Ótken aptada Qytaıda turatyn qandasymyz, ánshi Araı AIDARHAN Almatyǵa keldi.  Bul qaı Araı deseńiz, Kúnshyǵys eliniń Shinese idol («Qytaı tyńdap tur») mýzykalyq baıqaýynda aqtyq synǵa deıin jetip, kúlli Qytaıdaǵy 6 úzdik oryndaýshynyń qataryna kirgen ánshi. Tek bul jobadan ózge búkilqytaılyq birneshe baıqaýǵa qatysyp, alǵashqy bestiktiń ishine de engen. Ónerimen, talantymen mıllıard tyńdarmandy tánti etken ánshi «Qala men Dala» gazetine arnaıy suhbat berdi.

– Araı aldymen óziń jaıly bilgimiz keledi?

– Qytaıdyń Altaı aımaǵynda ómirge keldik. 1990 jylǵymyn. Ásili, sekseninshi jyldyń aıaǵynda týǵam, biraq tizimdelip bolǵansha, 90-shy jyl da taqap qalǵan ǵoı (kúlip). Ákem Aıdarhan Qabdolla Qytaıdaǵy ataqty palýan. Úıde 4 balamyz. Kenjesimin. Bala kezde ákemniń izin qýyp, biraz ýaqyt kúrespen aınalystym. 2004 jyly Astanadaǵy Qajymuqan atyndaǵy sport ınternatynda mashyqtandyq. Biraq, kólik oqıǵasyna ushyraǵannan keıin, kúresti tastaýǵa týra keldi. Sodan beri ánge degen yqylasym aýyp, birjolata mýzykaǵa kettim. Bul salaǵa keshigińkirep kelgen adammyn.

Án aıtqandy bala kezden unatatynmyn. Biraq, muny kásip qylam dep oılamaǵam. Alǵashqy armanym, árıne, palýan bolýy edi. Óıtkeni, ákemizge qarap óstik qoı. Al ákemizdiń kezinde «esik ashylǵan» joq. Qytaı – jabyq memleket. Ákemiz eldiń óz ishinde tanymal bolǵanmen, syrtqy jarystarǵa shyǵa almady. Menen palýan shyǵarý o kisiniń de armany bolatyn.

Álgi oqıǵadan keıin kúresten qol úzdim. Qaıǵyryp, birtúrli kóńilim qulazyp júrdi. Armanymnan alystap kettim. Sondaı kóńilsiz kúnderdi mýzyka jazady ǵoı. Án – emshi. Óstip júrgende, aıaqastynan mýzykamen aýyryp qaldym.

– Qytaıdaǵy birneshe mýzykalyq baıqaýda úzdikterdiń qatarynan kórinipsiń. Seniń jetistigińdi atajurttaǵy aǵaıyn estip-bilip otyr. Degenmen, bul qandaı baıqaý, jalpy irikteý qalaı júrdi, konkýrstarda qazaq ánderin oryndadyń ba? Osy týraly aıta otyrsań.   

– Alǵashqysy American Idol (Amerıka sholpany) atty AQSH-taǵy iri jobanyń Qytaıdaǵy nusqasy.  Shinese idol dep atalady. Osy baıqaýǵa qatystyq. Nátıjesinde 6 úzdik ánshiniń qataryna kirdim.

Qytaıda halyq kóp qoı. İrikteý aldymen jergilikti jerlerde júrdi. İri qalalarda ótken irikteýge 10 myńnan (!) astam adamnan qatysty. Konkýrs eń sońynda Shanhaıda ótti. Aldymen Pekındegi irikteýden óttim (ózim osy qalada oqımyn). Shanhaıǵa barlyǵy 125 adamdy tańdap aldy. Keıin bulardyń arasynan 70 ánshini súzip aldy.  Budan 40, odan 20, odan keıin 12 ánshi qaldyq. Osy 12 ánshiniń ishindegi altaýymyz aqtyq synǵa shyqtyq. Jarys jarty jylǵa sozyldy.

Aqtyq synda «Sonaý alys jaılaýda» dep atalatyn qazaqtyń ánin oryndadym. Bul ánniń qytaısha nusqasy bar. Halyq kádimgideı jaqsy kóredi.  Altaıdaǵy el Aqsaıǵa aýa kóshkende, osy kóshti bastap shyqqan batyr súıgen jarynan kóz jazyp, taba almaı qalady. Aqsaıda, negizinen, dúngender qonys tepken. Qazir munda qazaq aýdany bar. Mine, solar shyǵarǵan án.

Bul án búkil Qytaıǵa tanymal. Sodan soń ózimniń «Dos» degen ánimdi oryndadym. Qazaqsha-qytaısha aralas. Qaıyrmasy: «Umytpaspyn aıtqan sózińdi, úmitke toly sol bir kózińdi». Osy eki shýmaǵy qazaqsha aıtylady. Bul án hıtke aınaldy. Qazir tyńdarmandarym, qytaı bolsa da, tili kelmese de osy eki aýyz qazaqsha sózdi jatqa biledi. Osy eki shýmaq arqyly qazaǵymdy álemge tanyttym dep oılaımyn. Jyraqta júrgennen keıin, oraıy kelse, qazaq ánin qytaı tyńdarmanynyń sanasyna sińdirýge tyrysamyn.

– Qytaıdyń negizgi arnasy «CCTV-3» uıymdastyrǵan teleshoýda da top jarypsyń...

– Bul da ázir Eýropada tanymal konkýrs. Rising star dep atalady. Pekınde ótti.  Oǵan da qatystyq.

Óz basym «Azıa daýysyn» kóp kórgenmin. Ásirese, 90-shy jyldary baıqaý qatysýshylary oryndaǵan ánder tamasha bolatyn. Onyń ishinde qazaqtyń ataqty palýany Qajymuqannyń týǵan nemeresi, sazger Baqytjan Qajymuqanovtyń «Tańǵy jas» dep atalatyn ánin tańdap aldym. Melodıasy, maqamy da eskirmegen tamasha týyndy.  Biraq, qazir umyt qaldy.

Osy ándi oryndadym. Qytaılar bir aýyz sózin túsingen joq. Biraq, erekshe baǵalady.  Al qazylar alqasy bul ánniń 20 jyl buryn jazylǵan án ekenine sengen joq. Baıqaýdan 5-shi oryn aldym.

Qazaqta sol kezdiń ózinde estrada, bylaısha aıtqanda, pop-múzık bolǵan. Men munymen maqtanamyn. «Azıa daýsynyń» arhıvin qaıta ashý kerek.

– Qytaı tyńdarmanynyń talaby, talǵamy qandaı ózi?

–Tyńdarmannyń ándi qabyldaýynyń ózi belgili bir eldiń tabıǵatyna, halqynyń bolmys-bitimine, turmysyna tikeleı baılanysty. Qytaıda sońǵy jyldary shoý-bıznes qatty damydy. Sosyn osy shoý-bızneske baǵa beretin, túrli baıqaýlarda ádilqazy bolatyn adamdardyń da deńgeıi ósti. Olar seniń kózińe, kóńiline qaramaıdy. Árqashan ádil baǵasyn beredi.

– Aldaǵy joba-josparlaryń jaıynda bilgimiz keledi?

– Maqsatym – álbom shyǵarý. Biraz ánniń basy quralǵan sıaqty. Jaqsy án jazsam, birden qazaq tyńdarmanymen bólisemin. Óıtkeni, aldyńǵy kezekte solar úshin jazamyn. Iá, Qytaıdaǵy biraz baıqaýǵa qatystym. Biraq, Qazaqstannan shaqyrtý tússe, búgin-aq kelýge ázirmin. Shetelde júrip qazaqtyń atyn tanytýdy ózime mindet sanaımyn.

– Tyńdarman retinde qaı qazaq ánshisiniń shyǵarmashylyǵy unaıdy?

– Batyrhan Shúkenovtyń ánderin erekshe jaqsy kóremin. Roza Rymbaevanyń 30 jyl buryn jazylǵan ánderi áli kúnge deıin júregimdi terbeıdi. İlgeride «Azıa daýysyn» jıi tamashaladym dedim ǵoı. Sol kezgi qazaq mýzykasy dúnıejúzimen deńgeıles edi. Mysalǵa, «Roksonakı» degen top boldy. Qazaqsha rok aıtty. «Sóılep qal, sóıle tilim, arys keldi» dep ándetetin.  Osy toptyń «Til» dep atalatyn plasınkasy bar. Tapsańyz, tyńdaýǵa turarlyq dúnıe. Qydyráli Bolmanov oryndaǵan «Súgirdiń áni» de saqtaýly. Sol kezgi ánge degen talap, talǵam joǵary edi. Ideıa, oı bar bolatyn. Biraq, aspap, tehnıka nashar boldy.

Qytaı ánshileri, shoý-bıznes juldyzdary tabysyn konsert arqyly tabady. Toıdan tabys tabý degen túsinik joq demeımin, biraq joǵarǵy dárejedegi, tanymal ánshiler toıǵa barmaıdy. Mańaılamaıdy da. Bilsem, bizde kerisinshe. Kimniń aty tanymal, ánderi eldiń aýzynda júrse, endeshe, onyń baǵasy da toımen ólshenedi. Eń qymbat degenim ǵoı. Onyń ústine Qytaıda jan sany kóp. Bizben salystyrýǵa kelmeıdi. Qazaq ánshisi Almatydaǵy alańdy tolyq toltyrý úshin qazaq estradasynyń ózi bir tildi bolýy kerek. Tunyq qazaqtar taza qazaqsha tyńdaıdy

– Al qazir she?                                                      

– Bizde shoý-bıznesi áli qalyptasqan joq. Toı bıznes bar. Toıda adamnyń kóńilin kóteretin, arqasyn terletip bıletetin ánder shyrqalady. Negizinen, adamdardy sharshatpaıtyn ánder. Toıda, meıli, ol jylaýyq án bolsyn, ózińniń júregińnen shyqqan, orystar aıtatyndaı «ıdealnyı» ándi oryndaı almaısyń. Bul durys nemese burys dep aıta almaımyn. Ásilinde, toı-bıznes shoý-bıznestiń bir salasy ǵana. Solaı bolýy kerek edi.

Qytaıda halyq kóp qoı. İrikteý aldymen jergilikti jerlerde júrdi. İri qalalarda ótken irikteýge 10 myńnan (!) astam adamnan qatysty. Konkýrs eń sońynda Shanhaıda ótti. Aldymen Pekındegi irikteýden óttim (ózim osy qalada oqımyn). Shanhaıǵa barlyǵy 125 adamdy tańdap aldy. Keıin bulardyń arasynan 70 ánshini súzip aldy.  Budan 40, odan 20, odan keıin 12 ánshi qaldyq. Osy 12 ánshiniń ishindegi altaýymyz aqtyq synǵa shyqtyq. Jarys jarty jylǵa sozyldy.

– Qytaı ánshileri de toıdan tapqan tabyspen kún kóre me?

– Qytaı ánshileri, shoý-bıznes juldyzdary tabysyn konsert arqyly tabady. Toıdan tabys tabý degen túsinik joq demeımin, biraq joǵarǵy dárejedegi, tanymal ánshiler toıǵa barmaıdy. Mańaılamaıdy da. Bilsem, bizde kerisinshe. Kimniń aty tanymal, ánderi eldiń aýzynda júrse, endeshe, onyń baǵasy da toımen ólshenedi. Eń qymbat degenim ǵoı. Onyń ústine Qytaıda jan sany kóp. Bizben salystyrýǵa kelmeıdi. Qazaq ánshisi Almatydaǵy alańdy tolyq toltyrý úshin qazaq estradasynyń ózi bir tildi bolýy kerek. Tunyq qazaqtar taza qazaqsha tyńdaıdy. Biraq, biz bir tildi memleket emespiz ǵoı.

– Biz ózge tildiń bárin bilemiz...

– Ózge tildi bilý óner, negizi. Biraq, óz tilińdi, dilińdi, qanyńdy  umytý degendi bildirmeıdi. Biz bóten elde óstik, erjettik. Tildi umytqan joqpyz.

Qazaqstanǵa alǵash 2004 jyly keldim. Ótirikshi bolmaıyn, biraq, ol kezgi Astana 90 paıyzǵa oryssha sóıleıtin. Ol kezde balamyz. 14-15 jastamyn. Qazaqsha sóılesem, el birtúrli qaraıdy. Keıbireýler, tipti, renjıdi.  Ýaqyt óte kele qazaqsha sóıleýge uıalatyn jaǵdaıǵa jettim. Dúkenge barǵanda qaradaı qysylamyn. Alatyn zatymdy aıta almaı, eń aıaǵy nusqap kórsetip, «anaý bir, mynaý bir zat» dep áýrege túsetinmin. Oryssha bilmeımin, óıtkeni. Múldem bilmeımin. Shynymdy aıtaıyn, sol kezde ishteı qatty qapalandym. Óz jerimde júrip mylqaýǵa aınalǵanym qalaı? Táýelsiz el degendegi túri osy ma? Ol kezde Altaıda qazaq ashqan dúkenge baryp, qazaqsha sóılep taýar alamyz. Keıbir qytaıdyń ózi qazaqsha sóıleıdi. Sóıleıdi degenim óz aldyna, qazaqshaǵa sýdaı, maqal-máteldep ketedi.

Sodan 10 jyl ótkesin Astanaǵa qaıta oraldym. Qýanyp qaldym. Qazaqsha sóıleıtinder kóbeıipti. Bir ashanada otyrdyq. Kóbi qazaqsha sóılep otyr. Arqam keńip qaldy. Ózgeris bar eken. Burynǵydan kóp jaqsy. Sosyn orystar da basylǵan sıaqty. Qazaqsha sóıleıtinderdi kezdestirdim. Bul da bolsa jaqsylyq. Tipti, jaqsy bolsa eken... Qytaıda solaı. Qytaısha sóılemeseń, qytaısha uqpasań, jumysqa alynbaısyń,  ómir súre almaısyń. Bizde sondaı kúnge jetsek dep armandaımyn.

– Rahmet!

Áńgimelesken, Dýman BYQAI

https://youtu.be/-_Jl_7fjCps