kezde anyqtama bergenbiz, boldy, shetelge shyǵyp ketken adamǵa anyqtama bermeımiz» deıdi. Muny biz Qazaqstan parlamentiniń depýtattaryna túsindirdik, biraq olar bizdi túsinbedi. Túsingisi kelmedi. Bul jaǵdaıdy kezinde «Nur Otan» partıasynyń tóraǵasyna da hat jazyp aıtqanbyz.
Bul másele parlamentte talqylanǵan kezde «Jebeý» birlestigi atynan Rahym Aıypuly, Aýyt Muhıbekuly ekeýi 18 otyrysqa qatysty. Biz eki usynys aıttyq: kóshi-qon paraǵynan shyǵý men sottylyq jónindegi anyqtamany alyp tastaý. Artynan kóshi-qon paraǵynan shyǵýdy alyp tastady. Sottylyq degendi terrorıster kirip ketedi dep qaldyryp qoıdy. Qudaıǵa shúkir, Dúnıejúzi qazaqtarynyń V quryltaıynda prezıdenttiń ózi ishki ister mınıstrligine bylaı dep tapsyrma berdi: «Qytaıdaǵy qazaqtarymyzdyń sottylyǵy týraly máseleni shekaranyń ar jaǵyna baryp sheshińder». Qazir, estýimshe, seń qozǵaldy. Jumys júrip jatyr. Sodan keıin, ózderińiz de kórgen shyǵarsyzdar, sońǵy bir jylda azamattyq alǵan qandastarymyzdyń ishinde Qytaı qazaqtarynyń sany 63 paıyzǵa deıin kóterildi.
– Osy Qytaı men Qazaqstan arasynda qandaı da bir kóshi-qon kelisimi bar ma?
– Qytaı da Qazaqstan sıaqty kópultty, kópdindi el. Qytaıdyń óziniń ishki problemalary da jetkilikti. Tıbettiń, Shyńjańnyń máseleleri bar. Oǵan Gonkong qosyldy. Onyń syrtynda, teńiz jaǵalaý aýdandary men shetkeri aýdandardyń arasynda ekonomıkalyq, áleýmettik paryqtar zor. O basta kóshi-qon kelisimi bolmaǵan. 2000 jyldardyń basynda Qytaıdan kóship kelgender kóp boldy. Keıin ol toqtap qaldy. Al negizgi Qytaıdan kelgen qazaqtar qalaı keledi deseńizder, týystyq jolmen keledi, oqý, saıahat vızasymen keledi. Aldymen kúıeýi keledi, sosyn balalaryn, sońynda áıelin alyp keledi. Ne balalary osyndaı oqýǵa keledi. 2000 jyldary Qytaıdaǵy qazaq jastarynyń, máselen, bir synypta 30 bala bolsa, onyń 25-i osy jaqta oqyǵan. Ol jaǵyna Qytaı ruqsat berdi. Qazaqstan úkimeti olardy alyp qalyp, azamattyǵyn berdi. 2000 jyldardy qazaqtardyń kóship-qoný dáýiri deýge bolady.
Qazir Qazaqstan men Qytaı arasynda kóptegen kelisim bar. Bul jerde bizdiń dıplomattardyń sheberligi kerek. Kóshi-qon máselesin dıplomattar keıde kóteredi, keıde kótermeıdi. Mysaly, munaı-gazdyń 20 paıyzyn qytaılar alyp otyr. «Tele2» degen baılanys operatorynda da Qytaıdyń aksıasy bar. Odan basqa, aýylsharýashylyq, munaı óńdeý salasyna da Qytaı kirip jatyr. Ár memleket ishki naryqty qorǵaý úshin syrttan jumys kúshin kirgizbeıdi. Qazir bizde zań shyqqannan keıin onyń bárin oralman qazaqtar istep jatyr. Osy jaǵynan bizdiń úkimet talap qoıýǵa bolady.
– Demek, Qytaıǵa, kerisinshe, talap qoıýǵa bolady ǵoı?
– Bolady, árıne. Bizdiń ishki ister mınıstrligi bul máseleden tolyq habardar dep aıta almaımyn. Bizdiń syrtqy ister mınıstrligi osy nársemen aınalysyp jatyr ma? Osyǵan jany kúıetin adam bar ma, joq pa – ony da bilmeımin. Qazirgi baspasózden ondaı áńgimeni estigen joqpyz. Qytaıdyń tarıhynda kóp nárse ústel basynda bitedi. Sol úshin bizdiń dıplomattar sheberlik kórsetip, sóılesýi kerek. Dastarhan basynda dos bolyp sóılesse, Qytaı da kónedi ǵoı. Qytaıǵa júzdegen myń adamnyń bar-joǵy esh áser etpeıdi. Endi osynyń kózin tapsa, shart qoısa. Mysaly, Qytaımen birlesken kásiporyndarǵa Qytaıdaǵy qazaqtardy jumysshy retinde ákelýge kelisssóz júrgizse… Aqtoǵaıda qytaılar zaýyt saldy, sol zaýytta Qytaıdan kelgen kóptegen qazaqtar jumys istep jatyr.
– Qytaıda otyrǵan qazaqtardyń Qazaqstanǵa kóshýge yqylasy, qulqy bar ma?
– 2000 jyldary Qytaıdyń áleýmettik jaǵdaıy bizge jetpeıtin. Sońǵy 10 jylda Qytaı jaqsy damydy. Odan keıin sońǵy 5-6 jylda áleýmettik jaǵdaı jaqsaryp jatyr. Kóbine bizdiń malshylarǵa aqsha berip, úı salyp jatyr. Qyzmetkerlerdiń aılyqtary salystyrmaly túrde turaqty. 300-500 dollar. Bizben salystyrǵanda óte joǵary, sebebi aqsha qunsyzdanǵannan keıin bizdiń aılyǵymyzdyń da quny túsip ketti ǵoı. Oǵan deıin bizdiń 120 myń teńgemiz myń dollardaı bolatyn. Muǵalimderdiń aılyǵy solaı boldy.
Jalpy, qazir Qytaı ústemdigi kúsheıip keledi. Eń jaqsy án aıtatyn, eń jaqsy kıim kıip, eń jaqsy jumys isteıtin qytaılar. Bizdiń jastarǵa olar úlgi bola bastady. Qytaı mádenıeti damydy. Ol jastardy alyp bara jatyr. Endi 20-50 jyldan keıin jastardyń kóbin sińirip ketýi múmkin. Óıtkeni mádenıettiń aty – mádenıet. Aqsha da, bılik te solardyń qolynda. Qytaıda kezinde josparly týyt «bir otbasy – bir bala» zańy boldy. 2000 jyldary kóp qazaqtar osydan qashyp keldi. Qazir Qytaı ony alyp tastady. Bir otbasynda eki-úsh bala bolatyn boldy. Qytaıda ekonomıkalyq jaǵdaıdyń jaqsarýyna baılanysty mádenıetiniń órleýine jastardyń kóbi qyzyǵyp jatyr. Biraq Qytaıda «tabıǵatty, jaıylymdy qorǵaımyz» degen maqsatta maldy jaılaýǵa shyǵarýǵa ruqsat bermeı otyr. Onyń ústine terorızmge qatysty da qysym kúsheıdi. Aqparat, baspasózde sóıleý jaǵynan Shyńjańdaǵy jaǵdaı aýyr deýge bolady. Sondyqtan keletinder áli kóbeıedi dep oılaımyn.
Oqı otyryńyz!
https://dalanews.kz/28405
– Kóshi-qon salasynday kvota máselesi qalaı bolyp jatyr?
– Kvota degende, syrttan kóship keletin qazaqtardy soltústikten bes oblysqa ornalastyrý týraly pármen bar. Byltyr jeti oblys edi. Endi ózińiz bilesiz, adamdardyń turǵan orny ártúrli. Soltústiktiń tabıǵatyna kelmeıtin, shydamaıtyn adamdar bar. Qazir, meniń baıqaýymsha, jastar, memlekettik qyzmetkerler kóp kelip jatyr. Olar qalada turǵysy keledi. Soltústikke barǵysy kelmeıdi. Al pasport jasaý Qytaıda qıyn bolyp tur. Bul kúnder de ótetin shyǵar. Bolashaqta sheshiledi dep oılaımyz. Sol kezde kósh kóbeıýi múmkin. Dúnıejúzi qazaqtarynyń V quryltaıynan keıin kóshi-qonǵa bizdiń bıliktiń nazary basqasha bola bastady. Alda kóshtiń jańa dáýiri bastalady dep úmittenemiz. Ol úshin biz daıar bolýymyz kerek. 1962 jyly, sovet zamanynda100 myń qazaq kóship keldi. Biraq ol kezde qoǵam jaqsy qaraǵan, otbasylardy aralap júrip pasport taratqan. Olar qınalmaǵan. Biraq olardy qalaǵa turǵyzbaǵan, aýylǵa, batysqa, soltústikke jibergen. Biraq qujat jaǵynan eshqandaı qınamaǵan. Al qazir memlekettiń saıasaty durys. Kóptegen jeńildikter bar.
Sońǵy jyldary Qytaıda úıdiń, jerdiń baǵasy qatty órledi. Ana jaqta úıin, jerin satsa, Qazaqstannyń kez kelgen jerinen úı alady. Qujat máselesi sheshilse, Qytaıdan áli kóp adam keledi. Olardyń múmkindigi zor, sebebi ana jaqta biraz ekonomıkalyq máseleler bar. Ony halyq sezinip otyr. Qazir bári balasyn osy jaqta oqytsaq deıdi. Sizge bir qyzyq aıtaıyn, men balamdy Qytaıǵa oqýǵa jiberdim. Sonda meniń kýrstasym: «Sen balańdy Qytaıǵa oqýǵa jiberipsiń, men balamdy Qazaqstanǵa oqýǵa jiberip jatyrmyn, bul qalaı bolǵany?» – dep surady. Sonda men: «Sen urpaǵyńdy saqtap qalý úshin Qazaqstanǵa jiberip jatyrsyń, men balamnyń ósip-órkendeýi úshin, jańa tehnologıamen tyń bilim úırený úshin Qytaıǵa jiberdim. Mende balam qazaq tilin umytyp qalady degen qorqynysh joq», – dedim.
Taǵy oqı otyryńyz!
https://dalanews.kz/27534
– Qytaıdaǵy qazirgi jastarǵa til jaǵynan, basqa da jaqtan bolsyn kedergi bar ma?
– Mysaly, Úrimji, Qulja, Kúıtin, Altaı, Sháýeshek sıaqty qalalarda balalar qazaqsha áreń-áreń sóıleıdi. Gazet-jýrnal shyǵady, biraq qazaq tili qytaıda otbasylyq tilge aınaldy. Qazir Qytaıda qytaı tilin bilmeı, esh jerge jumysqa ornalasa almaısyń.
– Qytaıda turyp jatqan qazaqtardyń qansha úlesi qalalyq, qanshasy aýyldyq ekenin bilesiz be?
– Bizdiń kishkentaı kezimizde arnaýly úkimet qalaǵa jumysshy qabyldaıtyn. Solar baryp, bir-eki aı jumys istep qashyp ketetin. Al endi Qytaı naryqqa ótkennen keıin buryn kompartıa túsire almaǵan eldi qalaǵa naryq túsirdi. Qazir Qytaı qalalarynda qazaqtar óte kóp.
– «Qytaıdyń mádenıeti jastarǵa óte qatty yqpal etip jatyr» dedińiz. Al, jalpy, qazaq mádenıetin qytaı jastary qaı tilde qabyldap jatyr?
– Ol jaqta qazaq óneriniń yqpaly óte jaqsy dep aıtýǵa bolady.
– Qytaıdaǵy qazaq jastary qazaqsha gazet-jýrnal oqyp, teledıdar kóre me?
– Muny endi maqtanyp aıtýǵa bolady. Búkil jastar ınternetten bárin oqyp, elde ne bolyp jatqanyn bilip otyr.
– Tóte jazýmen oqı ma?
– Tóte jazýmen de, kırılısamen de oqı beredi.
– Qazir bizde latyn qarpine ótý talqylanyp jatyr. Eger latynǵa ótse, Qytaıdaǵy qazaqtarmen baılanys jaqsara ma, álde úzilip qala ma?
– Qytaıda tóte jazý boldy, biz latynsha oqydyq. Endi latynǵa ótsek tipten jaqsy bolady. Sebebi Qytaıda bastaýyshtan bastap aǵylshyn tilin ótedi. Jastar munyń bárin úırenip alady. Qytaıda zıalylar áreket etip jatyr. Eger Qazaqstan kóshse, qytaı qazaqtary da latynǵa kóshpek. Biraq Pekınde sondaı oı bar sıaqty. Arab mádenıetin alystatý úshin Qytaı úkimeti uıǵyrdyń da, qazaqtyń da latyn qarpine kóshýine qarsy bolmaıdy. Osy oraıda, Qytaı qazaqtarynyń latyn qarpine ótý múmkindigi joǵary.
– Endi taǵy bir suraıtyn nárse – Qytaı úkimetiniń uıǵyrlarǵa qatynasy qazaqtarmen salystyrǵanda basqa ǵoı. Ýatsap áleýmettik jelisinde ártúrli dúnıeler tarap jatyr. Onyń ishinde dinı de, saıası da máseleler bar. Jalpy, Qytaı uıǵyr men qazaqty birdeı kóre me?
– Olaı dep aıtýǵa bolmaıtyn shyǵar. Qabdesh Jumadilovtiń «Sońǵy kósh» romanynda mynadaı sújet bar: Qytaıdyń bir hatshysy dalada qazaq pen uıǵyrdyń tóbelesip jatqanyn kórip, bulardyń da arasynda qaıshylyq bar eken ǵoı dep qatty qýanady. Sóıtse, ol ekeýin bir ult dep oılaıdy eken. Túrkitildes el bolǵannan keıin dinimiz de, dilimiz de bir. Ǵasyrlar boıy malymyzdy baǵyp, eginimizdi egip, bir-birimizdiń turmystyq kem-ketigimizdi tolyqtyryp, mamyrajaı ómir súrdik. Árıne, úsh aımaq tóńkerisinen keıin aramyzda túrli sebepterge baılanysty múdde qaıshylyqtary, túsinbeýshilikter boldy. Biraq jalpy jaǵdaı jaqsy.
Sońǵy jyldary «Erkin Azıa» radıosynyń (RFA) uıǵyr, qytaı qyzmeti Qytaı qazaqtarynyń máselesin kótere bastady. Azattyq pen «Erkin Azıa» radıosy ekeýi de demokratıalyq qundylyqtar men kisilik quqyq máselesin kóteredi. Biraq ashalap qarasaq, ekeýiniń stıli uqsamaıdy. Azattyq naqty faktige júginip, tyńdarmanyn oılanýǵa, máselege taldaý jasaýǵa jetelese, «Erkin Azıa» radıosy, estýimizshe, pálensheniń aıtýynsha dep bastap, tyńdarmanyn jeliktiredi, otqa maı quıǵandaı áser qaldyrady. Sarapshylardyń aıtýynsha, Qytaı men batystyń arasynda ótken ǵasyrdyń 80-90 jyldarynda basty qaıshylyq ıdeologıa máselesi bolsa, bul kúnde basty qaıshylyq demokratıa jáne kisilik quqyq máselesi. Demek, birtaban alǵa jyljydyq degen sóz. İshki Qytaı men Shyńjańnyń arasynda ekonomıkalyq jaqtan ǵana emes, gýmanızm turǵysynan, zańdy syılaý, zańǵa baǵyný jaǵynan da kóp alshaqtyq bar. Qazir Shyńjańdaǵy jaǵdaı aýyr, din máselesi óte ýshyǵyp tur. Uıǵyr halqy birshama dindar halyq. Olar qonystanǵan óńirler Jibek jolyndaǵy mańyzdy beketter bolǵandyqtan, tarıhta arab-parsynyń yqpaly óte zor bolǵan.
Qazirgi Whatsapp, Facebook jelilerinde tarap júrgen aqparattarǵa úńilsek, Qytaı qazaqtarynyń máselesin shıelenistirip halyqaralyq máselege aınaldyrý nysaıy ańǵarylady. Budan kim utady, kim utylady, oılanyp kórelik. Pálen qazaq molda sottaldy, balasy Qazaqstan azamattyǵyn alǵany úshin ákesi on jylǵa sottaldy degen aqparat kezip júr, biraq sottyń úkimi joq. Ony surasań eshkim bilmeıdi. Qazir Qytaıda partıalyq organǵa qaraıtyn tártip tekserý komıteti degen mekeme bar, solar ǵana memlekettik qyzmetkerlerdi, ásirese joǵary dárejeli sheneýnikterdi paraqorlyqqa baılanysty prokýratýranyń ruqsatynsyz ońasha qamap, sońynda sotqa ótkizedi. Árıne, soty táýelsiz emes elde kúshtep moıyndatý syndy zańbuzýshylyqtar bolatyn shyǵar, biraq álemge ortaq qaǵıdany olar formaldy túrde bolsa da ustanady.
Qazaqtyń kóbeıgenin, kúsheıgenin unatpaıtyn kórshilerimiz óte kóp. Ǵasyrlar boıy bizdi bólip alyp bılep úırengender bizdi erkin jibergisi kelmeıdi, barlyq múmkindikti paıdalanyp, qazaq kóshin toqtatqysy keledi. Bizdiń jerimiz keń, baılyǵymyz mol, ekonomıkamyz kóterilýde. Bizge keregi adam, keminde 30 mıllıonnan asyp, 50-di eńserýimiz kerek, sonda ǵana el men jerge ıelik etemiz.
Qazir Tıbetke ruqsatsyz eshkim kire almaıdy, azýyn aıǵa bilegen Amerıka, jan sany Qytaıdan qalyspaıtyn Úndistan, Nobel syılyǵynyń ıegeri Dalaı Lama da eshteńe isteı almaı otyr. Men máseleniń osy jaǵyna kóbirek kóńil bólgim keledi. Qytaı basshysy osy bes jyl ishinde elimizge úsh ret keldi. «Bir jaǵalaý – bir jol» strategıasy alǵash ret Nazarbaev ýnıversıtetinde ortaǵa qoıyldy. Biz nege osy úlken atmosferany paıdalanyp, irgemizdi bekemdep, kemdigimizdi tolyqtap almaımyz?! Qazirgi ǵasyr tehnologıa men aqparat ǵasyry. «Sybyrlaǵandy qudaı estimeı ma?» degen sóz bar. Keshe ǵana Qytaı qazaqtarynyń álemdi, Qazaqstandy taný úshin úlken kópir bolǵan «Kúltegin», «Sen Qazaq» degen saıttarynyń jabylýyna sebepshi bolǵandar, vıza, yqtıarhat jasap, talaıdy taqyrǵa otyrǵyzǵan sýaıttar bul kúnde kóshi-qonnyń qamqorshysy, jarshysy bolyp áleýmettik jeli men baspasózdi shýlatyp júr. Aramzanyń quıryǵy qansha tutam bolsa da, túbi bir tutylady. Tek halqymyz aldanyp, jastar arandap qalmasa deımin. Biz árqashan strategıalyq baǵyttan utylmaýymyz kerek.
– Sózińizdiń basynda Sırıaǵa ketken adamdar qazaqtardyń da atynan pasport jasatyp ótken dedińiz. El ishinde «Qazaqstanǵa qazaqtyń atyn jamylyp, uıǵyrlar kelip jatyr» degen áńgime bar. Qazaqstanǵa Qytaıdan adam ótý degende osyndaı problema bar ma?
– Sizdiń aıtqanyńyz 90-jyldary bolǵan jaǵdaı ǵoı. Qazir Qytaıda qujatyńyzdyń ishinde qanyńyzdyń toby da jazylady. Alaıda 90-jyldary ultyn ózgertken jaǵdaılar bolǵan. Qazirgi kezde ony arnaıy bir adamdar jasamasa, qarapaıym adamdar jasaı almaıdy.
– Áńgimeńizge raqmet.
Suhbattasqan
Ómirjan ÁBDİHALYQ, "Jas Alash" gazeti
