Hat avtory Muhıdin Kúláshbekuly: «Qonysymyz Keńsaıdyń boıynda, burynǵy Mıkoıan, qazirgi Mustafa Shoqaı kóshesi. Kósheniń uzyndyǵy 1000 metr» dep bastapty. Baryp, kórmekshi boldyq. Muhıdin aǵamyz bizdi bir sandaltqysy keldi-aý deımin, atalǵan kóshe qalanyń qaı tusynda ekendigi jaıly naqty eshteńe jazbapty.
Dátke qýat qylarymyz — Keńsaı ǵana. Keńsaıǵa da qaı avtobýs baratynyn bilmeımiz. Sondyqtan:
— Mustafa Shoqaı kóshesi! — dedik alǵashqy kezikken taksıstke.
— Ondaı kóshe joq, — dedi taksıst jigit.
— Bar! — dedik biz de esemizdi jibergimiz kelmeı.
— Ol qaıda?
— Keńsaı jaqta.
Jigit az-kem oılandy da, «otyryńdar» degendeı ym etti. Taksı ál-Farabı kóshesimen joǵary qaraı zýlap jóneldi. Sálden keıin únsizdikti taksıstiń ózi buzdy:
— Jańa qaı kóshe dedińder?
— Mustafa Shoqaı.
— Mustafa Shoqaı?.. Qyzyq eken. Osy qalada qansha jyl shopyr bolsam da, ondaı kósheni estimeppin. Aıtpaqshy, Mustafa Shoqaı degenderiń álgi ataqty taekvondoshy ma? Biraq oǵan burynǵy Patrıs Lýmýmbanyń kóshesin bermep pe edi?
— Joq, ol Mustafa Óztúrik qoı. Mustafa Shoqaı onyń atasyndaı adam.
— E, báse! — dedi taksıst kúlip.
Solaı ár nárseni sóz etip otyryp Keńsaıǵa da jettik.
— Endi Mustafa Shoqaıdy qalaı tabamyz? — dedi shopyr jigit.
— Ózimiz izdep kóreıik, — dedik biz tar kóshelerde taksıdi «áýrelegimiz» kelmeı.
Jolaı kezdesken kóldeneń kók attylardan surastyra bastadyq. Biri basyn shaıqaıdy, biri ıyǵyn qıqań etkizedi, taǵy biri Shoqaı atyn tuńǵysh estigendeı betimizge bajyraıyp qaraıdy.
«Shyn jylasa soqyr kózden jas shyǵady» degendeı, kenet esimizge kósheniń burynǵy Mıkoıan ataýy túse ketti. Sol-aq eken, jolymyz ashylyp sala berdi. Baıaǵynyń adamy «suraı-suraı Mekkege de jetken» ǵoı. Biz de qarańǵy úıden qara mysyq izdegendeı bolyp júrip, áreń degende Mustafa Shoqaı kóshesin taptyq-aý, áıteýir. Tapqany qurysyn, el kóshken eski jurtqa barǵandaı kúı keshtik. «Arqanyń qysy jaıly bolsa, arqar aýyp nesi bar?» degendeı, aǵamyz hatty beker jazbaǵan sıaqty. Rasynda da, kósheniń uzyndyǵy bir shaqyrymnyń ar jaq, ber jaǵy. Eni de aýyz toltyryp aıtarlyq emes — tym tar, úsh-tórt metrdiń aınalasy. Qatar kelip qalǵan eki kólik erkin syımaıdy. Jaıaý júrginshiler ary-beri aǵylǵan kóliktermen qabattasyp, áreń júredi. Óıtkeni adam júretin tabanjol tóselmegen. Kóshe las, qolqany qaýyp ár jerde shashylyp jatqan kúl-qoqysqa kóz súrinedi. Áıteýir kósheniń boıymen 60-baǵdarly avtobýs júredi eken. Soǵan bola ornatyp qaıtemiz deı me eken, aıaldama atymen joq. Ony ornatqan kúnde kólik júretin jol qalmaýy da múmkin. Esesine, qalaǵan jerińizden avtobýsty taksı ustaǵandaı toqtatasyz da minip júre beresiz. Rahat!
Jabyrqap, jan-jaǵymyzǵa qaradyq. Qaqpasynyń syrtynda bir orystyń kempiri kúnshýaqtap otyr eken.
— Mustafa Shoqaıdyń kim ekenin bilesiz be? — dedik sózge tartyp.
— Otkýda mne znat?
— Mıkoıandy she?
— A kak je? Ol — Keńes Odaǵynyń Batyry. Dana saıasatker. Stalınniń jaqyn dosy… — dep tizbeleı jóneldi apamyz.
Kóńilge kirbiń uıalatqany da osy boldy — kósheniń bir jaǵynda kózge súıel bolyp burynǵy «Mıkoıan» ataýy badyraıyp tur. Ekinshi betine qazirgi ataýy jazylǵan. Onyń ózi «Ýlısa Mýstafy Shokaıa» dep Mıkoıannyń tilin ástpetteıdi. Nege ekenin qaıdam, bul bizge qylyshynan qan tamǵan keshegi qyzyl ımperıanyń «qaharmany» men alashtyń arda týǵan arysyn ádeıi qarama-qarsy bettestirip qoıǵandaı áser etti. Mine, Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly syndy qaıratkerlermen esimi qatar atalatyn, kúni keshe keleshek urpaq qamy úshin bar ǵumyryn sarp etken Mustafa Shoqaı atamyzǵa urpaqtarynyń bergen kóshesi.
Obaly ne kerek, onshaqty jyl buryn birqatar alash azamattaryna kóshe berilipti. Mysaly, «Baraholka» mańyndaǵy Aerodromnaıa kóshesi Álıhan Bókeıhannyń atymen aýystyrylǵan. Túý qıan shettegi, 1-Almatydaǵy Lokomotıvnaıa kóshesi Júsipbek Aımaýytovqa, Jeleznovodskaıa kóshesi Jaqyp Aqpaevqa, Varshavskaıa kóshesi Mirjaqyp Dýlatovqa, Teslenko kóshesi Maǵjan Jumabaevqa berilgen. Biraq bul ózgeristerdi jalpaq jurt bilip jatyr ma? Joq.
Ishimizden qandy buraý ótkendeı bolyp, manaǵy hattyń jalǵasyna úńildik: «Qaryndasymnyń tórt balasy jáne meniń kenje ulym M. Shoqaı kóshesi baryp tireletin №53 mektepte oqıdy. Osy men atap otyrǵan mektepke Mustafa Shoqaı atyn berse qalaı bolady? Eger meniń bul usynysym qoldaý taýyp jatsa, sol mekteptiń aldyna M. Shoqaı atamyzdyń músinin ornatyp, mektepte shaǵyn murajaıyn ashýǵa bolar edi. Osyndaı ıgi bastamaǵa mektep ujymy men ata-analar da bir kisideı at salysar edi dep oılaımyn. Tap solardyń ortasynda men ózim de júrer edim. Osy máseleni sizdiń gazette kóterýdi jón kórip otyrmyn» deıdi hat ıesi. Biz de osyny jón kórdik. Jón kórdik te mektepke qaraı jol tarttyq. Ádemi, eńseli mektep eken. Shoqaı atamyzdyń atyn uıalmaı-aq beretindeı. Mundaı ıgi bastama júzege assa, kim-kimniń de qýanary anyq. «Óli razy bolmaı, tiri baıymaıdy» deıdi qazaq. Bárinen buryn Mustafa Shoqaı atamyzdyń árýaǵy aldynda bir paryzymyzdan qutylar edik-aý! Tym quryǵanda bir mektepti sol kisiniń atymen atasaq, kóptik etpeıtin shyǵar.
Osy arada bir jaman jaranyń aýzyn ashýǵa týra keledi. Ahmet Baıtursynulyna berilgen kósheni aıtpaǵanda basqa alash arystarynyń aldynda uıattymyz.
Obaly ne kerek, onshaqty jyl buryn birqatar alash azamattaryna kóshe berilipti. Mysaly, «Baraholka» mańyndaǵy Aerodromnaıa kóshesi Álıhan Bókeıhannyń atymen aýystyrylǵan. Túý qıan shettegi, 1-Almatydaǵy Lokomotıvnaıa kóshesi Júsipbek Aımaýytovqa, Jeleznovodskaıa kóshesi Jaqyp Aqpaevqa, Varshavskaıa kóshesi Mirjaqyp Dýlatovqa, Teslenko kóshesi Maǵjan Jumabaevqa berilgen. Biraq bul ózgeristerdi jalpaq jurt bilip jatyr ma? Joq. Sebebi olardyń attaryn kóshe boıyna jazyp, jarqyratyp kórsetip otyrǵanymyz joq. Jalpy, onomastıka komısıasynyń jasap jatqan jumysy kúdik te týdyrady, kúlkini de keltiredi. Tarıhta bolǵan-bolmaǵany beımálim baıan kitabynyń ózi atajurttaǵy bizge endi-endi jetip otyrǵan Óteboıdaqqa da kóshe berip úlgerippiz. Onomastıka komısıasy kóshe attaryn bergende qandaı prınsıpterge súıenetini belgisiz. Desek te, keıbir kóshelerge Ulytaý, Jasybaı, Alakól, Qobda, Nura, Marqakól sıaqty qazaqtyń ádemi jer-sý ataýlarynyń berilgenin kórgende, ishimiz jylyp qaldy. Qandaı jarasymdy! Qulaqqa jaǵymdy estiledi, ári jas urpaqqa taǵylym.
Qazaqtyń mańdaıyna qaraǵaıdyń bezindeı bolyp bitken kesek, tarıhı tulǵalardyń atyna kóshesymaqtar jerlerdi bere salý — onomastıka komısıasynyń óz isine nemquraıdy qaraıtyndyǵyn tanytady.
Máselen, Syrym batyrǵa 2006 jyly «Shańyraq-2» yqshamaýdanynan «yqsham» kóshe buıyrypty. Uzyndyǵy — 1400 metr ǵana. Syrymnyń Qabanbaı, Bógenbaı batyrmen ıyqtas tulǵa hám bahadúr bolǵany beseneden belgili. Tize bersek, min kóp. Mustafa Shoqaıǵa bergen «kóshemizdiń» sıqy anaý. Qyl aıaǵy qazaqqa úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn jat jurttyqtarǵa da dańǵyraǵan dańǵyldardy berip jatyrmyz ǵoı. Máselen, burynǵy Novoselskaıa kóshesin ıelengen Gerasım Kolpakovskıı. Almaty kóshelerine tal ekkendigi úshin bolmasa, bul generaldyń qazaqty quıtyrqylyqpen qalaı qolǵa qaratqanyn sońǵy nómirlerimizde jazdyq. Eskertkish ornatqanymyz azdaı, qoqyraıtyp kóshe de berippiz. Árıne, bul is te jóndeler. Sonaý 80-jyldardyń basynda qyrymdy qalamger Dıdahmet Áshimhan «Qazaq ádebıeti» gazetinde «Altynsarın kóshesi. Uzyndyǵy 100 metr» degen maqala jazyp edi. Araǵa úsh jyl salyp, bul máselege qaıta aınalyp soqqan. Aqyry gazettiń aralasýymen (qaıran Sherhan aǵa-aı deseıshi!) qalanyń batys bóligindegi Pravda kóshesi Ybyraı Altynsarın atyna ózgertildi. Ol bir qazaq otar kúıden arylyp bolmaǵan jaýtańkóz shaq edi. Sodan da bir kósheniń atyn ózgertý bes-alty jylǵa sozylǵan. Qazir bári de óz qolymyzda. Bes-alty jyl turmaq bes-alty aı sarsylyp kútýdiń ózi retsiz. Olaı bolmaǵan kúnde qazaq baspasóziniń ejelgi úrdisimen biz de qashan jaǵdaı túzelgenshe qalamymyzdy qurǵata qoımaspyz.
Erkebulan Núrekesh
Derekkóz: "Ana tili" gazeti
