Jalpy, qarjy pıramıdasynyń anyqtamasy qandaı? Pıramıdanyń birinshi qatysýshylarynyń tabysy keıingi ınvestorlardyń qarajaty esebinen tólenetin alaıaqtyq júıeniń bir túri. Qarjy pıramıdasynyń negizin salýshylar ınvestorlarǵa uzaq ýaqyt boıy saqtalýy múmkin emes joǵary tabysqa ýáde beredi. Bul rette pıramıdanyń barlyq qatysýshylary aldyndaǵy mindettemelerin óteý múmkin emes ekeni anyq. Ashyq aqparat kózderine súıensek, bul pıramıdany oılap tapqan – ıtalándyq-amerıkandyq Charlz Ponsı. Ol ınvestorlarǵa poshta markalary boıynsha alypsatarlyq arqyly tabys ósetinine ýáde berip, bıznes ashqan.
Endi qazirgi ahýaldy zerdelep kórsek, qarjy pıramıdasyna qatysýshylardyń biriniń ótkeninen habardarmyz. Ol elimizdegi shaǵyn qalalardyń birinde týǵan, ósken, er jetken. Jumys izdep elordaǵa kelgen ol aldymen jaldamaly páter taýyp, eńbek ete bastaıdy. Ata-anasyn osynda kóshirip alýdy da armandaıtyn. Biraq jaldamaly jumys pen tolyq emes jumys kúni oǵan qysqa merzimde qalaǵan nársesine qol jetkizýge múmkindik bermedi.
«Men kóp jumys istedim, biraq meniń tabysym áli úı satyp alýǵa da jetpeıtin. Al jas kezińde báriniń birden bola qalǵanyn qalaısyń: páter, jańa kólik jáne dostarmen kafege barý, qydyrý... Birde áriptesim meni boljanǵan ınvestısıalyq kompanıaǵa qarjy salýǵa kóndirdi. Shyndyǵynda, bul kádimgi qarjylyq pıramıda bolyp shyqty. Men barlyq táýekelderdi túsindim, biraq onyń jaqsy jáne jaman jaqtaryn ólshep kórgennen keıin men bar aqshamdy salýǵa sheshim qabyldadym», - dedi er adam.
Astana turǵynynyń aıtýynsha, ol bir jyldyń ishinde jaqsy tabys tapqan. Salonnan eski kóligin krosoverge aýystyrady, qymbat kıim dúkenderi men meıramhanalardy aralaýǵa shamasy jetedi. Ómirindegi ózgeristerdi kórgen onyń dostary men týystary da qarjy pıramıdasyna aqsha salýdy uıǵarǵan.
«Aqshanyń dámin sezingendikten, men odan da kóp paıda tapqym keldi. Qolma-qol aqsha jınadym, sonymen qatar ata-anamnan jalǵyz baspanalarynyń kepiline nesıe alýdy ótindim. Ol jaqtan kelgen barlyq qarajatty qarjy pıramıdasyna saldym. Bul aqshany aınaldyrýǵa tolyqtaı sengen bolatynmyn. Bar armanym – lúks turǵyn úı kesheninen úsh bólmeli páter satyp alý edi. Biraq bir aptadan keıin men kompanıanyń qyzmetin qysqartqanyn bildim. Iaǵnı, nesıe aqshasyn shyǵaryp úlgermeı jatyp pıramıda qulap qaldy. Sonyń saldarynan biraz qaryzǵa da batyp qalǵanmyn. Sonymen qatar keıbir dostarym men týystarym da nesıe surap, aqsha salyp úlgergen-di, olar maǵan telefon soǵyp, aqshalaryn qaıtarýdy talap ete bastady», - dep bólisti qarjy pıramıdasynyń qurbany.
Nesıeleriniń bir bóligin jabý úshin ol kóligin satady. Endi qazir bankterdiń paıyzyn tóleý úshin úsh jumys isteıdi. Bankke kepilge qoıǵan ata-anasynyń páterine alańdaǵandyqtan, er adamnyń densaýlyǵynda qıyn problemalar týyndaı bastady. Óziniń aıtýynsha, qarjylyq pıramıdaǵa ınvestısıa salý kazınoda oınaǵanmen teń: sáttilik nemese joq. Ol ózin baqytsyz dep sanaıdy.
Nelikten adamdar qarjylyq pıramıdalardyń qaqpanyna túsedi? Sarapshylardyń pikirimen sanasyp kórsek, Andreı Chebotarevtiń aıtýynsha, aldymen ol jerge kim jáne ne úshin aqsha salyp jatqanyn anyqtaý kerek.
«Birinshi sanattaǵy adamdar bul pıramıda ekenin bile tura ınvestısıa salady. Biraq olar aqshany quldyramaı turyp alýǵa úmittenedi. Al shemanyń absýrdtylyǵy - ol shynymen de jumys isteıdi, biraq basynda ǵana. Iaǵnı, solarǵa tólemder buıyrady. Buryn kelgender pıramıdanyń ósýine baılanysty paıdaǵa keneledi. Pıramıda jańa qarajat ákelmeı ósýin toqtatqanda, ol qulaıdy. Sondyqtan kóptegen adamdar ony shyǵaryp alýǵa ýaqyt tabamyn degen úmitpen aqsha salady. Biraq bul – óte qaýipti ınvestısıa túri, buǵan tolyq senimdimin.
Ekinshi tıptegi adamdar – tez baıyp ketkisi keletinder. Meniń jeke pikirimshe, bul tıptegi adamdar pıramıdalyq shemany tańdaýdan góri banktik depozıtti tańdaýda uqyptylyq tanytady. Iaǵnı, 15 paıyzdyq tabys úshin olar bank menejerine senimdilik pen kepildikter týraly kóptegen suraqtar qoıýǵa daıyn. Biraq olar 200-400 paıyz paıda ýáde etkende nege ekeni belgisiz, senedi», - deıdi maman.
Qarjy sarapshysynyń sózine qaraǵanda, mundaı paıdany qor naryǵynda jáne krıptovalúta naryǵynda shynymen tabýǵa bolady.
«Mynany túsinip alý kerek, kiristilik neǵurlym joǵary bolsa, táýekel soǵurlym joǵary bolady. Eger kiristilik júzdegen paıyzben ólshense, onda siz bárin joǵaltyp, áli de qaryz bolyp qalý qaýpi bar. Oǵan qosa, bul kazıno emes. Aksıa naryǵy tájirıbe men bilimdi talap etedi. Sonymen qatar men osyndaı jolmen ınvestısıa sala alatyn kóptegen adamdardy bilemin, óıtkeni olardyń tájirıbesi men bilimi bar. Biraq sonymen birge olardyń portfolıosynyń ortasha tabystylyǵy áli de sonshalyqty joǵary emes», - dedi Andreı Chebotarev.
Psıholog Olga Solonenko bolsa, áleýmettik ınfantılızmnen zardap shegetin jáne kóbinese ózin ıdealdandyratyn adamdar qarjylyq pıramıdalardyń qaqpanyna jıi túsedi dep sanaıdy.
«Mundaı adamdardyń psıhologıalyq ereksheligi birneshe qasıetterden turady. Bul senim, táýekelshil jáne áleýmettik ınfantılızm, ıaǵnı óziniń jáne otbasynyń aldyndaǵy materıaldyq jaýapkershiliktiń tómen deńgeıin bildiredi. Mundaı adamdar ózderiniń problemalarymen betpe-bet kelgen kezde synı baǵalaýdy qoldanbaıdy. Baıýdyń ózindik fantazıasyna kirip ketken. Olardyń ózine degen syndarly kózqarasy damymaǵan. Olar ózin, jolyn, tabysqa qalaı jetýge bolatyny týraly jalǵan ıdeıalardy sińirip alǵan. Olar az shyǵynmen tez nátıjege jetýdi qalaıdy. Iaǵnı, baı bolý úshin eń az kúsh-qýatyn jumsaýǵa ázir», – dep túsindirdi maman.
Psıholog Marıa Arapova qarjylyq pıramıdalarǵa qatysýshylardyń kópshiliginiń bastarynda qolaısyz ómirlik senarı bolýy múmkin degen paıymda.
«Erık Bernniń qaǵıdasyna sáıkes, ómirlik senarılerdiń úsh sıpattamasy bar bar: jeńimpaz, jeńimpaz emes jáne jeńilgen. Al jeńilgen senarıi bar adamdar kóbinese ómirde kónetin nemese jeńiletin jaǵdaılardy tańdaıdy. Mysaly, bala kezinde ata-anasy «jetistikke jete almaısyń» dep aıtqan balalar eseıgende jeńilmeıtindikterin dáleldeý úshin bárin jasaı alady. Nemese adamnyń teorıalyq oılaýy bolmasa, ol da qarjylyq qıyn jaǵdaıǵa túsedi. Ádette bul mektepte bilim almaǵan adamdar tobynan bolýy múmkin. Sonymen qatar úzdik oqıtyndar da bar, mysaly, baǵa qýyp, aqparattyń maǵynasyn túsinbeı, jaı ǵana qıyndyqqa tap bolyp qaldy», - dep qorytyndylady sarapshy.
Qarjy pıramıdasyna qalaı túspeýge bolady? Qarjy taldaýshysy Andreı Chebotarev qarjylyq pıramıda bar ekenin túsinýge bolatyn úsh negizgi belgini atady.
«Birinshiden, bul lısenzıanyń bolýy. Sizdiń aqshańyzdy tartatyn kompanıanyń lısenzıasy bolýy kerek. Eger ol bolmasa, bul onyń alaıaq ekeni týraly oılaýǵa úlken múmkindik. Lısenzıany árqashan qaıta tekserý kerek. Dál osy qaǵazdy shyǵarǵan qarjy retteýshisiniń veb-saıtyna úńilińiz, fotosýretterge, skrınshottarǵa senbeńiz. Saıtqa kirip, teksergenińiz durys. Eger kompanıa ınvestısıalyq kompanıa bolsa, onda lısenzıa arnaıy qarajat tartýǵa arnalǵan bolýy tıis.
Ekinshiden, eger kompanıa sizge saýda-sattyqqa, qor naryǵyna, aksıalarǵa, oblıgasıalarǵa, altynǵa, krıptovalútalarǵa – kez kelgen nársege qatysty quraldarda tabystylyqqa kepildik berse, onda ol anyq alaıaqtar. Bul naryqta kepildikter joq jáne eshqashan bolmaıdy. Naryq 500 paıyzǵa kóterilýi nemese quldyraýy múmkin jáne eshkim sizge turaqty paıda kepildigin bere almaıdy.
Úshinshiden, eger olar sizdiń ınvestısıańyzdy kartadaǵy úshinshi tulǵalarǵa nesıeleýdi surasa, basyńyzdy ala qashyńyz. Mysaly, basqa banktegi jeke shotqa aýdarym jasaýdy usynýy múmkin. Investısıalyq kompanıa sizden eshqashan qolma-qol aqsha nemese krıpto alyp kelýińizdi suramaıdy. Olar sizge óz shottaryn ashady, sonda siz ózińiz aqsha aýdarasyz. Aıtpaqshy, krıptomen bul qyzyq, óıtkeni ol tek alaıaqtardy qorǵaıdy. Olar krıpt berý arqyly sizge aqsha ustatpaıdy. Al Qazaqstan Respýblıkasynyń zańy boıynsha krıpt tólem quraly bolyp tabylmaıdy. Sondyqtan olarǵa siz ózińizden aqsha urlaǵanyn da dáleldeı almaısyz», - dedi qarjy sarapshysy.
Qarjy monıtorıńi agenttigi kompanıada qarjylyq pıramıda belgilerin tekserýge kómektesetin Telegram botyn ázirlegen. Onda kirý arqyly kez kelgen kompanıanyń qujattaryn tekserýge bolady.
«Paıdalanýshy tek kompanıanyń veb-saıtyna, uıymyna, Instagram paraqshasyna, VKontakte tobyna nemese Telegram arnasyna silteme engizýi kerek. Eger kompanıada qarjylyq pıramıda belgileri bolsa jáne bul silteme kıberqadaǵalaý júıesi arqyly buǵattalǵan bolsa, paıdalanýshyǵa bul týraly dereý habarlanady Al eger kompanıa ınvestısıalyq naryqtyń adal sýbektisi bolsa, tıisti jaýap taldaýdan keıin jiberiledi. Sonymen qatar, sizge tabys usynatyn kompanıany BSN arqyly tekserýge bolady. Telegram messendjerindegi bir akkaýnttan kúnine 5-ten kóp emes suranys jiberýge bolady», - dep habarlady Qarjylyq moıtorıng agenttiginiń baspasóz qyzmeti.
Psıhologıalyq turǵydan alǵanda, qarjylyq pıramıdaǵa túsip qalmaý úshin sarapshylar ómir saltyńyzdy ózgertýge, kóp adam jınalatyn is-sharalarǵa barýdy toqtatýǵa keńes beredi.
«Eger siz osyndaı kúmándi kompanıalarǵa ınvestısıa salýǵa nıetińiz bar ekenin sezseńiz, onda sizdi sol jerge shaqyratyndarmen aralasýdy toqtatyńyz. Basqalar týraly beınelerdi kórýdi toqtatý úshin barlyq áleýmettik jelilerdi joıyńyz. Basqa adamdardyń ómirine qyzyǵýǵa da jol bermeńiz. Eger adam bir ret osyndaı jaǵdaıǵa tap bolsa, onda ol neni túzetý kerektigin oılaýy kerek. Múmkin sizge tilderdi úırenip, shahmat oınap, sýret salyp, keıbir ǵylymdardy meńgerý kerek shyǵar», - dep qosty psıholog Marıa Arapova.
Qarjylyq monıtorıń agenttiginiń baspasóz qyzmetiniń málimetinshe, 2022 jyly 29 qarjy pıramıdasy joıylǵan. Jábirlenýshilerge 8,3 mıllıard teńge shyǵyn óteldi. 15 is boıynsha úkim shyǵarylyp, 23 adam sottaldy.
«Azamattardyń alaıaqtyq shemalarǵa tartylýynyń aldyn alý úshin olardyń qyzmetin jarnamalaıtyn 13 myń ınternet-siltemeler men akkaýnttar buǵattaldy. Qazirdiń ózinde tartylǵan azamattarǵa 19 myń eskertý habarlamasy jiberildi, bul 15 myń azamattyń fınpıramıdalyq shottarǵa jazylýdan bas tartýyna yqpal etti», - dep habarlaıdy vedomstvo.
https://dalanews.kz/sadak/89326-turkiiadagy-prezidenttik-saylau-zheng
https://dalanews.kz/news/89318-almatyda-65-myngnan-astam-bala-tegin-uyir
https://dalanews.kz/del-qazir/89338-barlyq-is-aynalyp-kelip-aliiaga-tirele
