Dalanews.kz qaıratkerdiń memlekettik hám qoǵamdyq qyzmetin taldap, tarazylaǵan saıasatker Náýbat Qalıevtiń maqalasyn oqyrman nazaryna usynady.
Marat Ospanovtyń saıası kelbeti qandaı, saıasatkerligi nede ? Ol bizge nesimen taǵylymdy jáne qundy?
Birinshiden, ol tereń memleketshil saıasatker. Ol Qazaq memlekettiginiń qaz turyp qalyptasýynyń basy-qasynda boldy, nebir taǵdyrly zańdardyń qabyldanýyna kóp kúsh saldy.
Osy rette Ospanov tóraǵalyq etken 1996-1999 jyldary Májilis qabyldaǵan 242 zańnyń qatarynda 7 kodeks, onyń ishinde Azamattyq (erekshe bólim), Qylmystyq, Qylmystyq is júrgizý, Qylmystyq atqarý, Azamattyq is júrgizý kodeksteri, «Búdjet júıesi týraly», «Memlekettik baj týraly», «Bankrottyq týraly», «Valútalyq retteý týraly», «Bilim týraly», «Mádenıet týraly», «Saıası partıalar týraly», «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy tilder týraly», «Memlekettik qyzmet týraly», «Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq qaýipsizdigi týraly», «Sybaılas jemqorlyqpen kúres týraly», «Dıplomatıalyq qyzmet týraly» tárizdi memleket damýynyń zańnamalyq negizi men saıası-ekonomıkalyq irgetasyn nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan zań júıesi jasaldy.
Parlament osylaısha, óziniń zań shyǵarýshylyq qyzmeti arqyly júıe quraýshylyq, júıe jasaýshylyq mısıa atqardy. Bunyń barlyǵynda M.Ospanovtyń qoltańbasy, syndarly, ulan-ǵaıyr uıymdastyrýshylyq, saıası mámilegerlik jáne ilkimdi úılestirýshilik qyzmeti turdy.
Ekinshiden, M.Ospanovta úlken deńgeıdegi saıasatkerge qajetti qoǵam damýynyń ótkir áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerin taldap, saralap, jınaqtap, olardy halyqtyń ártúrli toptarynyń múddelerin beıneleı jáne kórsete bilý strategıalyq-baǵdarlamashyldyq qasıetter boldy.
Onyń bul qasıetteri 1999 jylǵy Parlament saılaýynda «Otan» partıasynyń baǵdarlamasyn jasaýda erekshe kórindi.
Úshinshiden, M.Ospanov demokrat-parlamentarıı edi. Onyń «Parlament – demokratıanyń negizgi tiregi» degen tujyrymy onyń qoǵam ómirindegi Parlamenttiń orny týraly prınsıpti ustanymy edi.
M.Ospanov Parlamentti, parlamentarızm ınstıtýtyn demokratıa men halyq bıliginiń tiregi, qaınar kózi dep baǵalady.
«Parlament qoǵamnyń saıası toptasýynyń, onyń jetekshi kúshteriniń ortalyǵy bolyp tabylady. ...Palata Tóraǵasy retinde men saıası turaqtylyq pen demokratıchnyı ekonomıka men saıasatta Adam múddelerine teris yqpal etetin erejelerge jol bermeý arqyly damytýdyń uıymdyq-quqyqtyq ázirlik jolyn júrgizýin ǵana tańdap alamyn.
Baıyptylyqqa, dıalogqa, áriptestikke jáne mámileliktiń qajettiligine negizdelgen saıasattaǵy sentrızm men úshin birden-bir durys ıdeıalyq-saıası tuǵyrnama ári praktıkalyq saıasat nysany bolýǵa tıis» – dep saıasatker aǵynan jarylady.
Ol Parlamentti elimizdiń búkil tirshiligin retteıtin sapaly zańdardy shyǵarýdyń bedeldi ortalyǵyna aınaldyrýdy óziniń depýtattyq, spıkerlik qyzmetiniń basty maqsaty jáne máni dep túsindi.
Jáne bul rette kóp nársege qol jetkizdi. Onyń Parlament, parlamentarızm ınstıtýty týraly tamasha oılary, pikirleri, bastamalary óte kóp edi. Ol 1995 jylǵy Konstıtýsıaǵa sáıkes elde prezıdenttik basqarý nysany engizilgennen keıin de Parlament, parlamentarızm ınstıtýty bedelin saqtaý, nyǵaıtý isinde bir qaraǵanda kózge kórinbeıtin kóp jumys tyndyrǵan birden-bir spıker desem aqıqattan alystamaı, tipti ádilin aıttym dep esepteımin.
M.Ospanov esimi halyq jadynda Parlament palatalarynyń eń bedeldi tóraǵasy retinde saqtalyp keledi. Ol Qazaqstan Úkimeti basshylarynyń da bilgir de ádil oponenti edi.
Tórtinshiden, M.Ospanovtyń Májilis spıkeri retindegi basty qasıeti parlament demokratıa men jarıalylyqtyń eldegi basty tiregi men úlgisi dep túsinip, zań shyǵarý prosesi men sol kezeńdegi el damýyndaǵy kúrdeli áleýmettik-ekonomıkalyq problemalardy talqylaý kezinde keń de ashyq pikirtalasyn qamtamasyz etip, biri-birine qarama-qarsy pikirlerdiń aıty- lyp, tyńdalyp, talqy tezine túsýine jaǵdaı jasap, baǵyttap otyrdy.
Májilis Tóraǵasy zań shyǵarý prosesindegi, ár jylǵy respýblıkalyq búdjetti bekitý men oryndalý esebi jónindegi Parlamenttiń basty áriptesi Úkimetpen araqatynastyń prınsıpti, joǵary talapkershilik jaǵdaıynda bolýyna jetisti.
Bul máselelerde M.Ospanov ár kez bıikte boldy, sarabdal saıasatker-strateg retinde kórindi.
Sol kúrdeli tarıhı kezeńdegi eldegi shetin áleýmettik-ekonomıkalyq ahýaldy naqty baǵalaýda, ondaǵy qordalanǵan problemalardy sheshýdiń makroekonomıkalyq joldaryn, onyń zańnamalyq negizderin nyǵaıtýda qandaı zańdardyń basymdyǵy men qajettigin bilýi, jalpy ıntellektýaldyq deńgeıi jóninen Marat Turdybekuly, bizdiń pikirimizshe, Úkimet basshysy men onyń orynbasarlarynan kósh ilgeri, joǵary turdy.
Muny sol ýaqyttaǵy Úkimet músheleri de moıyndaıtyn. Sol kezdegi Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik kiris mınıstri 3.Kákimjanov bylaı deıdi: «Meniń jeke ózim úshin túıgenim: Marat Turdybekulyna tán qasıetter pozısıasynyń durystyǵy, kózqarastarynyń durystyǵy jáne ómir saltynyń durystyǵy» [3,118].
M.Ospanov basqarǵan Májilispen áriptestik sol kezdegi N.Balǵymbaev basqarǵan Úkimet úshin naǵyz saıası syn mektebi boldy.
Onyń ústine, makroekonomıkalyq máselelerdi sheshý týrasynda Májilis Tóraǵasynyń derbes, balamaly baǵdarlamasynyń bolýy N.Balǵymbaev kabınetindegi, ásirese ekonomıkalyq-qarjy blogyndaǵy kadrlardyń isine erekshe talap ahýalyn týdyryp, olardyń parlamentshiler pikirimen únemi eseptesýine zor yqpal etetin.
Áleýmettik-ekonomıkalyq qıyndyqtar aldynda dármensiz, «jeńil salmaqty», álsiz, tym shamdanǵysh, «ashýshań» Úkimetti M.Ospanov Konstıtýsıalyq normalarǵa jáne parlamenttik demokratıalyq rásimderge sáıkes, Parlamenttiń senimsizdik kórsetýi arqyly otstavkaǵa ketýge tıis degen qorytyndyǵy keldi.
Jáne ol pikirin baspasózde ashyq jazdy. Bul da onyń ashyq, prınsıpti saıasatker ekendiginiń taǵy bir dáleli.
Besinshiden, M.Ospanovta qazirgi zamanǵy saıasatkerge meılinshe qajet ınovasıalyq qasıet, ıaǵnı únemi izdeniste bolý, qoǵam damýynyń perspektıvasy týraly óz pozısıasy men baǵdarlamasyn únemi saraptap, jetildirý qasıeti molynan bar edi.
Onyń ekonomıs-ǵalym retindegi eldiń damý' bolashaǵyna, 1998-1999 jyldardaǵy ekonomıkalyq daǵdarystan shyǵý, ekonomıkany saýyqtyrý jónindegi tyń ıdeıalary «Turaqtandyrýdan ósýge qaraı (1999-2005 jyldarǵa arnalǵan ekonomıkalyq baǵdarlama)» Baǵdarlamasynda jınaqtaldy. Ony óz atynan Prezıdent pen Úkimetke usyndy.
M.Ospanovtyń tól baǵdarlamasynyń qanshalyqty mańyzdylyǵy, óz ýaqytynda jasalǵandyǵy, onyń túptep kelgende, 1999 jyldyń kúzinde jańadan qurylǵan Q.Toqaev basqarǵan Úkimettiń orta merzimdik áleýmettik-ekonomıkalyq strategıasynyń negizine aınalǵandyǵy ǵylymı ádebıette jan-jaqty aıtylǵan.
M.Ospanovtyń sol Baǵdarlamasynyń keıbir ıdeıalary kúni búginge deıin mańyzdy, ómirsheń. Búgingi tereń daǵdarystan shyǵý úshin Baǵdarlamanyń, ásirese salyq, aqsha-qarjy, búdjet saıasaty týraly bólimderiniń kóptegen naqty, qundy oılaryna taǵy bir nazar aýdaryp, búginde oǵan súıenýge bolady del esepteımiz.
M.Ospanovtyń oılaý júıesiniń keńdigin, memleket, onyń basqarý júıesi aldyndaǵy problemalardyń aýqymy men tabıǵatyn bilýi deńgeıin osy Baǵdarlamanyń «Sybaılas jemqorlyqpen kúres» dep atalatyn taraýyndaǵy mynadaı naqty usynystarynan kórýge bolady:
- kásipkerler men azamattardyń quqyqtaryn chınovnıkterdiń qysymy men jemqorlyǵynan qorǵaý jáne ony zańnamalyq turǵydan bekitý;
- sybaılas jemqorlyqpen kúreste nazardy eń aldymen, eldiń ulttyq qaýipsizdigi men jalpyulttyq múddelerine neǵurlym zor qaýip tóndiretin kuqyq qorǵaý, sot, ishki ister organdary qyzmetine, qarjy salasyna (bankter, salyq kyzmeti men polısıasy, respýblıkalyq jáne jergilikti qarjy organdary), keden qyzmeti, memlekettik múlikti basqarý, jyljymaıtyn múlikti satý-satyp alý salalaryna aýdarý [4].
Búginde elimizde dál osy salalarda sybaılas jemqorlyqpen kúrestiń eń ótkir, eń kúrdeli másele bolyp, ázirshe olardyń asqynǵandyǵy, tereńdigi, sybaılastyǵy sondaı, ol jalpyulttyq deńgeıge ósip, ony eńserý, onymen kúres jalpymemlekettik problemaǵa aınaldy.
Altynshydan, ol jarıa, ashyq saıasatker edi.
Ol jarıalylyqty, halyqpen ashyq sóılesýdi óz tirshiliginiń basty erejesi, saıasatkerge qoıylar basty talap dep tanydy. M.Ospanov úshin buqaralyq apparat quraldary demokratıa men parlamentarızm ınstıtýtynyń eń bedeldi, áleýetti áriptesi boldy.
Qaı ýaqytta da eń bir kúrdeli, qym-qıǵash, daýly da tartysty máselelerde BAQ quraldary ókilderimen pikir alysýdan tartynbaıtyn. Óz pikirin ashyq, týra, batyl aıtatyn. BAQ ókilderimen birlesken jumystan úlken qanaǵat, lázzat alatyn.
M.Ospanov dúnıeden ótkende «Jas alash» basylymynyń redaksıa ujymy óz oılaryn bylaı tujyrymdaǵan edi:
«Ómir boıy ózin-ózi jetildirip, shyńdap, aldy-artyn ekshep, zamanynan qalmaı, qajymaı, talmaı júretin adamdar bolady. Ospanov osyndaı edi. Ol áldekimdeı bósteki sóz ben pátýasyz pikirge boı aldyrmaı, nysanaly ómir súrýge, bir maqsatqa jetýge talpynyp, sol jolda oıyn ashyq aıta alatyn, kim-kimmen de erkin dıalogqa baratyn suńǵyla saıasatker bolatyn».
Bul onyń saıasatkerlik kelbetine búkil el jýrnalıseri qaýymynyń atynan da berilgen baǵa desek, shyndyqqa qaıshy kelmespiz.
Saıası arenaǵa joǵary oqý ornynyń kafedra meńgerýshisi, dosenti qyzmetinen kelgen M.Ospanov jastar men stýdentterdiń pozısıasynyń qoǵam úshin taǵdyrly mańyzyn qoǵamtanýshy retinde tereńnen túsindi. Sondyqtan stýdenttermen jumysqa, olarmen parlamentarıılerdiń álsin-álsin kezdesýine erekshe kóńil bóldi.
Parlament Májilisiniń otyrys zalynan on shaqty orynnyń stýdentter úshin bólinýine, olardyń erkin kelýine jol ashty.
Jetinshiden, M.Ospanov syndarly, naqty usynystar men istiń adamy edi.
Ol popýlızm men demagogıadan boıyn aýlaq ustaýǵa tyrysty. Oǵan saıasattaǵy syndarly oılaý men áreket tabıǵı jaqyn edi.
Ótken ǵasyrdyń 90-jyldarynyń basy Qazaqstannyń memlekettik, saıası Jahandaný jaǵdaıyndaǵy damýynda ótpeli qoǵam kezeńine aýysyp, El bolashaǵyn, ásirese onyń ekonomıkalyq-áleýmettik damýyn baǵdarlaýda múldem jańa mindetter turdy.
İrgeli teorıalyq bilimi bar M.Ospanov XII saılanǵan Joǵarǵy Keńestiń osy saladaǵy basty teoretıkteriniń, onyń zańnamalyq negizin qalaýshylardyń birine aınaldy.
Parlamenttik saılaýdyń ne bir ótkelek-qıyndyqtarynan ótken M.Ospanovtyń suńǵyla saıasatkerlik, harızmalyq úzdik qasıetteri myńdaǵan saılaýshynyń kóńil kúıin, talǵamyn dál tapqan talǵampazdyǵy, mámilegerlik sheberligi asa tartysty ótken 1999 jyldyń kúzindegi parlamenttik saılaýda jarqyraı kórindi. Partıalyq tizimmen alǵash ret ótken saılaýda eń kóp daýysqa ıe bolǵan «Otan» partıasy bul saılaýdaǵy tabysy kóp rette M.Ospanovtyń harızmalyq bedeline, ıntellektýaldyq áleýetine baılanysty da boldy desek, tarıhı aqıqatqa qaıshy kelmespiz.
Náýbat QALIEV,
saıası ǵylymdar doktory
