Bizdiń aıtpaǵymyz fılm keıipkeriniń jalǵan men shyndyqty «ajyrata» bilý qabiletiniń keremettigi týraly bolmaq. Adamnyń «ajyrata bilý» qabileti qundy ári óte mańyzdy qasıet. Jalǵan men shyndyqty adamnyń túr-turpatyna qarap ajyratý bir bólek, al ony kóre bilý, túısiný, sezine bilýdiń orny tipti erekshe.
Sonymen, biz ajyrata bilý óneri týraly ne bilemiz? Ol bizge kerek pe? Laıyqty tańdaýdy qalaı jasaımyz? Adaspaýdyń, óz-ózińdi aldamaýdyń joly qandaı? Shyndyqtyń krıterııleri bar ma?
Shyndyq – ol naqtylyq. Al, onyń maǵynasyn ashyp, iske asyrý úshin shym-shytyryq aǵymdardyń arasynan shyndyqtyń arnasyn tabý mindet. Ol úshin tanýdy jáne ajyrata bilýdi úırený lázim. Birden aıtaıyq, shyndyq jer betinde ashyqtan-ashyq jarqyrap jatqan joq. «Bilim – ınemen qudyq qazǵandaı» dep, óte tereńnen qamtyp aıtylǵanyna kóziń jetedi. Búgingi aqparat zamanynda zamandastarymyzǵa da, jas urpaqqa da aýqymdy bilim, tegeýrindi kózqaras qajettigin qazir tipti aıqyndaı túskendeımiz.
«Ajyratý» mektebi
Adam balasy ómirde myna nárse «durys», al myna nárse «burys» dep bólip qaraýǵa beıim. Osy «bólý» Alla Taǵalanyń adamzatqa bergen «ajyrata bilý» qabileti. Bala kezimizde ata-ájelerimizdiń «ony isteýge bolmaıdy, uıat bolady», «mynany isteýge bolady, ol durys» dep aq pen qarany bólip qulaǵymyzǵa quıyp otyrýy ajyrata bilýge baýlý mektebi eken. Osyndaı oı oramda danyshpan ál-Farabıdiń: «Adam neni jáne qalaı ajyratatyndyǵynyń mánine jetip (ádisin bilip), ómir boıy jaqsy men jamandy aıyrar bolsa, mine, sonda ǵana baqytqa jetedi», – dep «aıyra» bilý uǵymyna basymdyq berýi beker emes.
«Adam neni jáne qalaı ajyratatyndyǵynyń mánine jetýi» úshin ne qajet? Árıne, adamnyń is áreketin basqarýshy sýbekti (aǵym) týraly aqparat kerek. Aqparat – ajyratýdyń «negizi». Uzaq ýaqyt boıy jınalǵan tájirıbe, aqparatsyz «durys» nemese «burys» dep tujyrym jasaý múmkin emes. Sondyqtan, aq pen qarany aıyrýdyń negizgi quraly – aqparat.
Sanańdaǵy saýaldyń jaýabyn tabý úshin bir-birine qarama-qaıshy ıdeıalar aǵymyn salǵastyryp, salystyryp kóp oqyǵanmen, ras, tez arada kókeıiń kúıttegen jaıǵa birden jete almaısyń. Alaıda, oqý, toqý, salystyrý arqyly kózqarasyńa, kóńilińe úlken senim ornaıdy. Al, nyq senim ornyqty áreketke bastaıdy. Osylaı shyńǵa kóterilý, jan-jaǵyńa, tutas ómirge sergek qaraý qadamy bastalady. Bul – baǵa jetpes adamgershilik baılyq.
Mán beretin tusymyz mynaý: danyshpan, ǵulama ál-Farabı taǵy bir tujyrymynda: «Adamǵa eń birinshi bilim (aqparat) emes tárbıe berilýi kerek, tárbıesiz berilgen bilim adamzattyń qas jaýy», – deýiniń basty sebebi nede?
Zeıin salyp qarasaq: ǵalymnyń tárbıe dep otyrǵany aq pen qarany, jaqsy men jamandy «ajyrata bilý» qabileti. Demek, jastarǵa aqparat bermesten buryn «ajyrata bilý» daǵdysyn qalyptastyrý qajet. Ata-ájelerimizdiń «mynaý bolady», «mynaý bolmaıdy» dep ár nárseni ekige bólip, balanyń qulaǵyna quıyp otyrýynyń ózi «ajyratý daǵdysyn» qalyptastyrý joly bolǵan.
«Ajyratý» ádisi
Sonymen, ajyratýdy – túrli faktiler men elementterdi ımandylyq pen ıntellektýaldyq aqyl tezine sala otyryp qabyldaý nemese qabyldamaý dep túsinýge bolady. Óıtkeni, Hákim Abaıdyń: «Aqyl, qaırat, júrekti birdeı usta, Sonda tolyq bolasyń elden bólek», – deýiniń basty sebebi osy úsh birlikti birdeı ustaǵan adam sansyz aqparatty retimen ornalastyryp, «durys» pen «durys emestiń» tolyq keskinin qalpyna keltire alady. Sýyq aqylǵa, erik-jigerge ıakı áýlegen emosıanyń jetegine erip ketpeı, «aqyl», «qaırat», «júrekti» birdeı ustaǵan adam ǵana ár nárseni ajyrata almaq. Al, ajyrata bilgen adam árıne basqa «elden bólek» bolary sózsiz. Ajyrata bilý men ıntellektýaldyq tereńdik – myna «Basta mıǵa» talas qylǵan» zamanda árqaısymyz jáne búkil qoǵamymyz úshin eń qundy qazyna bolýy qajet.
Ajyrata bilý – Alla Taǵalanyń adam balasyna bergen erekshe qabileti. Aıyra bilý qabileti – kez kelgen adamda bar qasıet. Biraq, bıdaıdy qaýyzynan bólip alý úshin belgili bir ádis kerek. «Meni alda» fılmindegideı adamnyń fızıognomıkasy týraly bilimniń ózi tolyq ajyratýǵa jetkiliksiz. Onyń da sebepteri túsinikti. Fızıognomıka týraly ǵylym ajyratýǵa qajetti 60-70% ǵana aqparat. Sonymen qatar, ol teorıa árdaıym jumys jasaı bermeýi de múmkin. Sondyqtan, ajyratý ádisin meńgerý úshin tómendegi myna ǵylymı uǵymdardyń mańyzy zor. Olar:
- Baqylaý
- Ólsheý
- Analogıa
- Taldaý
- Sıntez
Bul aıtylǵan basymdyqtar – tek ǵylymı ádister júıesi. Ǵylymı zertteý ádisterimen qosa adamnyń ıntellektýaldyq tereńdigi men kemeldigin tys qaldyrýǵa bolmaıdy. Olar:
- Tutas qabyldaý
- Aıqyn túsiný
- Tereń túısiný
Qoǵamda hám aǵymdar arasynda bolyp jatqan prosesterdi tanyp-túsinýge, durys ajyratýǵa kedergi keltiretin basymdyqtar bar. Olar:
- Oılaý stereotıpi
- Birjaqtylyq jáne synnyń joqtyǵy
- Bilimniń jetispeýshiligi
- Emosıanaldyq táýeldilik jáne turaqsyzdyq
Ajyrata bilýdi úırený eshqashan kesh bolmaıdy. Ásirese, jastar din men aǵymnyń arajigin ajyrata bilýi óte mańyzdy.
«Ál-Fýrqan» degenimiz ne?
Qasıetti Quranda «Ál-Fýrqan» degen súre bar. Maǵynasy ajyratý degendi bildiredi. Demek, «ajyratý» uǵymyna tutas bir súre arnalǵan. Quranda «ajyratý» uǵymyna mán berilýi beker emes. Búginde sarapshylar men ǵalymdar Islam áleminiń kúıreý sebebi týraly ǵylymı boljamdar jasap, túrli ýájder aıtýda. Sonyń bir sebebi: «saýattylyq deńgeıi tómen, bilim-ǵylym jolynda artta qaldy», – deıdi.
Máselen: statısıka boıynsha Irak memleketiniń saýattylyq deńgeıi 2013 jyldyń deregi boıynsha áıelder 80.57%, erkekter 83.26% saýatty. Lıvıa eli 2013 jyldyń statısıka boıynsha áıelder 99.90%, erkekter 99.96% saýatty. Al, Sırıada áıelder 73.6%, erkekter 86% saýatty eken. Árıne, bul Eýropa elderiniń saýattylyq deńgeıimen salystyrmaly derek. Sondyqtan, Islam elderi hat tanyp, jazý jaza alamaıdy deýge bolmaıdy.
Islam áleminiń saıasılanǵan haos ortalyǵynda qalýynyń biregeı sebebi Quranda baıandalǵan «ajyratý» uǵymynan aıyrylyp qalýy. Eń úlken kúná – qoǵamda, ǵalamda bolyp jatqan prosesterdi ajyrata almaı, ózińdi de, ózgeni de sergeldeńge salyp adastyrý. Aǵymnyń jeteginde júrgen adam óz ustanymynan basqany moıyndamaıdy. Jalpy, tanym-túsinigi tar sheńberli adam dúnıede bolyp jatqan qubylys, tirshilik áreketterin durys ańdap, baıyptaýǵa kelgende óte kendelik tanytady. Bul – kemdik. Bul – baryp turǵan qorlyq.
Zamanaǵa túıin aıtý – Alla Taǵalanyń adamzat boıyna darytqan «ajyratý» qabiletine úńilý ekenin ańǵardyq. Ýaqytqa saı bári ózgerip sala beretinine kóz jetkizdik. Ol min emes, árıne. Min – sony ajyrata almaý.
Alla Taǵala «Ál-Fýrqan» súresiniń, 1-shi aıatynda: «Álemderge eskertýshi bolýy úshin qulyna (aqıqat pen jalǵandy) Ajyratýshyny túsirgen, Ol (Alla) ulyq berekeli!» – dep baıandaıdy. Alla Taǵala qasıetti Quran Kárimniń ózin jaqsylyq pen jamandyqty, aq pen qarany, shyndyq pen jalǵandy ajyratýshy (Fýrqan) dep ataǵan. «Ál-Fýrqan» (ajyratýshy) – Qurannyń eń keń taralǵan jáne musylman álemine málim aty. Onyń kúlli mazmuny, saıyp kelgende, «Aqıqat keldi de, ótirik seıildi; jalǵannyń ómiri uzaq emes» degendi dáleldeıdi.
«Jaqsy menen jamandy aıyrmadyń»
Kez kelgen aǵymdy matrısa deıtin bolsaq (matrısa degenimiz – jasandy júıe. Al aǵymdar – uzaq ýaqyt boıy programmalanyp, qoldan kodtalǵan júıe), matrısanyń (aǵym) tabıǵaty men maqsaty – adastyrý, shyndyqty aıqyn kórsetpeý, búrkemeleý. Ol – sol úshin jasalǵan. Matrısadan shyǵýdyń joly – «ajyratý». Basqa joly joq. Endi, aǵymnyń qurylymyn, ondaǵy aqparattardyń ornalasý tártibin, júıesin bilmeıinshe, odan shyǵý múmkin emes. Al aǵymnyń qurylymyn bilmegen adamnyń qoǵamǵa, adamdarǵa degen áreketin qalaı boljaýǵa bolady? Iakı, ajyrata bilgen adam aǵymnyń jeteginde keter me edi?
Hákim Abaıdyń: «Jaqsy menen jamandy aıyrmadyń, Biri qan, biri maı boldy endi eki urtyń», – dep sanasyn sarqyp, ýaıym shegýiniń bir ǵana sebebi bar. Siz qashan sońǵy ret sanaly, degdar adam retinde dúnıeniń aq-qarasyn «ajyratýǵa» tyrysyp kórdińiz?
Áset BEKTUR, QMDB baspasóz bóliminiń bas mamany
