Dál qazirgi qalpynda uıymnyń ózine júktelgen mısıany arqalap júrerlik qaýqary joq. Dalanews.kz 26 jyl buryn qurylǵan qurylymǵa jańa mindet, jańa fýnksıa júkteý keregin aıtqan Ertisbaevtyń maqalasyn el nazaryna usynǵandy jón kórdi.
Assambleıa quryp, alashapqyn bolýdyń qajeti bar ma edi?
– Álbette, – deıdi Ertisbaev. Endi ǵana emegendik alǵan ýaqta elden údere kóshkender kóp boldy. Alǵashqy jyldary eki mıllıonǵa tarta adam alys-jaqynǵa aýyp ketti. Olardy eshkim májbúrlemedi. Óz qalaýymen kóshti. Orystar atajurtyna qonys aýdardy. Ol jaqta da uzaq aıaldaǵan joq. Amerıka, Eýropa, Avstralıa sıaqty damyǵan elderden turaq tapty.
Ertisbaev KSRO qulaǵanǵa deıin de ultaralyq alaýyzdyq asqynyp, arnasynan asyp-tógilýge shaq turǵan deıdi. Bodaýdan bosaǵan elderde ultshyldyq óris berip, shovınısik saryndaǵy urandar kirme ulttarǵa baǵyttalýy ábden múmkin edi degen pikirde. Munyń sońy azamattyq soǵysqa ulassa, táýelsizdikpen qosh aıtysa berýge de bolar edi dep boljaıdy.
Qazaqstan halqy Assambleıasyn qurý álgindeı senarıdiń aldyn-alý. Nazarbaevtyń ıdeıasy aýmaly-tókpeli sıtýasıany eskerip qabyldanǵan, saıası-logıkalyq máni bar sheshim.
...
Onyń aıtýynsha 90-shy jyldardyń eleń-alańynda “Táýelsizdik uzaqqa sozylmaıdy. Qazaqstan tarap tynady” degen sáýegeıler tus-tustan tap bergen.
“Sebebi, qazaqtyń óz jerindegi úlesi tym tómen edi. 40 paıyzǵa jeteqabyl boldyq pa, bolmadyq pa?.. Sol kezdiń ózinde soltústik óńirlerdiń problemasy aldymyzdan kes-kestep shyqty. Kazaktardyń uıymdary kárine minip, eldiń batysyndaǵy ahýal kúrdelene tústi. Jurttyń jartysy ash-jalańash. Joqshylyq. Tapshylyq. Tarshylyq.
Nesin jasyraıyn, Nazarbaev tyǵyryqqa tireldi. Ol tusta 50-ge endi tolǵan-tuǵyn. Ómiriniń 20 jylyn Kompartıaǵa sarp etken ol mundaımen betpe-bet kelem dep oılaǵan joq. Qyzyl ımperıanyń shańyraǵy bir-aq kúnde ortasyna tústi. Prezıdent osy jaǵdaıdan sabaq aldy. KSRO-nyń sońynan Qazaqstan da quzǵa qulaǵandy qalamady. Osyndaı kúrdeli kezeńde Assambleıany qurý týraly sheshim qabyldandy”, – deıdi ol.
Reseıdi synaq kútip tur
Aıtýynsha budan bizdiń el utylǵan joq. Ultaralyq qatynastaǵy kóptegen konflıktiniń aldyn aldyq. Kerisinshe Pýtın kesh qımyldaǵan. Reseı prezıdentiniń dál bizdegideı analogty qurǵany keshe ǵana.
Ertisbaev Kreml tym kesh qımyldady dep esepteıdi. Ultaralyq qatynasta Reseıdiń synalatyn shaǵy endi keldi.
“Bashqurstan, Tatarstan, Soltústik Qapqaz boıynsha sheshilmegen másele shash etekten. Pýtınniń taqta qalýyn qalamaı, qarsy shyqqan, avtonomıany talap etip, ashýǵa mingen chýkchalar men evenderdiń narazylyǵy kúsheıe túspese, saıabyrsymaıdy. Reseıde antıkremldik kóńil-kúı beleń alyp tur”, – deıdi Ertisbaev.
...
Áıtse de Assambleıa kónerdi. Dál qazirgi formasy búgingi saıası-áleýmettik betalysqa saı emes. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda Assambleıaǵa júktelgen mısıa búgingi kúni aktýaldyǵynan aıyrylǵan.
Aıtalyq endigide “Qazaqstanda 130 ulttyń ókilderi turady” dep dabyralaı berýdiń qajeti joq. Ertistaev ol kezeńnen óttik esepteıdi. Onyń paıymdaýynsha álgindeı uran osydaı 10-12 jyl buryn ózekti bolǵan.
Bul da Nazarbaevtyń ıdeıasy edi. Osy arqyly ol eldegi sany jaǵynan 20 myńǵa da jetpeıtin az ulttardyń boıyn tiktep, eńsesin kótergen. Qazaq pen orystan kem kórmeı, qolynan jetelep, qatarǵa qosqan.
Saıasattanshýy Nazarbaevtyń saıasaty jemisin berdi dep sanaıdy. Áıtse de Nazarbaev ıdeologıasy árkez sátti boldy deýge kelmeıdi. Ertisbaev prezıdenttiń birqatar bastamasy az ulttar tarapynan qoldaý tapqanmen, qazaqtildi aýdıtorıanyń qarsylyǵyna ushyraǵanyn aıtady.
Sonyń biri - qazaqstandyq ult ıdeıasy.
“Qazaqtildi qaýym buǵan basybútin qarsy shyqty. “Bul elde bir ǵana ult bar. Ol qazaq ulty. Ózgesi dıaspora” desti. Nazarbaevty tyńdaǵysy, túsingisi kelmedi. Tuńǵysh prezıdent batyseýropalyq, amerıkalyq úlgidegi eldiń irgesin qalaǵasy kelgen-tin”, – deıdi ol.
Ertisbaevtiń pikirinshe bul ıdeıa kelmeske ketken joq. Kúnderdiń kúni bul taqyrypqa qaıtyp oralamyz.
Mahmahanov jerge kire jazdady
Assambleıany sóz etken eks-elshi osydan 15 jyl buryn Almaty oblysynyń Malovodnyı aýylynda bolǵan oqıǵalardy eske alypty.
“Sol jyly qazaqtar men sheshender jaǵa jyrtysyp, atyshýly Mahmahanovtar áýleti aǵaıyndy úsh ulynan aıyryldy. Biraq buǵan deıin solardyń qolynan qazaq jigiti qaza tapty. Aqyr sońy urys-keris, atys-shabysqa ulasty. Shyn máninde daýdyń tórkini ultaralyq arazdyq emes, sharýashylyq jerge talastan týyndaǵan-tuǵyn. Buǵan bir sheneýnik aralasyp, qazaqtar men sheshenderdiń qaqtyǵysyna sebepker boldy”, – deıdi ol.
2009 jyly Varshavdaǵy OBSE semınaryna qatysqan Ertisbaev álgi sharada aǵaıyndy Mahmahanovtyń bireýin keziktirip qalǵan. Janynda taǵy eki sheshen jigiti bul bul top osy otyrysta Malovodnyıdaǵy oqıǵalardy baıandaıtyn derekti fılmdi jınalǵan jurttyń nazaryna usynýdy josparlaǵan eken. Eks-elshi munyń aldyn alypty.
“Álgi fılmdi OBSE múshelerine kórsetý úshin saılanyp kelgen eken. Ázirlegen dúnıesi dúdámaldaý, bir jaqty. Qazaqty qaralaýdan ǵana turady eken. "Qazaq ultshyldary sheshen ultyn qyryp-joıýmen aınalysyp jatyr" degen syńaıdaǵy jala men jalǵan aqparattan turatyn materıal bolyp shyqty. Fılmdi súzip shyqqasyn, qanym basyma shapty.
“Áı, bularyń qalaı? Qazaq pen sheshenniń arasyndaǵy uzaq jylǵy dostyqqa syna qaqpaq oılaryń bar ma? Sonaý surapyl jyldary bótensimeı, baýyryna basyp, bir úzim nanyn bólip bergen qazaq halqyna aıtqan alǵystaryń osy ma?”, – dep zirkildep qoıa berdim. Álgi arada jerge kirerdeı boldy, qatty qyzardy. Fılmdi kórsetýden bas tartty”, – deıdi eks-elshi.
...
Ertisbaev Assambleıanyń quziretin keńeıtýge qarsy. Qazaqtildi qaýym, sonyń ishinde saıası saýatty aýdıtorıa bul usynysty qabyldamaıdy. Qandaı da bir qurylymnyń Ata zańnan attap, eldiń saıası baǵdaryn anyqtaýyna jol bermeý qajet.
“Assambleıaǵa jańa mindet, jańa fýnksıa júkteý kerek degenim, ilgeridegi dúnıeni meńzemeıdi. Bul uıymdy jalań uran emes, ulttyq saıasat, halyq, etnos taqyrybyndaǵy saýatty, salmaqty ǵylymı-zertteý júrgizetin qurylymǵa aınaldyrar kez keldi.
Assambleıany propaganda quraly retinde paıdalanýdy doǵarý kerek. Qazir munyń paıdasy shamaly. Dáýiri ótti. Halyq mundaıǵa aldanbaıdy. Uranshyl, ýrashyl, dabyrashyl dúnıeden jurt ábden mezi bolǵan.
Endigide dál bulaı upaı jınaı almaıdy. Jumysyn ǵylymı-zertteý baǵytyna bursyn, qolynan kelmese uıymdy taratý kerek”, – deıdi eks - elshi.
Ázirlegen, Dýman BYQAI
Taǵy Oqyńyz:
https://dalanews.kz/bilim/81248-qvzuu-de-biologiialyq-belsendi-qospal
