Álqıssa.
Mýzyka, teatr jáne beıneleý óneri nemese basqa da dástúrli óner túrleriniń paıda bolý tarıhymen salystyrǵanda adamzat kınony kesh oılap tapty. Árıne, kıno sıntezdik óner bolǵasyn, onyń jaryqqa shyǵýyna belgili deńgeıdegi ǵylymı-tehnıkalyq alǵyshartar kerek boldy. Alaıda bul arada bizdiń aıtpaǵymyz bul emes. Paıda bolý tarıhyna bir ǵasyrdan endi ǵana asqan kıno búgin de ónerdiń eń yqpaldy salasyna aınaldy.
Kınonyń ózge óner túrlerinen eń basty aıyrmashylyǵy – onyń óz boıyna birineshe ózge óner elementterin qatar syıdyra alatyndyǵy edi. Ókinishke oraı, búgingi kórkem kınodaǵy ózekti máselelerdiń biri onyń óz tabıǵatynan alshaqtaýy bolyp otyr. Anyǵyraq aıtqanda, osy bir ǵajaıyp ónerdiń túp tamyry qaıda jatqanyn, onyń paıda bolýyna foto men sýret óneri tikeleı yqpal etkenin esten shyǵaryp alyp jatamyz.
Biz nege Elzat Eskendirdiń debúttyq fılmi týraly áńgimeni áriden bastap otyrmyz. Sebebi, búgingi kınotaný ǵylymynda kınokartınadaǵy rejıssýra uǵymy óte tereń zertteletin taqyryp. Meıli, kórkem kıno bolsyn, derekti fılmder bolsyn, anımasıalyq kıno bolsyn, fılm sapasyna birinshi jaýap beretin ólshem sol ekrandyq shyǵarmadaǵy rejıserlik sheshimder jıyntyǵy bolmaq. Ónertanymda «neni kórsetý mańyzdy, al ony qalaı kórsetý odan da mańyzdy» deıtin uǵym bar. Óner ataýlyǵa ortaq osy bir tirkester ekrandyq shyǵarmada rejıserge tike baǵyttalady.
Fılmge oralaıyq. Oqıǵasyna uly jazýshy Oralhan Bókeıdiń «Óliara» shyǵarmasy arqaý bolatyn qysqa metrli fılmde nebary tórt keıipker bolady. Bulaı bolýynyń sebebi de bar. Oqıǵa aýyldan moıny alys, álde bir taý etegindegi ońasha jalǵyz qystaýda órbıdi. Fılmge bildeı bir poves arqaý boldy demeseń, asa kúrdeli sújet tappaısyń. Bar bolǵany shopannyń qystaýyndaǵy bir táýlik ómiri ǵana. Ǵumyrynyń óri bitip, eńisi qalǵan qart qoıshyny bárinen buryn mazalaıtyny aldyndaǵy bir otar qoıy men azyn-aýlaq iri-qarasynyń amandyǵy ǵana edi. Al aýyldan áldeneni syltaýratyp kelip turatyn elektrık jigittiń qoıshynyń jastaý áıelinen «dámesi» bar edi. Eń bastysy, osynaý oqshaý ómirge óziniń sábı júregimen kýá bolyp júrgen, janary suraqqa toly 12-13 jasar bala bar-tyn fılmde.
Kartına sújeti túngi kórinisten bastalyp, túnmen aıaqtalady. Óz kezeginde bul kartınanyń basy men aıaǵyndaǵy formalyq tutastyqty beretin sátti sheshim bolyp tabylmaq. Alǵashqy kadrlardan biz shopan áıeliniń janaryndaǵy jasty baıqaımyz. Nemese esik aldynda jaıýly posteldiń ar jaǵynan beriletin onyń shylym shegip turǵan sulbasynan áıel júregindegi muńdy tez ańǵaramyz. Rejıser akterlarynyń ishki álemin alǵashqy kadrlardan bastap asha bastaıdy. Árıne, óte sátti túrde. Aıtalyq, erli-zaıypty ekeýdiń tósek ústindegi beınesine rejıser tereze arqyly syrttan ótip bara jatqan motosıkl jaryǵyn paıdalanady. Nemese temeki shegip turǵan áıeldi aq matanyń artynan aı jaryǵy arqyly kórsetedi. Túngi kórinisterge jaryqty bulaı «janama» berý shynymen úlken sheberlik.
Burynyraqta bir danyshpan kınorejısserdiń (atyn umytyp turmyn) aıtqany bar eken, «rejıserdiń kim ekenin onyń alǵashqy fılmindegi alǵashqy kadrynan-aq baıqaýǵa bolady» dep... Ekrandyq týyndydaǵy kelesi kórinis shopan úıiniń erteńgi tirshiligine aýysady. Taǵy da tartymdy kadrlyq kompozısıaǵa kýá bolamyz. Kıno ónerinde kadr tereńdigi (glýbına kadra) deıtin uǵym bar. Bul da óz kezeginde fılm avtorynyń sheshimimen baılanysty dúnıe. Buny aıtyp otyrǵan sebebim, biz fılmniń kezekti kadrynyń birinshi planynan shopan ıtin, ekinshi plannan óristep bara jatqan otardy kórsek, kadrdyń sonaý kóz jeter sońǵy planynan motosıkl mingen elektrıkti baıqaımyz, ıaǵnı, kórsetiletin úsh nysandy Elzat jeke-jeke kórsetip jatpaıdy, bárin bir kadrǵa epti jınaqtaı biledi.
[caption id="attachment_21239" align="alignleft" width="449"]
Fılm rejıseri Elzat Eskendir Koreıada ótken kınofestıvalinde sóılep tur[/caption]
Fılm rejıssýrasyndaǵy eń aıtýly kadr elektrıktiń qoıshy úıine kelgeninen bastap kórsetiletin bes mınýttyq, úzdiksiz, ersili-qarsyly ponoramalyq kórinis edi. Atalǵan fılmniń tórt keıipkeri tolyq qatysatyn osy bir sena arqyly rejıser kóp dúnıeni kórsete alǵan bolatyn. Bir yrǵaqty, baıaý kamera qozǵalysy men úzdiksiz oryn aýystyryp otyratyn akterlar arqyly kórermen, tipti, kadr ishindegi montaj bolyp jatqanyn baıqamaı da qalýy múmkin. Sátti mızansena eriksiz tań qaldyrady. Ekran aldynda otyrǵan bizdiń esimizge grýzınnyń ataqty rejıseri Otar Ioselıanıdiń fılmderinde jıi qoldanys tabatyn plan aýystyrý tásilderi men orystyń uly rejısery Andreı Tarkovskıı qoldanatyn keıbir qoltańbaly sheshimder túsedi. Árıne, rejıser bul arada álemdik klasıkaǵa názik silteme jasaıdy, ony jalań kóshirmeıdi.
Rejıser ár akterdiń ishki álemin, emosıasyn áreketter men detaldar arqyly beredi. Ádette keıipker álemin ashýdaǵy taptaýyryn bolǵan sózdiń, mýzykalyq sheshimderdiń rólinen sanaly túrde bas tarta otyryp, fılm avtory tamasha sheshimderge bara alǵan bolatyn. Elzat elektrık pen áıeldiń arasyndaǵy jasyryn qatynasty berýde jaıýly turǵan ish kıimderdi paıdalansa, fılmdegi taǵy bir tamasha kadr retinde sheshesin qyzǵanǵan balanyń elektrıkke qarsylyǵyn jýylǵan kirdiń sýyn qarsylasa syǵýy arqyly beredi. Árıne, bala fızıkalyq turǵyda anaý elektrıkten álde qaıda álsiz, biraq ol sheshesin qorǵaǵysy keledi. Bala obrazy de óz kezeginde sátti ashylǵanyn aıtý kerek. Ádette sýretker úshin shyǵarmashylyqtaǵy eń bir qıyn tus – bala beınesin shynaıylyqpen bere alý. Kelesi bir kadrlarda bala erotıkalyq sýretteri bar gazetti ońasha alyp shyǵyp, odan «lázzat» ala bastaıdy, ári bul kórinis tikeleı kórsetilmeıdi... endi eseıip kele jatqan er balanyń bolmysyn ekranda budan da shynaıy qalaı berýge bolmaq?
60-jyldary Fransıadan órleý alǵan álemdik kıno tilindegi úlken ózgeris 90-jyldary qazaq «jańa tolqynynda» kórinis tapqan edi. Avtorlyq kınokonsepsıanyń basty sharttary: múmkindiginshe fılm senarıi rejıserdiń óziniki bolýy nemese onyń qatysýymen jazylýy, tipti, óz ómirimen baılanysty bolýy quba-qup sanaldy. Taza kıno tilin saqtaý maqsatynda múmkindiginshe kásibı akterlardan bas tartý nysaıy nemese akterlik oıynǵa «teatrlyq» reń bermeý, mýzykany az paıdalaný qatarly erejeler boldy. Bul aıtylǵandar kúni búginge deıin óner kınosyndaǵy, kıno teorıasy men synyndaǵy mańyzdy ólshemder qatarynda qarastyrylyp keledi. «Óliara» fılminen bir jerde ǵana beriletin tereń mýzykalyq kompozısıany baıqaımyz. Kórermen sanasyndaǵy fılmniń ózindik atmosferasynyń qalyptasýyna atalǵan mýzykalyq sheshim oń yqpal ete alary haq. Kásibı teatr akterlary qatysyp otyrsa da, teatrlyq elementterden múlde ada, shynaıy keıipker beınesi fılmniń sátti shyǵýyna septesip turǵandaı. Fılmdegi operatorlyq talǵamnyń joǵarylyǵy da birden kózge shalynady.
Óliara qazaq uǵymyndaǵy aı arasy, belgili bir ýaqyt pen kezeńderdiń shekarasy ispettes maǵyna beredi. Jahandyq keńistikten qarar bolsaq, el retindegi búgingi bizdiń qoǵamymyz, sol qoǵamdy jasaýshy retindegi bizder de qazir óliara kezeńde turǵandaımyz.
Biz sóz etip otyrǵan qysqa ǵana «Óliara» kınotýyndysy dramatýrgıalyq, psıhologıalyq, ekranızasıalyq turǵyda áli de keń taldaýǵa turarlyq dúnıe. Biz bul arada tek keıbir rejıserlik sheshimderge ǵana toqtalyp óttik.
Qurmetti oqyrman, Abaıdyń shyn ónerdiń tili týraly aıtqan myna óleń joldarymen sózimizdiń sirgesin jıǵymyz keledi:
Ótkirdiń júzi,
Kesteniń bizi,
Órnegin sendeı sala amas.
Bilgenge marjan,
Bilmeske arzan,
Nadandar báhra ala almas...
Á. Janbolat, kınotanýshy
