Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaıdy, sondaı-aq memlekettik rámizderdi paıdalaný normalaryn retteıdi. Alaıda, bizdiń qoǵamda osy qasterli sımvoldarymyzǵa nemquraıdy qarap, onyń qundylyǵyna, rýhanı baǵasyna, eldik salmaǵyna salǵyrttyq tanytyp júrgen zamandastarymyz az emes. Sondyqtan da zań ǵylymdarynyń doktory, profesor, Qazaqstan Respýblıkasynyń qurmetti zańgeri (M. Nárikbaev atyndaǵy Qazaq memlekettik zań ýnıversıteti) Marat Qoǵamovpen Qazaqstannyń Týyn, Eltańbasyn jáne Ánuranyn qoldanýdyń qyr-syry týraly áńgimeni oqyrman nazaryna usynamyz.
– Marat Chekishuly, bizge memlekettik rámizder kez kelgen memlekettiń ajyramas atrıbýty ekenin mektepten úıretedi. Bul zań turǵysynan neni bildiredi?
– Árıne, negizgi memlekettik rámizder – rámizdik kategorıalar retinde Tý, Eltańba jáne memlekettiń mýzykalyq belgisi retinde Ánuran – Qazaqstannyń memlekettik egemendigin bildirý men kórsetýdiń tek ózekti nysandary boldy jáne bolyp qala beredi. Iaǵnı, óz aýmaǵynda tolyq bılikti ıelený, ishki jáne syrtqy saıasatty óz betinshe anyqtaý jáne júzege asyrý belgileri deýimiz kerek. Sol sebepten de Qazaqstan halqynyń birligin bildiretin Tý, Eltańba, Ánuran uǵymdary tizbesiniń qatań konstıtýsıalyq tártibimen Keńes odaǵy tusynda - 1978 jylǵy Qazaq KSR-niń ydyraǵan Konstıtýsıasynda, 1991 jylǵy «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýsıalyq zańynda, sondaı-aq Qazaqstan Respýblıkasynyń 1993 jylǵy Konstıtýsıasynda dáıekti túrde qarastyryldy..
Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń 1990 jylǵy «Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasynyń memlekettik egemendigi týraly» Deklarasıasyna sáıkes, Qazaq KSR-niń memlekettik egemendiginiń nyshandary – Eltańba, Tý, Ánuran – qasıetti, oǵan qarsy kez kelgen áreket zańmen jazalanady.
Sonymen qatar, Konstıtýsıanyń 9-babynda bekitilgen jáne onyń normalaryn oryndaý maqsatynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik rámizderi týraly» 2007 jylǵy 4 maýsymdaǵy Konstıtýsıalyq zań úsh negizgi memlekettik rámizderdi óńdeýdiń ıdeologıasyn ázirleıdi, olardyń árqaısysynda avtorlar Uly kóshpendiler órkenıetiniń ómirine ýaqyt pen urpaq baılanysyn jetkize otyryp, tereń adamgershilik, mádenı-tarıhı, saıası, quqyqtyq maǵynany obektıvti túrde saldy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik Týy men Eltańbasyn jáne olardyń beınelerin, sondaı-aq Memlekettik Gımnniń mátinin ornalastyrýdy qosa alǵanda, paıdalanýdyń negizgi qaǵıdalary Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 2007 jylǵy 2 qazandaǵy tıisti qaýlysynda tolyǵyraq sıpattalǵan. Máselen, Tý –ortasynda kún, sáýleleri bar, onyń astynda qalyqtaǵan qyran beınelengen tórtburyshty kók tústi. Eltańbanyń sheńber pishini bar, ol kógildir tús aıasyndaǵy shańyraq beınesine negizdelgen, ondaǵy ýyqtar, ıaǵnı tirek, kún sáýlesi túrinde jan-jaqqa sáýle shashady. Bul tizim atalǵan Konstıtýsıalyq zańda kózdelgen jaǵdaılarda oryndalatyn mýzykalyq-poetıkalyq týyndy retinde Ánuranmen tolyqtyrylady.
Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Rezıdensıasy memlekettik rámizderdiń etalondaryn saqtaý orny bolyp belgilendi.
– Byltyr Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev memlekettik rámizderdi qoldaný erejelerin qaıta qaraýdy tapsyrdy. Qandaı ózgerister qabyldandy?
– 2022 jylǵy qarashada Memleket basshysynyń 2022 jylǵy 16 naýryzdaǵy Joldaýyn iske asyrý týraly Konstıtýsıalyq zań qabyldandy, onda bizdi qyzyqtyratyn basqa erejelermen qatar jańa quqyq sýbektileriniń sheńberi de qamtyldy. Sondaı-aq Konstıtýsıalyq Sot, Joǵarǵy Sot Keńesi, Joǵarǵy Sot Keńesiniń Tóraǵasy, olar boıynsha Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik rámizderin qoldaný erejeleri de mindetti túrde qoldanylady. Sonymen qatar, 2023 jylǵy sáýirde ákimshilik reforma týraly kezekti Konstıtýsıalyq zańda Úkimettiń, Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik rámizderi salasyndaǵy ýákiletti organdardyń quzyreti aıtarlyqtaı qaıta qaraldy. Atap aıtqanda, Úkimet jańa redaksıada Qazaqstan Respýblıkasynyń Týyn, Eltańbasyn jáne olardyń beınelerin, sondaı-aq Memlekettik Ánuranynyń mátinin, Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik rámizderin merekelerde qoldaný qaǵıdalaryn bekitýdi saqtap qaldy.
Osylaısha, tehnıkalyq retteý jáne metrologıa salasyndaǵy ýákiletti organǵa Memlekettik Tý men Eltańbanyń ulttyq standarttaryn ázirleý men bekitý, Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 2008 jylǵy 18 jeltoqsandaǵy № 109 qaýlysymen bekitilgen ulttyq standarttarǵa sáıkes keletin olardyń etalondaryn óndirý jónindegi jumysty uıymdastyrý júkteledi. Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik rámizderin paıdalaný jónindegi ýákiletti organǵa Memlekettik rámizderdi paıdalaný jónindegi ulttyq standarttarǵa sáıkes kelmeıtin Qazaqstan Respýblıkasynyń Týy men Eltańbasyn aýystyrý jáne joıý, memlekettik rámizder men geraldıkalyq belgiler máseleleri boıynsha saraptamalyq keńes qurý, sondaı-aq ol týraly erejeni ázirleý jáne bekitý júkteledi. Al jergilikti atqarýshy organnyń fýnksıalaryna tıisti ákimshilik-aýmaqtyq birlik aýmaǵynda memlekettik rámizderdi paıdalanýdy (ornatýdy, ornalastyrýdy) baqylaý boıynsha tikeleı jaýapkershilik qosyldy.
– Qarapaıym azamat Memlekettik Týdy qaıdan satyp ala alady jáne memlekettik kerek-jaraqtardy shyǵarýǵa kim quqyly?
– Konstıtýsıalyq zań men Úkimet qaýlysynda bul suraqqa tikeleı jaýap joq. Memlekettik Týdy satyp alýǵa tyıym salynbaǵan. Degenmen, Memlekettik Tý onyń kólemine qaramastan, ulttyq standartqa sáıkes bolýy kerek ekeni sózsiz. Bul – joǵaryda atalǵan quqyqtyq aktiler normalarynyń ózgermeıtin talaby.
Memlekettik Tý men Eltańbany óndirý Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasynda belgilengen tártippen berilgen tıisti lısenzıa bolǵan jaǵdaıda júzege asyrylady. Osylaısha, Memlekettik Týdy daıyndaýǵa ruqsat etilgen adam ony tikeleı nemese tıisti óndiristik qatynastary bar saýda oryndary arqyly satýǵa quqyly.
– Qazaqstandyqtar syılyq retinde shetelge Memlekettik Tý beınelengen shokolad alyp ketip jatady. Biraq kondıterlik ónimniń qaptamasynda memlekettik atrıbýttardyń sýretin qoldaný qanshalyqty zańdy, sizdiń oıyńyzsha, bul etıkaǵa qanshalyqty saı keledi?
– Negizinde Konstıtýsıalyq zańda Memlekettik Týdy ártúrli materıaldyq obektilerde beıneleýge tikeleı tyıym salý qarastyrylmaǵan. Al bizdiń zaýyttarda óndiriletin qazaqstandyq shokolad – bizdiń elimizdiń úlken, táýelsiz jáne derbes memleket retinde ony jeıtin árbir adamnyń esine salady. Sondyqtan, bul moraldyq turǵydan, ulttyq maqtanyshymyzdy týdyratyn ónim jáne memleketimizdiń Týy obektıvti túrde basylǵan.
– Sonda qandaı jaǵdaılarda Memlekettik Týdy paıdalanýǵa ruqsat etilmeıdi?
– Birinshiden, Memlekettik Tý kólemine qaramastan, ulttyq standartqa sáıkes kelmese. Osyǵan baılanysty ol ýákiletti organ aıqyndaǵan tártippen aýystyrylýǵa jáne joıylýǵa jatady. Ekinshiden, Memlekettik Týdy jeke jáne zańdy tulǵalar qorlaý obektisi retinde paıdalana almaıdy. Úshinshi, jeke jáne zańdy tulǵalardyń menshigindegi ǵımarattarǵa, úı-jaılarǵa nemese olardyń jekelegen bólikterine Memlekettik Týdy ornalastyrý kezinde ol memlekettik standartqa sáıkes estetıkalyq jaǵynan resimdelip, qosalqy úı-jaılardan, ótkelder men qaýipti oryndardan alshaq ornalastyrylýǵa tıis.
Sonymen qatar, ǵımarattardyń kireberis tobyna zańdy tulǵalar Memlekettik Týdy qoıý kezinde belgili bir parametrlerdi saqtaýy qajet. Bul jerde arhıtektýralyq erekshelikter men qabattardyń sany eskerilýi tıis, ıaǵnı ǵımarat neǵurlym bıik bolsa, Tý soǵurlym úlken bolýy kerek. Memlekettik Týdyń beınesin qoǵamdyq birlestikter men basqa da uıymdardyń týlarynyń geraldıkalyq negizi retinde paıdalanýǵa bolmaıdy. Memlekettik rámizderdiń beınelerin stendterge nemese plakattarǵa ornalastyrý kezinde olardyń bir deńgeıli ornalasýy, sondaı-aq Konstıtýsıada belgilengen tizbelik tártibi saqtalýy tıis.
Sondaı-aq, Memlekettik Tý men Eltańbanyń ulttyq standarttaryn buzý jeke jáne laýazymdy tulǵalarǵa, sharýashylyq júrgizýshi sýbektilerge nemese komersıalyq emes uıymdarǵa ártúrli mólsherdegi aıyppul salý túrindegi ákimshilik jaýapkershilikke ákep soǵatynyn eske salamyn. Qylmystyq zańda memlekettik rámizderdi qorlaýdyń ár alýan túrlerin qatań jazalaıdy, qylmystyń qoǵamdyq qaýiptiligi men kináli tulǵasyna qaraı aıyppuldan bas bostandyǵynan aıyrýǵa deıin jaza belgileıdi.
Konstıtýsıalyq zań normalarynda Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik rámizderine qurmetpen qaraýdy jáne olarǵa degen kózqarasty qalyptastyrý mańyzdy oryn alatynyn erekshe atap ótkim keledi. Atap aıtqanda, Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattary, sondaı-aq el aýmaǵynda ornalasqan tulǵalar memlekettik rámizderimizdi qurmetteýge mindetti. Sonymen qatar, azamattyq pen otansúıgishtikke, óz Otanyna degen súıispenshilikke tárbıeleýdi, Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik rámizderine qurmetpen qaraýdy, sondaı-aq olardyń máni men mańyzyn túsinýdi damytý maqsatynda mektepterdiń, joǵary oqý oryndarynyń jáne kolejderdiń negizgi jalpy bilim beretin baǵdarlamalarynda osy taqyrypqa arnalǵan sabaqtar ótkiziledi. Olar ornalasqan ǵımarattarda Memlekettik Tý arnaıy belgilengen kórnekti jerge ornatylady, Memlekettik Eltańba nemese olardyń beıneleri, sondaı-aq Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik Ánuranynyń memlekettik tildegi mátini ornalastyrylady.
– Memlekettik Ánuranǵa kelsek, ony oryndaý kezinde azamattyń zańsyz áreketi zańmen jazalanady ma? Al basqa memlekettiń Ánurany oryndalsa, ózińdi qalaı ustaý kerek?
– Birinshi suraqqa jaýap: ıá. Bul jaǵdaıda jaýapkershilik azamattyń zańsyz minez-qulqynyń sıpatyna baılanysty bolady.
Ekinshi suraqqa kelesideı jaýap berýge bolady: siz shet elde onyń Ánurany oryndalatyn belgili bir resmı is-sharaǵa qatysasyz delik. Basqasha aıtqanda, qabyldaýshy memlekettiń hattamalyq tájirıbesi, jergilikti ádet-ǵuryptar men dástúrler talap etetindeı áreket etý kerek.
– Memlekettik Ánurandy oıyn-saýyq oryndarynda, mysaly, karaoke klýbtarynda oryndaýǵa bolatyn is-sharalardyń tizimi zańmen rettele me?
– Naqty jáne jalpy saltanatty is-sharalardy kórsete otyryp, Memlekettik Ánurandy qoldaný men oryndaý tártibi Konstıtýsıalyq zańnyń 8 jáne 9-baptarynda jáne joǵaryda atalǵan Úkimettiń Qaǵıdalarynda belgilengen. Osylaısha, bul tizim tolyq jáne keń túsindirýge jatpaıdy. Buǵan oıyn-saýyq mekemelerinde Gımndi oryndaý kirmeıtini ábden qısyndy. Alaıda, quqyqtyq aktilerde ony osy jerlerde paıdalanýǵa tikeleı tyıym salynbaǵan.
Mysaly, jeke jáne zańdy tulǵalar memlekettik Týdy ǵımarattarǵa, onyń ishinde balkondarǵa jáne arnaıy is-sharalar ótkiziletin oryndarǵa ilip jatady, bul olardyń patrıottyq sezimin, qazaqstandyq biregeılikti, elimizdiń jáne onyń jetistikterin maqtan etýine qatysty. Osy oraıda, mundaı mekemelerde nege Ánurandy shyrqamasqa, oryndamasqa?
Saltanatty is-sharaǵa qatysýshylardyń Memlekettik Ánurandy oryndaý tártibin prınsıpti túrde erekshe nazar aýdarý qajet. Atap aıtqanda, Konstıtýsıalyq zań normalaryna sáıkes, Gımndi kópshilik aldynda oryndaý kezinde jınalǵandar qosyla aıtady nemese tyńdaıdy, al Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattary oń qolyn júrek tusyna qoıatynyn eske salǵan jón. Memlekettik Týdy saltanatty túrde kóterý jáne ornatý kezinde, Ánuran oınalǵanda, saltanatty rásimge qatysqandar Týǵa bet buryp turýy kerek. Gımndi qysqartyp oryndaýǵa ruqsat etiledi, biraq bul bekitilgen mátinge jáne mýzykalyq basylymǵa qatań sáıkes memlekettik tilde oryndalýy tıis.
Jalpy alǵanda, memlekettik rámizderdi qoldaný tájirıbesi damydy, biraq ony zerdeleý men jalpylaý, sondaı-aq olardy qoldaný tártibin neǵurlym naqty zańnamalyq retteý qajet.
– Áńgimeńizge rahmet!
