Aıta ketelik, Amerıka Qazaqstannan AQSH áskerılerine kómektesken aýǵandardy ýaqytsha ornalastyrýdy suraǵan edi. Aq úı Amerıka áskerin Aýǵanstannan shyǵarǵannan keıin Talıban amerıkakalyq áskerılerge qol ushyn bergen aýǵandardy jazalaıdy dep qaýiptenedi.
Bul týraly Aq úıdegi derekkózderine siltep Bloomberg saıty jazǵan bolatyn.
…
“Aýǵandar jaıly keńestik ıdeologıa sanamyzǵa sińirip tastaǵan teris túsinik bar. Negizinde, bul ult biz oılaǵannan áldeqaıda talantty, batysshyl, demokratıalyq qundylyqtarǵa bizge qaraǵanda bir taban jaqyn el”, – deıdi tarıhshy Názıra Nurtazına.
Aýǵandar? Olar NASA-da jumys isteıdi
Ǵalym osy oraıda aýǵan halqyna qatysty bizge beımálim derekterdi alǵa tartqan eken.
“Aýǵandar ǵaryshqa bizden buryn (Toqtar Áýbákirov, red.) ushty. Aýǵanstannyń tuńǵysh ǵaryshkeri Ahad Momand birneshe tildi jetik meńgergen, qazir Almanıada turady. Ǵylymmen aınalysady.
NASA qatarynda aýǵan jerinen shyqqan ondaǵan ǵalym ter tógip júr. Nobel syılyǵynyń laýreattary arasynda da aýǵan ultynyń ókilder bar (al qazaq arasynan mundaı mártebege ıe bolǵan ázirge eshkim shyǵa qoıǵan joq), – deıdi ǵalym.
Aǵylshyn tilin meńgerý deńgeıinde aýǵandar Qazaqstannan oq boıy ozyp ketken.
Ǵalym dereginshe, bul kórsetkish boıynsha Aýǵanstan álem reıtıńinde 43-inshi orynda tur. Al bizdiń el osy tizimge engen 100 eldiń ishinde 92-shi orynda ǵana.
“Aýǵandardyń taǵdyry aýyr bolǵanman, qabilet-qarymy jaǵynan eshkimnen kemdigi joq”, – deıdi sarapshy.
Orystanǵan Qazaqstan, batystanǵan Aýǵanstan
Qazaqstan álem aldynda orysshyl, reseıshil el. Máskeýdiń aıtqanyn eki etpeıtin adal odaqtas. Aýǵanstan bizge qaraǵanda áldeqaıda batysshyl, demokratıalyq qundylyqtardy úrke qaramaıtyn ozyq oıly el.
Sóı degen tarıhshy batystanǵan Aýǵanstan men orystanǵan Qazaqstan arasynda paralel júrgizgen eken.
“19-shy ǵasyrda Batys jıhankezderi Orta Azıaǵa sapar shekti. Sol kezdiń ózinde orys ıdeologıasymen ýlanǵan Orta Azıa úshin Batystan kelgen saıahatshylar qubyjyq sekildi kórinetin. Olar bul arada uzaq aıaldaǵysy kelmeıtin, sebebi otarshyldyq qamytyn kıgen aımaqtyń atmosferasy óte aýyr edi. Sheteldikterdi áı-sháıǵa qaramaı jazaǵa tartyp, basyn shapqan kezder de bolǵan.
Orta Azıany kesip ótip, Aýǵanstanǵa jetkende eńseńdi basyp turatyn otarshyldyq ezgisi birden seıiletin. Ol tusta aýǵan ulty Ulybrıtanıa yqpalynda bolǵan edi. Erkin ómir surip, eýropalanǵan olar Batystyń mýzykasyn tyńdap, jaıma-shýaq ómir keship jatty. Iá, Aýǵanstannyń ótken tarıhy osyndaı edi”, – deıdi tarıhshy.
…
Názıra Nurtazına aýǵan ultynyń rýhanı dúnıetanymyna da egjeı-tegjeıli toqtalǵan eken. Aıtýynsha, aýǵannyń dinı ıdeologtary Islam dinin reformalaýǵa kóp kúsh salǵan.
Sonyń biri - Saıd Jamal Ál-Aýǵanı
“Ál-Aýǵanı? Ol Eýroıslam, djadıdızm konsepsıasyn qalyptastyrǵan iri qaıratker. Birneshe tildi erkin meńgergen, óz zamanynyń zańǵar tulǵalarynyń biri retinde tarıhta qaldy. Parıjde ómir súrdi. Qazaq, tatar, ózbek ıntelektýaldary Ál-Aýǵanıdi biraýyzdan moıyndady. Tipti uly Abaıdyń ózi Ál-Aýǵanıdiń bilimi men tanymyna tańǵalyp, ony ustaz dep ulyqtaǵan degen derekter kezdesedi.
Aýǵan oıshyldary Islamdy zamanǵa saı jańǵyrtýdy kózdedi.
Pákistannyń rýhanı kósemi, reformator Muhammed Lahorıdiń bir eńbeginde “Aýhanstan Orta Azıanyń mıstıkalyq ortalyǵy, rýhanı dińgegi. Aýǵanstan órkendese Orta Azıanyń da baǵy ashylady” deýi tegin emes”, – deıdi tarıhshy.
...
Keńestik ıdeologıa qazaqtyń tabıǵatyn buzǵan. Tóńiregine jaýlyqpen qarap, “adam adamǵa qasqyr” degen túsinikti sanasyna sińdirgen. Orystan ozyq ult joq dep “tárbıelep”, ózgelerine óshtikpen qaraýdy úıretip tastaǵan.
Sóı degen Názıra Nurtazına Qyzyl ımperıanyń teperishine tózbeı jer aýdarǵan ata-babamyzdyń qıly-qıly taǵdyryna toqtalypty.
“Sovettiń zeńbiregi pen pýlemetinen bas saýǵalaýǵa májbúr bolǵan ata-babamyzdy Aýǵan ulty baýyryna basyp, panasyna alǵan edi. Bógdesimeı, bótensimeı bir úzim nanyn úzip bergenin qalaısha umyttyq?! Sol tustary Aýǵan men Qytaı bıligi shekarany tars jaýyp tastap, keýdemizden keri ıterse qaıter edik? Mln-ǵa jýyq qazaq qyzyl qyrǵynnyń qurbany bolar edi”, – deıdi tarıhshy.
Beloe solnse pýstynı...
Ǵalym elimizdegi qos tildi aýdıtorıany orysshyl, reseıshil kózqarastan arylýǵa shaqyryp otyr. Namazdy Reseıge qarap oqyǵandy doǵaratyn kez keldi degen ustanymda.
Ksenofobıa, rasızm - qazaqtyń tabıǵatyna jat, komýnızm ıdeologıasy bir kezdegi tekti ulttyń sanasyna kúshtep, zorlap sińdirgen qaýipti sındrom.
Al Aýǵanstan tanym-túsinigi turǵysynan teriskeıdegi kórshimizge qaraǵanda áldeqaıda saýatty, órkenıetti el.
“Amerıkamen áriptesken eshbir el jaman bolǵan joq. Amerıkanyń qundylyqtaryn qabyldaýǵa ázir memleket damýdyń dańǵyl jolyna túsedi.
Aýǵanstannan kelgen stýdentterge sabaq beremin. Tárbıeli, mádenıetti, oı-óresi joǵary jastar. Iá, olar tereń oıda júredi. Kózderinde muń bar. Týǵan jerindegi tragedıany toqtatýǵa bar kúshin sarp etýge ázir”, – deıdi ol.
Pýtınge keregi ne?
Keńestik ıdeologıa men búgingi Pýtın propagandasy úshin qazaqtardyń aýǵandardan, qytaılardan, arabtardan aýasha júrgeni tıimdi. Orystyń arasynda keń taraǵan evreıler, chýkchalar, aýǵandarǵa qatysty anaıy ázilderdiń astarynda maqsatty túrdegi kemsitý, qor sanaý pıǵyly jatyr.
“90 jyldarǵa deıin Ortalyq arnadaǵy dıktorlardyń barlyǵy jıren shashty, kók kózdi qyz-jigitter edi. Sovet kınosyndaǵy júrekjutqan batyrlardyń barlyǵy slaván ultynan boldy.
Al musylmandy zorlyqshyl, qylmysker, qaraqshy retinde kórsetti. Bir ǵana “Beloe solnse pýstynı” fılmindegi Abdýllanyń obrazyn alyńyz. Munyń bári propaganda!
70 jylǵa sozylǵan aqparattyq úgit-nasıhattyń kesirinen biz tóńiregimizge óshpendilikpen qaraıtyn jaǵdaıǵa jettik. Ózge din men órkenıet ókilderin qabyldaǵymyz kelmeıtin minez qalyptasty. Biz ıdeologıa qurbanymyz”, – deıdi tarıhshy.
Sóziniń toq eterinde, Názıra Nurtazına qazaqtyń toleranttyǵy osyndaıda kórinýi kerektigin aıtyp, atajurtynda qýǵyn-súrginge ushyraǵan aýǵandardy keýdeden keri ıtermeýge shaqyrdy.
Ázirlegen, Dýman BYQAI
