Alaıda keıingi «ashyq saıasat» reformasy arqyly Qytaıda shetel ádebıeti úshin esikter aıqara ashyla bastady. Batysta baıaǵydan tanymal Djoıs, Kamú, Sartr, Hemıngýeı, Kafka, Markes, Kýnderra, Tomas Mann, Romen Rollan, Bekket, Andre Jıd, Rob-Grııe t.b. jazýshylardyń shyǵarmalarynyń tárjimalary jarıalanyp, olar qytaı avtorlarynyń ózine qyzyǵýshylyǵyn oıatyp, tereń áserler qaldyrdy. Tutastaı onjyldyq aǵymynda (80-90 jyldary) Qytaı jazýshylary qaptap ketken shetel ádebıetine qumartyp, alǵashynda sanasyp, aqyr aıaǵynda ózderi batys avtorlaryna elikteý arqyly shyǵarmashylyq jasap jatyrǵanyn sezinbedi. Dál sol ýaqytta qytaı ádebıeti ózderine taǵylǵan «saıasat qolshoqparlary» degen tańbany ózinen julyp tastap, belgili bir túrde ishki jáne shyǵarmashylyq erkindikti izdep tapty.
Qytaıdaǵy kórkemónerdi túbegeıli ózgertýdi talap etkenderdiń, ıakı ózderi týraly 1985 jyldary jańǵyryq týdyryp, gúldenýi 1987-1988- jyldary bolǵan ádebı aǵymnyń alǵashqy tobynyń paıda bolýy da shetel ádebıetimen tikeleı baılanysty. Aǵymnyń negizin balalyq jáne jastyq shaǵy «mádenıet tóńkerisi» kezeńine, al alǵashqy shyǵarmashylyq qadamdary batys ádebıetine asa bir qyzyǵýshylyq dáýirine tap kelgen jas jazýshylar qurady. Kórkemónerdi túbegeıli ózgertýdi talap etken jazýshylardyń ataqtylarynyń biri Mo Ian (shyn aty Gýan Moe) edi. Zamanaýı qytaı avtorlarynyń saýsaqpen sanarlyǵy ǵana óz týyndylarynyń Mo Ian sekildi óz Otanynda ǵana emes, shet elderde de tanymaldylyqqa ıe ekendigimen maqtanýy múmkin.
Dese de, Mo Ian óz shyǵarmashylyq jolynyń alǵashynda, óz týyndylaryna úlken yqpal etken Ýılám Folkner men Gabrıel Garsıa Markeske soqtyqpaǵanda, mundaı tabysqa qol jetkizýi múmkin emes te edi. Synshylardy qoıa turǵanda, avtordyń ózi de, quramyndaǵy Gogol, Svıft, Rable, Borhes, Patrık Ýaıt bar álem ádebıeti klasıkteriniń óz shyǵarmashylyǵyna tıgizgen yqpaldary týraly atap ótse de, Mo Ian eshbir avtobıografıalyq esseleri men suhbattarynda atalmysh eki jazýshynyń esimin qaldyrmaı jıi aıtyp otyrdy. Oqyrmanǵa kóldeneń tartyp otyrǵan osynaý dúnıemizde dál sol Folknerdiń Mo Ian shyǵarmalaryna qatysy týraly tolyǵyraq aıtpaqpyz.
[caption id="attachment_31908" align="alignright" width="274"]
Folkner[/caption]
Qytaıdyń Shandýn aımaǵyna qarasty Gaomı óńirindegi qystaqtyń saban shatyrly lashyǵynda dúnıege kelgen Mo Iandy týyp-ósken ortasy tipten bólek Mıssısıpı shtatyndaǵy aǵylshyn egistik ıeleriniń urpaǵy Ýılám Folknermen salystyratyny qyzyǵýshylyq týdyrmaı qoımaıdy. Deıturǵanmen, óner deıtinimizdiń ózi – osy. Adamzattyń shyǵarmashylyq ańdaýy men ishki áleminiń túsinigi meken men ýaqyttyń birligin qajet etpeıdi. Adamdardyń sezimderiniń eń joǵarǵy qabatqa jetýi – násilderdiń mádenıeti men óneriniń ózara almasýyna ákeledi. Óner, sózsiz, adamnyń týyndysy. Meıli, ol qytaı ádebıeti, meıli, batys ádebıetinde bolsa da, adam jasaǵan kórkem beıneler qashan da shyn ómirdiń týra jáne janama sýretteri.
Mo Ian men Ýılám Folknerdiń shyǵarmashylyq joldarynda uqsas tustar kóp. Sonymen qatar, bul jazýshylardyń shyǵarmashylyǵyn «erte kezeń» (izdenis kezeńi) jáne «ádebı kózqaras kezeńi» dep ekige bólýge bolady. Tipti, Mo Iannyń erte kezeń shyǵarmashylyǵy buldyr, anyq emes. Avtordyń erterektegi jazbalarynan ózin izdeýi, ózindik jazý máneri men ádebı tilin izdeýi, keıingi jazýshylyq sheberlikke alyp shyǵatyn baǵytyn izdeýi baıqalady. Mo Ian ótken ǵasyrdyń 70 jyldary, ıaǵnı «tańbalar ádebıeti» qytaı ádebıetiniń alǵa súıreýshi kúshi bolyp turǵan shaqta jazyp bastady. «Qoǵamdyq-saıası taqyryptardy batyl qozǵaıtyn, shyn sezimderdi batyl tógetin, qytaı halqynyń ómiriniń tumandy jaqtaryn batyl ashatyn» bul qozǵaýshy kúsh qytaı ádebıetine ádetten tys, onyń ústine tyıym salynǵan «mádenıet tóńkerisi» kezeńinde keldi, biraq sonda da ádebıettiń maqsaty dástúrli shyndyq turǵysyndaǵy tásilder arqyly partıa men halyqty madaqtaý bolyp qala berdi. Mo Ianǵa da sol qabyldanǵan úlgiden arylýǵa múmkindik bolmady. Alǵashqy kezdegi «Kóktemniń túngi nóseri»(1981 j.), «Maqtaly jol» (1983 j.), «Halyq áýeni»(1983 j.) shyǵarmalarynda Mo Ian úırenshikti ıdeologıaǵa, «adamdardy isterine qarap baǵalaıdy» degen dástúrli túsinikke kelýge tyrysady jáne adamnyń sulýlyǵy men onyń ishki sezimderin jyrlaıdy.
Osy jyldardaǵy Folknerdiń «Áskerı marapat» (Soldiers' Raý, 1926) jáne «Masalar» (Mosquitoes, 1927) romandary sondaı shynaıy, onda birinshi dúnıejúzilik soǵys pen «jaz dáýirinen» ótken býynnyń psıhologıalyq keskini beınelenedi. Biraq Folknerdiń bul romandary bar-joǵy sol ýaqyttaǵy ózekti máselelerge ústirtin ári shuǵyl bergen jaýaby ǵana. Ol ónerdegi óziniń taqyrybyn tappaı jatyp, shyǵarmashylyqqa tán emestigi jáne taqyryp jıiligi ýaqyttyń kórkem atmosferasynyń artyqshylyǵymen tutasyp ketti. Osydan qaryzdyq sıpattar, oıdan shyǵarylǵan qushtarlyqtar, jazý máneri paıda boldy. Romandarda ózge yqpaldarǵa elikteýge áser etetin, obrazdar salyp, oǵan tiri jan beretin ári tańǵalarlyq ete alatyn sýretkerdiń berik qoly seziledi.
Mo Ian óziniń qanshama jarıalanymdarynyń barlyǵynda da Folkner shyǵarmashylyǵyndaǵy «Shý men ashý» (1929) romany jáne onyń yqpaly haqynda aıtpaı ketken emes. Qytaılyq jazýshy avtordyń bul romanyn alǵash qolyna 1984 jyly alǵan, sodan beri Folkner Mo Ian úshin súıikti jazýshy, al onyń ómiri – dańqty úlgi. Mo Ian Folknermen rýhanı týysqandasyp, onyń qadamdaryna tańǵalyp, oǵan eliktep barlyǵyn baǵyndyrýǵa talpyndy. Biraq Folknerge elikteý asa qıynǵa soqty, Mo Ian óziniń «Folkner aǵaı, qalaı turyp jatyrsyz?» atty essesinde «Maǵan Folkner, jazýshy batyl ótirik aıtýy kerek, az ǵana uıat qosyp aıtý kerek, avtor jáı ǵana roman jazyp qana shyqpaý qajet, sonymen qatar óziniń jeke ómirbaıanyn da jazýy kerek» dep aıtqan. Onyń ústine ol meni «jazýshy baı qalalardan qashý kerek, óz týǵan mekeninde turaqtaý qajet» deý arqyly, aǵash sekildi tamyryn sonda jaıý kerektigin úıretti. Men onyń ósıetin buljytpaı ustanǵym keldi, alaıda meniń týǵan jerimde elektr jaryǵyna degen úlken másele bar, qysta jylý joq; men osyndaı aýyrtpashylyqtar men qıyndyqtardan qoryqtym ári ol jaqqa áli at izin salmadym» deıdi.
Óziniń jazýshylyq qyzmetiniń alǵashqy bastaýynda Folkner týǵan jeriniń kip-kishkentaı ǵana poshtalyq markasy da kórkem shyǵarma jazýǵa turatynyn, ol týraly jazý úshin bir ǵumyrdy túgesý de azdyq etetindigin túsindi. Sonyń arqasynda ol adamdardyń janyn, óziniń jeke álemin asha aldy. Amerıkalyq jazýshynyń oıynan shyǵarylǵan Ioknapatofa aımaǵy (ortalyǵy Djefferson qalasy) Mo Iannyń jeke ádebı patshalyǵyn (Gaomı ýezin (úıezin) qurýyna shabyttandyrdy. Mo Iannyń óz aıtýynda, ol Folknerdi oqý arqyly «jerdiń belgili bir aıqyn núktesinde turyp, «ǵaryshtyq áýenniń» keshine bılet alý keregin» túsindim deıdi. Shynnan kem emes, oıdan shyǵarylǵan ýeze Mo Ian óziniń ádebı jumysyna oqıǵalar men adamdardy ornalastyra bastady. «Jazýshy tek qana keıipkerlerdi, tek qana oqıǵalardy ǵana oıdan shyǵarmaý qajet, geografıany da qoldan jasaý qajet» dedi Mo Ian tebirenip turyp.
Óziniń erte kezdegi synı maqalalarynda Folkner, ónerdiń «aıryqsha jat jerlik, ıaǵnı ol tikeleı naqty ǵasyrdyń ne naqty jerden óziniń tamyryn tartatynyn» aıtqan, ári amerıkalyq bolmys «dramalyq shıkizattardyń sarqylmaıtyn qorynan» turatynyn baıandaǵan bolatyn. Ol óziniń shyǵarmalarynda óziniń jaqsy bilgen dúnıeleri týraly ǵana jazdy, ıakı týǵan, ómiriniń úlken bóligi sonda ótken týǵan jeri týraly. Folkner sekildi Mo Ian da kórkem qıalyn «Qyzyl gaolán» (1986), «Sandal aǵashynyń azaptary» (2001), «Sarymsaq jyry» (1988), «41 bomba» (2003) jáne «Sharap eli» (1990) sekildi romandaryna aınaldyryp otyrdy. Qyzyl gaolán, dıqandy dala, bógetti ózen, Gaomıdiń jabaıy jýasy, bári-bári oǵan bala kezinen sonshalyqty tanys.
Mo Ian óziniń kishkene Otanyna sheksiz rıza, ol úshin jany men júregin beredi, buǵan «Qyzyl gaolánnyń» betashar sózi dálel: «Men keýdemnen soıa sińgen júregimdi julyp alyp, usaq kesekterge týrap, ony ydysqa jaıyp qoıyp, gaolán dalasyna kóterip shyǵamyn. Jer baýyrlap jatyp: «Sizderge saýlyq tileımin! Saýlyq tileımin!» dep til qatamyn»
Ol Gaomıdi túrli oqıǵalar men is-áreketterge, káriqulaqtar men kónekózderden estigen ǵajaıyp ańyzdarǵa toltyrady. Ol jazatyn jabaıy rýlyq qaýymdar men oryndar, erekshe estetıkalyq, poetıkalyq qundylyqtarymen erekshelenip turady. «Men týǵan jerimde aýyzdan-aýyzǵa jetip otyrǵan kóp áńgimeler estidim. Egindikti óńdep júrgen sharýalar dem alatyn ýaqyttary bolyp, tastarǵa jaıǵasa-jaıǵasa ketip, ártúrli áńgimelerdi aıta bastaıtyn. Bireýi 1937 jyly dál sol jerde japon soldaty aýyl turǵynyn óltirgenin nemese kerisinshe ótkenin, ári oq ózi arqyly, asqazanǵa úlken sańylaýly tesik qaldyryp ótkenin aıtýy múmkin. Kelesi kúni basqa shal ony basqasha baıandaýy múmkin, t.s.s. Ár aıtylǵanynda, bul oqıǵaǵa jańa bir nárse qosylyp otyrady. Neǵurlym kóp aıtylǵan saıyn, soǵurlym qundy bola túsedi, ári keıipker beıneleri jarqyraı beredi. Birte-birte bul oqıǵa mıfke aınalady». Ańyzdyń osyndaı aýyzsha ári baı formasynan qytaıdyń «magıalyq realızmi» paıda boldy. «Magıalyq realızmniń» otany – Latyn Amerıkasy, osy baǵyttyń kórnekti ókili – Gabrıel Garsıa Markes ekeni bárińizge belgili. Mo Ian Folknerdi ustazym ári shabyttandyrýshym dep aıtýdan jalyqpaıtyny sekildi, Markes jaıly da kóp aıtady.
Eger Folkner úshin ákelerdiń kúnálary olardyń urpaqtarynyń taǵdyryna baılanysty bolsa, al Mo Ian úshin ata-babalardyń jabaıy seksýaldyq oıyny – bul, keıingi urpaqtyń maqtanysh kózi. Jazýshy babalar aldynda tizesin búgedi, ótken urpaqtyń zamanaýı urpaqtan basymdylyǵy týraly sezinýi «Qyzyl gaolán» romanynda jarqyn beınelenedi: «Soltústik-shyǵys Gaomı álemdegi eń qasıetti ári jemqorlyǵy asqan, ári batyrlyǵy tasqan, ári uıatyn ashqan, shekten tys ishetin hám shekten tys súıetin jer ekendigin oılap kórmeppin. Sonda turǵan meniń ákemniń urpaqtary, unatpasa da gaolán jeıtin, sonda da ony barlyq jerge kóptep otyrǵyzatyn. Keıinirek kúzde, segizinshi aıdyń ishinde, qyzyl gaolánnyń egin dalasy qan teńizi sekildi quıylyp, shaǵylysyp jatatyn. Bıiktik pen beriktik, salqyndyq pen talǵampazdyq, qyzyqtyratyn qumarlyq pen súıispenshilik, barlyq ulylyq sodan taralatyn. Onjyldyqtar boıy, beıne bir-aq sáttegideı qyzyl fıgýralardyń kóleńkeleri tigin mashınasynyń qaıyǵyndaı bolyp adamzat tarıhynyń alyp materıasyna tor qurý arqyly gaolán sabaǵynyń arasynan júgirdi. Olar óltirdi, tonady jáne óz jerin qorǵady, jan balqytatyn balet bılegendeı bizdi, raqmeti joq, qaıyrymsyz, jerlerin basyp otyrǵan bizdi kóleńkesinde qaldyrdy. Tez qarqynmen damyp kele jatqan álemde ómir súre turyp, men keri ketip bara jatqan adamzattyń shyńǵyrǵan daýystaryn estımin»
Folkner shyǵarmashylyǵyn zertteýshi Klınt Brýkstyń sózinshe, bul amerıkandyq jazýshynyń ulylyǵy adamzattyń adamgershilik rýhyn, ómir súrýin anyqtaıtyn ótken jáne qazirgi zamannyń áleýmettik kúshin baǵalaýda jatyr. Bul, atap aıtqanda, AQSH-tyń ońtústigindegi násildik jáne taptyq kúresti, HH ǵasyrdyń basyndaǵy roman talaptaryna sáıkes keletin fólklor men romantıkalyq kózqarastardy oıdaǵydaı beıneleýge múmkindik. Biraq Folkner qazirgi zamanaýı jazýshy ári onyń jalpy ádebı shyǵarmashylyǵyn modernısik mektepke jatqyzady, onyń jazý kózi jergilikti ańshy men kishkentaı aǵash meıramhananyń jalǵa berýshisi ekeýinen anaý alaý jalaýynda otyryp jutqan – halyq shyǵarmashylyǵy. Qatań tártipteri men shekaralary bar aýdannyń turǵyny bola otyryp, ol biregeı, tańǵalarlyq jańasha rýhtaǵy shyǵarmalardy jasap shyqty. Kóptegen ádebıt synshylary Folknerdi qarabaıyr jazýshy nemese mıstık jazýshy dep jatady, onyń ústine óz shyǵarmashylyǵynda realızm men romantızmniń shegin sheber ushtastyratyn, shyǵarmashylyǵy jan-jaqty baǵytty alyp júretin avtor dep sıpattaıdy. Folknerdiń ózi birneshe ret aıtqandaı, ol óz jumysynda naqtyly jerdi sıpattaýdaǵy, san-sapat máseleleri bar naqty adamdardy, jalpy adamzattyq máselelerdi sıpattaýdaǵy ıdeıalardyń úılesim-qaǵıdasyn ustanýǵa tyrysty. Osynyń negizinde, onyń shyǵarmashylyǵynda qoldanylatyn halyq óneriniń dástúrleri nege sonshalyqty keremet ekenin túsiný ońaı, ol jazýshy ýaqyt, jady jáne adam tabıǵaty sıaqty uǵymdardy ashýǵa kómektesedi. Bálkim, Folknerdiń aımaqshyldyq pen realızmniń, romantızm men natýralızmniń sheńberinen shyǵyp, halyqaralyq deńgeıdegi jazýshy bolýy osydan da shyǵar.
Folkner shyǵarmashylyǵynyń ámbebap baǵyttylyǵy jáne Moıannyń ádebı kózqarastary osy eki avtordy salystyrýǵa múmkindik beredi. Sharap, qyzyl júgeri, bıdaı, qyzylsha nemese jynystyq oıyndar, mıstızm reńkterin shyǵarmalarynda berý arqyly Mo Ian oqylǵan kezde qatardaǵy adamnyń qalaýy men sezimin jazýymen ári qarapaıym qumarlyqtar men mıstıkalyq ańyzdardy tilmen jetkizý qıyn qytaılyq sulýlyqpen tolyqtyrady. Qarapaıym halyq shyǵarmashylyǵynan biz avtordyń «rýhanı» úıin taba alarymyz sózsiz.
Folknerdiń ádebı jumystaryndaǵydaı Mo Ian shyǵarmashylyǵy da zulymdyqqa toly. Degenmen, Mo Ian amerıkandyq jazýshynyń shyndyqty bildirýge tyrysý úshin jamandyqty qoldaný kerek. Adamdy zulymdyqty túzetý, ony ózgertý úshin ony eske alatyn kezder bolady. Egerde jazýshy bir nárse isteý kerek bolsa, onda ol álemdi áldeqaıda jaqsy etýi kerek. Jáne muny barlyq jaǵymdy nárselerdi sıpattamaı isteý kerek- jazýshy adamǵa óziniń negizgi erekshelikterin, adamnyń bir mezgilde ózin jek kóretin zulymdyqty kórsetý kerek» degen sózderin tolyqtaı qabyldaıdy.
Mo Ian óz baıandaýlarynda ýaqyt saldarymen sheber oınaıdy, áńgimelerdi sana aǵynyna ornalastyrady, bul turǵyda avtorǵa Folknerdiń aıqyn áserin kórýge bolady. Folknerdiń «Shý men ashýynda» bir ýaqyt qaıtalanyp otyrady, ári baıandaý ártúrli ýaqyt pen keńistikte oryn alady. Jan Pol Sartr aıtqandaı «Shyn Folkner asa qaýipti. Ol bizge ury sekildi kúńkildeıdi de izim qaıym joǵalady». Folkner baıandaýdy sana men onyń úzindilerine bóledi, onysy oqyrmanǵa shyǵarmany oqýǵa múmkindik berý maqsatynda. Bul modernısik júristi Mo Iannyń «Aq maqta» (1991) jınaǵyndaǵy «Seniń tártibiń bizdi qorqytady» áńgimesinen sezýge bolady, munda avtor halyq ánderiniń oryndaýshysy Lú Lısýzıdiń ótken ómirinde de, qazirgi ýaqytta da basynan ótip jatqan oqıǵalardy, bas keıipkerdiń ýaıymy men shyrǵalańyn baıandaý arqyly bir ýaqytqa ornalastyryp otyrady.
Mo Iannyń álemdi qabyldaýy Folknerdikimen uqsas, ony «mashınada artqa qarap otyrǵanda, aınalasynda pishinsiz kóleńkeler paıda bolyp, jaryq tilimderi men aýa terbelisteri bolyp jatatyn, tek alǵa qaraǵanda ǵana shynaıy ómirdiń naqty kórinisin qabyldaıtyn» adamǵa uqsatýǵa bolady.
Kóptegen synshylardy, Folkner jáne basqa da jazýshylar, atap aıtqanda Mo Iandar nege absýrdty, ıakı maǵynasyzdyqty tańdady degen saýal mazalaıdy. Oılap qarasaq, onyń sebepterin qazirgi zamanǵy ómirdiń áleýmettik jaǵdaılarynan izdeý kerek. Qoǵam, pushaıman hálge túsirer ózgerister, bári de, absýrdtyń úlken bóligin quraıdy. Absýrdtyń qatysýyn Mo Iannyń «Sharap eli» romanynyń, qıal-ǵajaıyp álemge súrrealdyq bólshektengen saıahat sátinde jalt qaraǵan kózqarastyń qoǵamnyń jan túrshigerlik buryshtaryn kórsetýinen kórýge bolady. Mo Iannyń eki oıdy qatar kóterip júrýge beıimdiligi, shyn ómir men oıdan shyǵarylǵan dúnıelerdi aralastyrýǵa nıettengendigi «Sharap elinde» anyq baıqalady. «Men qoǵamnyń kóleńkeli tustaryn jazamyn, jemqorlyq sekildi qaýipti qubylystardy jazamyn, biraq kóp oqyrmandar muny sandyraq deýi múmkin». Bul eki ushtylyq, eki oıdy qatar alyp júrý jáı ǵana ádebı tásil emes, qazirgi ómirdiń belgisizdikteriniń beınesi. Biz, bizdi qorshaǵan nárselerdiń qanshalyqty shyn, qanshalyqty jasandy ekenin bilmeımiz.
Mo Ian shyǵarmalaryndaǵy absýrdtyq beıneler men oqıǵalar sıqyrly sulýlyqpen biregeılene túsedi. Mysaly, «Biz kenetten terisiniń túsi qyzyl, qyzyl kóılek kıgen, otqa qarǵyǵaly turǵan áıeldi kórdik. Ol keýdesin ashty da, kenet qyzyl kóbelek jalynǵa túsip ketti. Degenmen, ol kóbelekteı emes, taýyq sekildi. Biraq ýaqyt ótken soń men qýyrylǵan taýyqtyń juparyn sezdim»
Qytaı ádebı synshylary Mo Iannyń modernısik qadamdaryn ańdap otyrady. Máselen, keıbireýleri Mo Iandy oqı otyryp, jańa ári qıyn ádebı túsinikterdi kezdestiretinin, qysqasha aıtqanda, ol jasaǵan kórkem beıneler men formalar qytaı ádebıetinde aıqyn erekshelenetinin alǵa tartady. Eger biz, Mo Ian shyǵarmalarynda Folkner men Garsıa Markes sekildi jazýshylardyń yqpalyn eskere otyryp, ádebıet turǵysynan neǵurlym keń qarasaq, nege onyń keıipker beınelerin metamorfozamen ushtastyratynymyzdy túsiner edik.
Joǵaryda aıtylǵandar Mo Iannyń búkil shyǵarmalary Folkner áserinen týǵan degen sóz emes, árıne. Durysy, Folknerdiń yqpaly qytaılyq jazýshynyń óz shyǵarmashylyq jolynyń ústinde ǵana áser etken delik.
Orys tiline tárjimalaǵan: Darıma Syrenova, aýdarmashy
Qazaq tiline tárjimalaǵan: Edilbek Dúısenov, aýdarmashy. «Solaqaılar» ádebı klýby
