Meıirimdilikti boıyna sińirgen bala keshirimdi bolady
– Ókinishke qaraı, bizdiń qazirgi qoǵam Abaıdyń «Qansonarda búrkitshi shyǵady ańǵa» degen óleńindegideı bolyp tur. Biz qansonarda ómir súrip jatyrmyz. Qundylyqtardyń shatasqan zamany. «Qaısysy durys, qaısysy burys» degen suraqqa ata-ana da, muǵalim de, qoǵam da ań-tań.
Siz aıtqan jaǵdaıdy men de kórdim, júrek aýyrtatyn jaıt. Degenmen, ustaz qalaı da meıirimdi bola bilýi kerek. Al bala bul nársege nege bardy, bul – ata-ananyń quzyryndaǵy, jaýapkershiligindegi másele. Árıne, emosıaǵa berilip, balaǵa qol kóterýi ustazdyń óz mártebesine saı áreket jasamaǵanyn kórsetedi. Balany jeke shaqyryp alyp, bólek sóılesýi kerek edi. Bul jerde ustazdyń sol sáttegi áreketin qoldamaımyn.
Jan-janýarda «qutyrma» degen aýrý bar. Odan tek óltirip, kómip qana qutylasyz. Sebebi vırýs sıaqty qalǵanyna juǵady. Ókinishke qaraı, qoǵamda jastar arasynda «qutyrma» aýrýy paıda boldy. Onyń aldyn alý úshin vaksınalaý kerek. Ol úshin siz ben biz, ata-ana, muǵalim, memleket qolǵa almasa, osyndaı ár oqıǵaǵa beıjaı qarasaq, indet retinde jaıyla beredi. Oǵan toqtaý bola qoımaıdy.
Sondyqtan vaksınanyń ishinde ata-babamyzdyń, ulylarymyzdyń ósıeti bolýy kerek. Bul otbasy – oshaq qasynan tabylady. Eger bala otbasynda meıirim kórip óspese, durys emes. Biz otbasyndaǵy kıkiljińdi, qoǵamdaǵy qatygezdikti keshirim jáne meıirimdilikpen ǵana joıa alamyz.
Meıirimdilikti boıyna sińirgen bala keshirimdi bolady. Bul jerde ustaz da, bala da meıirim kórmegen bop tur.
Ustaz mártebesin ósiretin de, óshiretin de – ata-ana
– Qazaqta «Jaqsy áıel erdiń basyn tórge súıreıdi» degen maqal bar. Sol sıaqty «Jaqsy ata-ana ustazdyń basyn tórge súıreıdi» deýge bolady. Ustazdyń mártebesin ósiretin de, óshiretin de – ata-ana. Muny aksıoma retinde qabyldaý kerek. Ókinishke qaraı, mektepke ata-ana «Ne úshin», «Nege» degen suraqpen barady.
Shyn máninde, «balamyzǵa, mektepke ne isteı alamyz» degen saýalǵa jaýap izdeýimiz kerek. Balaǵa esikten kirmeı jatyp «Mektepte ne boldy. Ustazyń ne dedi» degen arandatýshy suraq qoısaq, «Masha men aıýdyń» kúnin keshemiz. Óıtkeni osy múltfılmnen nár alǵan bala ótirik jylap, ótirik kúle salady. Al bala kózdi ashyp-jumǵansha ósip ketedi. Muny ata-ana da baıqamaı qalady. Ustaz, qoǵam, ata-baba qundylyǵy týraly úıde áńgime bolmaǵan soń ol balaǵa ókpeleýdiń qajeti joq.
Kezinde bizdi de muǵalim uratyn, ursatyn, zekıtin. Biraq áke-sheshemiz qatelik jasaǵan ózimizdi kinálap, ekpinimizdi basatyn. Keıde ata-ana bala-shaǵasyna Alladan da asa meıirimdi bolyp ketedi. Sonyń zardabyn qoǵamnan, ortadan, ustazdan, aınaladaǵy dostarynan da kórip kelemiz. Aınalyp kelgende, bul másele dastarqan basyndaǵy sharýa.
Muǵalimdi de aqtap jatqam joq. Muǵalimniń de túr-túri bar. İndet kezinde toı toılap júrip, onlaın sabaq bergenderdi kórdim. Ustazdyq – jaýapkershilik qyzmet. Ol kúlimsireı almasa, meıirimdi bolmasa, onda dıplomyn qaıtaryp bere salsyn. Al keshegi Ahmettiń izgiligin balalardyń boıyna sińiretin adam bolsańyz, aldymen rýhyńyzdy túzeýge tıissiz. Keıbir oqıǵa bilimdi, rýhty ustaz úshin ótkinshi jańbyr bolýy kerek. Ótkinshi jańbyrdyń artynan kún shyǵady ǵoı. Biraq biz sol jańbyrdyń astynda qalyp ketip jatyrmyz.
Bári otbasy – oshaq qasyndaǵy tárbıege kelip tireledi.
Japyraqqa qurt tússe, kózge kórinedi. Oǵan dárisin seýip, emdeýdiń áreketin jasaısyz. Al dert tamyrǵa ketse, óte qıyn. Bul tuqymdy qaıdan alǵanyńyzǵa baılanysty. Ata-ana balany bergen mektebine, ustazyna, ortasyna, dostaryna mán berip, zerdelemese bolmaıdy.
Ata-ana tańerteńnen keshke deıin jumys istep, tapqan dúnıeni balanyń ústinen tókse de, tamyrǵa enip ketken dertti ýaqytynda qaramasa qansha «vaksına» salsa da kesh.
Al bala mektepke barǵan boıda japyraǵyna túsken vırýsty baıqasańyz, emdeýge múmkindik bar. Tamyrǵa kirgen nárse qıylady. Baqsha ıesiniń mindeti – almaǵa qurt túsirmeý. Onyń tehnologıasy kóp. Kúnine on bes, jıyrma mınýt balamen sóılesip, dáripteseńiz, qurt túsirmeısiz.
Anadan – qasıet, ákeden – ósıet. Sondyqtan rýh kóterilmeı, eshteńe bolmaıdy. Sezimdi qıalǵa emes, qıaldy armanǵa, armandy amalǵa aınaldyrýymyz kerek. Ár ata-ana balasyn tulǵa retinde qalyptastyrýǵa amal jasaýy qajet. Amal – dastarqan basynda ósek emes, ósıetke toly «vaksına» bolǵany durys.
Balany «aýtsorsıngke» berip qoıdyq
– Qazaq – óte tolerantty halyq. Osynshama ultty baýyryna basyp, bir-biriniń shekesinen shertpeı, beıbit zamanda ómir súrip jatyrmyz. Bul – bir. Ekinshi – «qazaqpyn» dep keýdeni ura berýdiń qajeti joq. Ózimizdi órkenıetke jeteleýimiz kerek. AQSH «Marstan qashan úı salamyz?» dep jatqanda biz áli attyń ústinde kókpar shaýyp júrmiz. Nemese usaq-túıek máseleni sóz etip, jeńe almaı kelemiz. Eger júıeli jumys júrgizilse, budan baıaǵyda ótip ketken bolar edik. Bul jerde ata-ananyń ishki dúnıesin syrtqa shyǵarmaıynsha, «ol ne qajet etip otyr», «qoǵamda nege osyndaı kıkiljiń kóp» degen saýalǵa memlekettik organdar, uıymdar bas qatyrýy kerek.
Qumyraǵa gúl ekseńiz, úıdiń sánin keltiredi, hosh ıisi kóńildi kóteredi. Qaramasań, ol da óledi. Tropıkalyq elde qysy-jazy gúldenip turady. Bizdiń qazirgi is-áreketimiz qumyraǵa otyrǵyzǵan gúl sekildi. Urpaq, el, jer degende qysy-jazy ósip turatyn tropıkalyq gúlderdi egýimiz kerek. Bul qoǵamnyń, tabıǵattyń jańbyrymen ósip turady.
Bar nárseni materıaǵa tirep qoıdyq. Úkimetke ilip qoıdyq, balany «aýtsorsıngke» berip qoıdyq. Bul jerde «aýtsorsıng» dep balabaqsha men mekteptegi ustazdardy aıtyp otyrmyz. Ókinishke qaraı, ata-ana búkil jaýapkershilikti mekteptegi muǵalimge artyp qoıady.
Qazaqtyń qundylyqtaryna qazaqtyń ózi senip, súıý kerek. Ony jarıa qylýdyń qajeti joq, tek is-áreketińmen, bolmysyńmen ózge ult arasynda aıtsańyz, eshkim aqymaq emes. Sizge qarap boı túzeıdi, syılaıdy. Al siz «Nege qazaqsha sóılemeısiń?» deseńiz, durys emes. Syndy jónimen aıt. «Syn kótermeı hakim bolmas, shyn kógermeı halqyńa jaqyn bolmas» degen jaqsy sózim bar. Syndy basqadan emes, ózińnen izde! Talaı azamattar syrtta tildiń, jerdiń, eldiń áńgimesin aıtady, al aralasyp, otbasyna barsań, shúldirlesip otyrady.
«Teksiz bolyp shý kótergenshe, tekti bolyp tý kóter» der edim. Myna qarańǵy qoǵam úshin isińdi iste. Biz ózimizge ádil bolǵanda til, din, rýh máselesi de sheshiledi. Ózine ádil bolmaǵan adam ortasynda týralyǵyn aıta almaıdy.
Az da bolsa, ózime ádilettiligim bar, az da bolsa qoǵamǵa paıdam tısinshi dep 61 adamnan turatyn, 18 fılıaly bar qoǵamdyq birlestikti qarjylandyryp, únimdi qataıtaıyn dedim. Ádil bolǵan adam týralyǵyn aıtady. Týralyq pen ádildikti aıtqan adam ǵana talap etedi.
Qansonardaǵy búrkitshi álsiz bolyp tur
– Qansonardaǵy qoǵamda biz búrkitshini daıyndaýymyz kerek. Búrkitshi – ata-ana. Taýdan tasqa sekirgen túlkini aýlaý kerek. Túlki – qoǵamdy aınalyp júr. Bul nebir aǵymdar, ıdeologıa. Búrkitshi álsiz bolyp tur. Ony daıyndaý – siz ben bizdiń, qoǵam men memlekettiń quzyryndaǵy dúnıe. Qazaqtyń qundylyǵyna, otbasynyń jáne ata-ananyń jaýapkershiligine qaıshy nárse istesek, qoı men dońyzdy shatastyrǵan bolamyz. Ekeýin shatastyrýdyń qajeti joq. Qazaqqa, qoǵamǵa ǵasyrlar boıy aıtylyp kelgen nárse kóp. Sony júrekpen oqyp, kóńilge toqı alsańyz, adaspaısyz. Biz júrekpen emes, kózben oqımyz.
Birde Máshhúr Júsip babamyz týǵan-týystyń úıinde Arqanyń qysyn sóz etkende «Nege bizde mal qyryla beredi?» deıdi. Sonda janyndaǵylar «Qudaıdyń isi ǵoı» depti. «Jaman qudaıshyl keledi». Sol sary aıazda torǵaı da ushyp júrdi, ólgen joq. Qoıan da yrshyp júrdi, ólgen joq. Nege bizdiń mal qyrylady?» degen eken.
Sol sıaqty bar nárseni júıeli istesek, sýısıd nege toqtamaıdy? Demek, másele ózimizde. Nege jetim-jesir kóp? Tastandy sábı sany nege azaımaı tur? Kókek-analar nege kóp? Muny Qudaıdyń isi, ómirdiń zańdylyǵy deı almaısyz. Kórshi elge qarasańyz, tórt qubylasy túgel. Óıtkeni júıeli túrde balalaryna vaksınasyn berip, aramshóbin julyp jatyr.
Ómirge kelgen bala – topyraq. Oǵan qansha qunar berseń sonshalyqty ósedi.
Aǵash ustasynyń kim bolýy mańyzdy emes. Onyń istegen dombyrasyn aǵashynyń sapasyna, daýysynyń jaqsy shyǵýyna qarap baǵalaımyz. Biraq usta ony qandaı quralmen istedi, onda sharýamyz joq. Sol sekildi ata-ana, memleket, qoǵam, muǵalim – aǵash ustasy. Dombyranyń áýeni qaıda ketip jatyr, mine, soǵan qaraýymyz kerek. Ókinishke qaraı, qulaǵy buralyp, basqasha shyńǵyrǵan daýys shyǵýda. Sodan keıin de sýısıd deregi kóbeıip ketti.
Sonyń ornyna kúmbirlegen daýys áýelep, ár qazaqtyń júregine jetse, bul – ata-ananyń da, bizdiń de jemisimiz. Biz ózegimizge oralmaıynsha, bul nárse toqtamaıdy. Ózegimiz – vaksınanyń ishine ata-babanyń ulaǵatty, nasıhatty sózderin sińirip, urpaqqa dozasyna saı berý.
Másele – nátıjege emes, maqsatqa jumys isteý. Bizdiń maqsat – bolashaq urpaqty keleńsiz oqıǵadan arashalap alý. Biz búgin istegen nárseden qumyraǵa otyrǵyzylǵan gúl sıaqty nátıje kútemiz.
Maqsatqa qaraı júrsek, nátıjeniń ózi keledi. Sondyqtan maqsatqa saı júıeli jumys isteýimiz kerek. Vaksınany balaǵa retimen, jónimen bersek, bala da solaı qalyptasady.
Qazaqty qurtatyn – kórealmaýshylyq
– Qarıa asharshylyq kezinde óler aldynda balasymen sóılesipti. «Balam, asharshylyqta ashtyqpen ólip baramyz. Al toqshylyqta asharshylyqpen óletin kún keledi» depti. Biz osyny kórip jatyrmyz. Adamnyń qalaýynda shek joq. «Kedeı – baı, baı Qudaı bolsam» deıdi. Ata-babamyz kóship-qonyp júrip, bizge osynshama mura qaldyrsa, al otyryqshy bolǵan qazaq jańa tehnologıanyń arqasynda kóp nárse isteýimiz kerek. Júrekti jibitetin – qanaǵatshyldyq, qatyratyn – kórealmaýshylyq. Kúnshildik, baqtalastyq túbimizge jetedi. Biz bireý úshin qýana bilýimiz qajet. Ata-babamyz asharshylyqtan da aman qalyp, qazaqtyń týyn osy kúnge ákelgen bolsa, bizge ne joryq? Erteńin oılamaǵan, josparlamaǵan erden, tipti elden de eshteńe shyqpaıdy. Ózińe, balańa ne deısiń, másele – sonda.
Ázirlegen Aıaýlym SHAIMARDAN
