Sol saparda bizge joldas bolǵan shopyr jigit «Shymkenttikter bizge jyly lep alyp keldi» -degen-di. Suradyq.
Sóıtsek, kúngeıden kóship barǵandarǵa qarap jergilikti jurt tútinin túzý ushyra bastapty.
Qora-jaıyn qymtap, egin egip, baý-baqsha salyp, tirshiligine óń kirgizgen. Óıtkeni, ońtústikten barǵandar kez kelgen sharýany shyr aınaldyrady. Kásiptiń kózin taýyp, mal baǵyp, jer emip, eńbektiń ıgiligin kórip jatqandardyń kóbi – solar. Eńbek etýdiń, qazaqylyqtyń úlgisin kórsetkender de kúngeıden kelgen aǵaıyndar.
Sol sapardyń áserinen aryla almaı júrgende túriskeıdi qazaqylandyrýǵa aıanbaı atsalysyp, Túrkistan oblysyndaǵy aǵaıyndy Soltústik Qazaqstan oblysyna kóshirýmen aınalysyp júrgen naǵyz eńbekqor janmen tildesýdiń reti tústi.
Nurjamal Tambetovanyń negizgi qyzmeti – SQO-nyń eńbek baǵdarlamasy boıynsha jumyspen qamtý ortalyǵynyń bas mamany. Áńgime-suhbatymyz bylaı bastaldy.
-Nurjamal hanym, kúngeıdiń 40 gradýs ystyǵynan Arqanyń 40 gradýs aıazyna qalaı bardyńyz?
-Saryarqaǵa keletinderdiń kóbi suraqty osydan bastaıdy. Bul qate. Saryarqa túgili, Iakýtıada da adamdar ómir súredi. Men 2015 jyly Shymkentten keldim. Qazyǵurt degen aýdannyń týmasymen. Jambyl Qapparov mektep-ınternatynda orys synyptaryna tárbıeshi bolyp jumys istegenmin. Onyń aldynda Shymkent ýnıversıtetinde meńgerýshi boldym. Ártúrli jumys istedim.
-Kóshý ıdeıasy qalaı týdy? Sodan bastasańyz.
-Bir kúni telearnadan «Soltústik Qazaqstan oblysyna qazaqtardy kóshirip jatyr» – degen jańalyqty kózim shalyp qaldy. «Ońtústik Qazaqstan» gazetinen de oqydym sondaı aqparatty.
Sodan bastap quıysqanym kóterilip alǵany. Qalaı kóshý kerek? Kimmen habarlasamyn, kimnen suraımyn dep izdene bastadym. Aýdandardyń birine qońyraý shaldym. Olar bir telefon nomer berdi. Habarlastym.
Sóıtsem, álgi kisim Maǵjan Jumabaev aýdanynyń ákimi bolyp shyqty. Áńgimelestik. Ákim: «Orysshaǵa qalaısyz?» - dep surady. Orys mektebinde, orys synyptaryna qazaq tilinen 10 jyldaı sabaq bergenim bar ǵoı.
- Bir adamdaı sóıleımin - dedim.
-Onda bolady eken - dedi.
-Ony ne úshin suradyńyz? – dedim.
-Bul jaqta orys kóp. Qazaqtar da oryssha sóıleıdi. Ózińizge ózińiz myqty bolmasańyz, munda qıyn – dep kúldi.
Keıin bildim, ákimniń ózi Túrkistan oblysynyń týmasy, onyń ishinde Qazyǵurttyń Jańabazar degen jeriniń jigiti eken. Almatyda oqyp, sonda ósipti. Meni óziniń orynbasaryna tapsyrdy.
Sóıtip, az ýaqytta daıyndaldyq da kóship kettik. Joldasymdy kóndirý qıyn boldy. Maǵan «Memleket bul baǵdarlamany ne úshin shyǵaryp jatyr?» degen oı qyzyq boldy basynda.
Sóıtip, dám tartqan jer – Soltústik Qazaqstan oblysynyń Maǵjan Jumabaev aýdany, Býlaev qalasy bolyp shyqty.
-Osy ýaqytqa deıin jalpy teriskeıge qansha qazaq qonys aýdardy?
-Men bul jumysqa aýysqaly úsh aı ǵana boldy. Oǵan deıin, birinshi, ekinshi jyldary mektepte boldym ǵoı.
Osy úsh aıdyń ishinde men osy kóshi-qon salasyn zertteı bastadym.
Bıylǵy jylǵy berilgen tapsyrma aýdanymyzǵa 61 otbasyn kóshirip ákelip, ornalastyrý eken. Tamyzdyń basynda osy jumysqa turdym. Ol kezde bar bolǵany jıyrma otbasy ǵana kelipti. Onyń jartysy jalǵyzbastylar. Birden jumysqa kirisip kettim.
Úsh aıdyń ishinde jospardaǵy 41 otbasyn túgeldeı kóshirip ákeldik. Onyń syrtynda taǵy úsh otbasyn ákeldik. 65 otbasy boldy uzyn sany.
Buǵan deıin jalpy bizdiń aýdanǵa 2015 jyly 3 otbasy, 2016-da 10 otbasy, 2017-de 23 otbasy, 2018-de 49, bıyldyqqa ilgeride aıtqandaı 65 otbasy kóship kelip ornalasty.
-Keri kóshkender bar ma?
-Jersinbeı kóshti dep aıta almaımyn. Biraq qaıtadan aýylyna qaıtyp ketkender bar. Olardyń áýel bastaǵy oıy men jospary durys bolmaǵan. Kóbi bankke qaryzǵa batyp, sodan qutylý úshin osy jaqqa qonys aýdarady. Olarǵa memleket aqsha beredi.
Analar sol aqshamen qaryz-quryzynan qutylyp, bir jyldaı osy jaqta turady da, keler jyly jersinbedik dep ketip qalady. Jersinbeı, qınalyp, jumys tappaı, ash-jalańash qalyp kóship ketken eshkim joq.
Qazir men úgit-nasıhat jumysyn júrgizgende birden aıtamyn: «Qaryz-quryzyńnan qutylý úshin kóshemin deseń, meni áýre qylma! Ol jaqta da ómir súrý qıyn. Biraq júregiń qalap tursa, barǵyń kelse, shyn táýekel etseń bar. Al olaı bolmasa, aqshadan dámetpe» -dep aıtamyn.
Dıplomy joq, naqty mamandyq almaǵandarǵa da bul jaqtan jumys taýyp bere alamyn. Osy jaqtaǵy kýrstarǵa oqytamyz.
Traktorshy, aspazshy, shashtaraz degen sıaqty kásiptik bilim beremiz. Tipti «Jumys kerek emes. Men mal baǵamyn» degenderge ákim tikeleı ózi buıryq shyǵarady. Jer beredi, mal alatyn kredıt beredi.
-Mysaly, men kóship bardym deıik. Maǵan ne beresizder? Ret-retimen túsindirińizshi.
-Birinshi kezekte, biz sizdiń qolyńyzdaǵy dıplomyńyz bolsa, jumys taýyp beremiz. Sodan keıin, barlyq qujattaryńyzdy qabyldap, sýbsıdıaǵa ótkizemiz.
Eki túrli sýbsıdıa beriledi. Bireýi - kóship kelgenińiz úshin ár adamǵa 88 375 teńge naq aqsha. Bul qaıtarymsyz aqsha.
Ekinshi – bir jylǵa tóleıtin páteraqy beriledi. Aýyldy jerde bir adamǵa 454 500 teńge, eki adamnan tórt adamǵa deıin 554 500 teńge beriledi. Qalaly jerde budan kópteý beriledi. Biraq bul aqsha olardyń páterine jetedi nemese jetpeıdi dep aıta almaımyn. Óıtkeni, bireý jaǵdaıy jaqsy páterde nemese úıde turǵysy keledi. Bireýi arzanyn izdeıdi degendeı ǵoı.
-Kóship barǵan otbasylarda sheshimin tappaı otyrǵan qandaı qıyndyq bar?
-Qazirgi kúni bizde bala baqshaǵa ornalastyrý qıyn bolyp tur. Óıtkeni, mundaǵy bala baqshalarda oryn joq. Kóship kelip jatqandardyń kóbi balaly-shaǵaly otbasylar ǵoı. Bala baqsha salatyn kásipker de tappaısyz. «Memleket jáne kásipker» degen baǵdarlama bar. Sol baǵdarlamamen jeke menshik bala baqsha salatyn adam tappaı otyrmyz.
Adam tapsaq, sanıtarlyq epıdemıa degen «robottar» jumys isteıtin bir mekeme bar. Olar «Anaýy joq, mynaýy joq» dep ruqsat bermeıdi. Qysqasy, bir-birine kereǵarlyq basym.
-Al mektep jaǵynan qıyndyq joq pa? Jalpy, teriskeıde qazaq mektebi bar ma?
-Máseleniń úlkeni osy mekteptiń jetispeýshiliginde bolyp tur.
Mysaly, Maǵjan Jumabaev aýdany boıynsha jalpy sany 43 mektep bar. Onyń ekeýi ǵana qazaq mektebi. Bireýi osy aýdan ortalyǵy Býlaev qalasynda. Qaladaǵy jalǵyz qazaq mektebi sol. Onyń ınternatyna kóship kelgenderdiń balalary syımaıdy. Óıtkeni, onda bar bolǵany 25 oryn ǵana.
Bıylǵy kóship kelgenderdiń kóbi mektep jaǵynan qatty qınaldy. Ekinshi qazaq mektebi Maǵjannyń kindik qany tamǵan Sarytomar aýylynda. Odan bólek, aýdan boıynsha 8 aralas mektep bar. Biraq aralas mektep degen aty ǵana. Olardyń da orysshasy basym.
Jalpy, teriskeıdegi eń úlken másele – oqýshy sanynyń azdyǵy. Biz bir mektepte 100 bala bolsa, soǵan júregimiz jarylyp turyp qýanamyz!
Bir synypqa 3 bala kelse, sol mektepke bir synyp ashylady. Men jumys istegen mektepte 89 oqýshy boldy. Al olarǵa 42 muǵalim sabaq berdi.
-Bul memleketke qyp-qyzyl shyǵyn emes pe? Birneshe mektepti qosyp, nege bir mektepke qysqartpasqa?
-Bul jaqtaǵy aýyldardyń arasy qashyq. Ýspenskıı, Aqqaıyń degen sıaqty aýyldyq okrýgter bar. Olarǵa qaraıtyn aýyldardyń arasy 60-80 shaqyrym. Qys pen kóktemde aýyldan attap basý qıyn. Aýyl arasyndaǵy joldardy jóndep, mektepterdi bir-birine qosyp, sanyn azaıtýǵa bolar edi. Burynǵy ákim sol máseleni kótergen.
Onyń maqsaty – memleketke túsetin aýyrtpalyqty azaıtý bolatyn. Qysta qar kúreıtin traktor shyǵaryp, aýyldardaǵy mektepterdi bir-birine qosaıyq degen usynysy bolǵan. «Memleketten bólingen aqshany aýdannyń ózine jumsaıyq» - dep júrýshi edi.
Maǵjan Jumabaev aýdanyna bala baqsha, oqýshylar saraıy kerek. Aqshany soǵan jumsaıyq degen. Osyndaı jaqsy bastama kótergen ákimdi bir-aq sátte ornynan alyp tastady.
Mektep máselesi degennen shyǵady, qazaq mektebin ashýǵa úles qosyp otyrǵan ońtústikter bar. Ońtústikten kelgen birneshe otbasy ózderiniń bes balasynyń ústine, taǵy 5 ne 8 bala asyrap alyp, qazaq mektebin ashýǵa muryndyq boldy. Sóıtip, Aqqaıyń men Sulýshoq aýylynan eki mektep ashyldy. Sulýshoqta 9 bala qalǵan eken, qazir kóship barǵandardyń esebinen mektepte 49 bala oqyp jatyr...
Osy arada mynany aıta keteıin.
Bes balaly otbasy balalaryn qysqy maýsymǵa daıyndaýda azdaǵan qıyndyq kezdesedi. Óıtkeni qazir balalardyń kıimi óte qymbat. Onyń ústine, 5 balany jalǵyz aılyqpen asyraý aqylǵa qonymsyz. Sondyqtan, memleket osy jaǵyna kóńil bólse deımin.
Odan bólek, memleket kóship kelýshilerge turaqty aılyǵy bar jumys qana berip qoımaı, mal sharýashylyǵymen, eginshilikpen, qus ósirýmen aınalysýǵa zańnyń belin basyp turyp kóbirek múmkindik berý kerek. Sonda ǵana teriskeıge kóshetinder kóbeıedi.
-Jalpy, qandaı mamandar kóship kelýde? Aralarynda ákim nemese dırektor bolyp jatqandar bar ma?
-Muǵalimder, dárigerler kóship keldi. Bárine aýyldyq eldimekenderden jumys taýyp berip, sol jaqtarǵa ornalastyrdyq.
Basqa oblystarda ákim bolǵandar, dırektor bolyp jatqandar bar eken. Máselen, SHQO men Pavlodar oblysy týraly estigem.
Kerekýde aýdan ákimi, mektep dırektory, onyń orynbasary, mádenıet úıiniń dırektory, aýyl ákimi bolǵandar kóp.
Maǵjan Jumabaev aýdanyna oqý bitirgen, dıplomy bar azamattar kóship kelýge daıyn. Bolashaqta bizden de dırektorlar shyǵady.
Meniń osy jaqqa kóship kelýdegi eń basty maqsatymnyń biri – teriskeıdegi siresken seńdi buzý, qazaqylandyrý edi. Soǵan jetpeı tynbaımyn.
Qazirgi ákimim Qaırat Omarov ta kúngeıden barǵan aǵaıynǵa degen kózqarasy jaqsy. Osyndaı azamattar barda bizden de dırektorlar shyǵady.
Teriskeıde kelgeli bul jaqta naýryz qazaqsha ótetin boldy. Qazaqy reń ákeldik. Aqqaıyńdaǵy orystar shymkenttikterdiń baýyrmashyldyǵyna qatty rıza bolyp, júrgen jerlerinde aıtyp otyrady.
-Qudalasyp jatqan joqsyzdar ma?
-Balalarymyz áli jas (kúldi). Bul jaqtaǵy taǵy bir másele: jergilikti jigitter ózderinen 5-7 jas úlken qyzdarmen úılenip jatady. Surap bilsem, qyz az deıdi. Ózge ulttan áıel alǵysy kelmeıdi.
Almaty men Shymkent jaqta qazaqtyń qanshama qarakóz qyzdary jigit tappaı júr? Solar osynda kelse ǵoı dep oılap qoıamyn keıde.
Baǵdarlama da jyldan jylǵa tolyǵyp jatyr. Biz kelgende kóship kelgeniń úshin ǵana sýbsıdıa alatynsyń. Qazir páterge de tólenedi.
Ońtústikten negizinen Túrkistan oblysy men Jambyl oblysynan ǵana kóship kelýde. Qyzylorda oblysy tipti bilmeıdi eken bul baǵdarlamany.
Túrkistan oblysynyń Saryaǵash pen Keles aýdanynan kóship kelip jatqandar kóp. Bári jersinip, osy jaqqa úırenisip ketti.
Bıyl Ordabasy aýdanynan 6 otbasy keldi aramyzǵa. Jetisaı jaqtan da bir jigitter kelip, kórip ketti.
Qudaı qalasa, kóktemde Maqtaraldan kósh aǵylady dep kútip otyrmyz. Bıyldan bastap memleketten aqsha bólinip jatyr. Úı salynyp jatyr. Osylaı jalǵasa berse, kóshimiz áli-aq kólikti bolady.
-Teriskeıge barǵysy keletinder egin egip, malmen aınalysqysy keledi ǵoı. Ondaı eńbekqorlarǵa qandaı ıgilik qarastyrylǵan?
-Mal baǵýmen, eginshilikpen aınalysqysy keletinderge jer beriledi. Jer bolǵanda da birden 5 gektar bólinip beriledi.
Al eginshilikpen turaqty aınalysamyn degenderge 180 gektar bólinip beriledi. Odan azy joq. Ol úshin sol jaqqa turaqty kóship baryp, sonda turyp, sol jaqtyń adamy bolýyńyz kerek. Baryp-kelip isteımin degen pysyqaılyq júrmeıdi.
Jalpy, jumyspen qamtý baǵdarlamasynda 200 myń teńgeden bastap 5 mılllıon teńgege deıin alýǵa, jumys bastaýǵa bolady. Kásip ashamyn degenderge jol ashyq. Jumyspen qamtý ortalyǵyna baryp bıznes planyńyzdy ótkizesiz. Sodan keıin aqsha bólinedi.
Bul baǵdarlamamen oralmandar da barýǵa bolady. Keler jyly SQO-ǵa kóship baratyn qazaqtarǵa aýyl sharýashylyǵyn, mal sharýashylyǵyn kórkeıtýge 15 mlrd teńge bólinedi degendi estip jatyrmyz.
«Eshkimdi alalamaı, sol aqshany kásiptenemin degenderge sýbsıdıa, grant, kredıt retinde bólip beresińder» - depti. Qudaı qalasa, bári jaqsy bolady dep oılaımyn.
Jalpy, soltústikke kóshý baǵdarlamasynyń negizgi maqsaty – jeńildik berý emes, múmkindik berý. Osyny jurt bilýi, túsinýi kerek.
-Áńgimeńizge raqmet!
Caýaldasqan Jaras KEMELJAN
REDAKSIADAN:
Soltústikke qonys aýdarǵysy keletin aǵaıyn Nurjamal Tambetovanyń telefonyna habarlasyp, aqparat alýyńyzǵa bolady. Baılanys nómiri: 8 (778) 882 36 43
