Lı Kýan Iý. «Álem bolashaǵyna meniń kózqarasym»
Uly reformatordyń ómiriniń sońynda ázirlegen bul eńbegi fýtýrologıalyq sıpatta jazylǵan. Iaǵnı aldaǵy 20-30 jyldaǵy álemdik ózgerister týraly tolǵanady. Qytaı, AQSH, Evropa, Japonıa, Koreıa, Úndistan, Ońtústik-SHyǵys Azıa aımaǵy elderine tereńirek toqtalǵan. Avtordyń ózi «Afrıka men Latyn Amerıkasy týraly tipti aqparattardy da oqymaımyn. Sebebi olar bizden tym qashyqta jatyr» deıdi.
QYTAI
Bul kitapta qamtylǵan barlyq taraýdaǵy memleketter týraly aıtqanda avtor olardy Qytaımen tyǵyz baılanystyrady. Qytaıdyń turaqty damýynyń jalǵyz kepili retinde Lı Kýan Iý «ortalyqtan kúshti basqarýdy» atap ótken. «5000 jyl boıy qytaılar ishki jáne syrtqy qaýipsizdiginiń kepili – kúshti ortalyq dep túsinip keledi. Álsiz ortalyq haosqa ákeledi. Kúshti ortalyq qana eldi turaqty damyta alady. Bul árbir qytaıdyń sanasyna sińip ketken» deıdi. Avtor Qytaı tek ekonomıkalyq turǵyda ǵana ózgermegenin, sonymen qatar eldiń saıası sıpaty da ózgerip kele jatqanyn tilge tıek etedi. Mysaly, Mao Szedýn men Den Sáopın ózderine murager tańdaı alsa, ishki saıası ahýal Hý Szıntaoǵa ondaı múmkindik bermedi...
1978 jyly Den Sáopın Sıngapýrda is-saparmen bolady. Tabıǵı resýrstary joq aral qalanyń turǵyndarynyń qanshalyqty jaqsy ómir súrip jatqanyn kórgen Den Sáopın óte tereń suraqtar qoıady. Osy kezdesýde «biz bir buryshta eshbir tabıǵı resýrstarsyz jatqan elmiz. Sizdiń múmkindikterińiz bizden de orasanú Bizden de asyp túsýlerińizge múmkindikterińiz bar» degen Lı Kýan Iýdiń áńgimesin basqa taqyrypqa buryp jibergen eken Den Sáopın.
«Damýdyń ózegi ekonomıkanyń ashyqtyǵy ekenin túsingen Qytaı lıderi osy saparynan keıin, sıngapýrlik model negizinde 6 erekshe ekonomıkalyq aımaq qurǵan. Osy aımaq tutas Qytaıdy álemge ashty deıdi. Sosyn Dúnıejúzilik saýda uıymyna engen.
Men 2015 jyly Qytaı eline barǵanymda Shenjen degen qalasynda boldym. 1980 jylǵa deıin balyqshylardyń aýyly bolǵan eldi meken búginde adam tanymastaı ózgergen. Qazir Gonkong, Sıngapýr stılindegi alyp shahar. 16 mln halyq turady. Aqparattyq tehnologıalardy osy qalada damytyp otyrǵan Qytaıdyń ZTE kompanıasynyń bas ǵımaratynda bolǵan edik. Mine, osy Shenjen Den Sáopın qurǵan ekonomıkalyq zonalarǵa engen bolatyn.
Garrı Lı bylaı dep jazady: «Birde Den Sáopın óziniń mınıstrin bizge jiberip, sıngapýrlik zańdardy suratty. Men olarǵa «sizder mundaı zańdy qabyldap, ony júzege asyrý úshin sot bıligin kúsheıtýlerińiz kerek» dedim. Alaıda aıtqanynan qaıtpaǵan mınıstrge zańdarymyzdy berdik. Biraq ony Qytaı júzege asyra almady. Sebebi, olarda zań saltanat qurmaǵan. Ý nıh sýshestvýet verhovenstvo pravıtelá. Chto paravıtel govorıt, to ı zakon».
Lı Kýan Iý ózi bılik qurǵan ǵasyrdyń eń uly saıası tulǵasy retinde Den Sáopındi ataıdy. Aıtpaqshy bul eki tulǵa da qytaıdyń Hakka degen sýbetnosynan taraıdy. Biraq bul ekeýi de týǵany joq týra bıler ǵoı...
Sı Szınpın ekeýi ereterekte kezdesken eken. Qytaıdyń qazirgi tóraǵasyn analıtıkalyq oılaý qabiletke ıe adam retinde sýretteıdi. Avtor Qytaıdyń ekonomıkalyq jyldam ósimi belgili bir ýaqyt arzan jumys kúshiniń arqasynda jalǵasatynyn jazady. Osy arzan kúshi eldiń 15-20 jyl boıyna
7-9% ósimin qamtamasyz ete alady. Odan ári qaraı eńbek ónimdiligine baılanysty bolmaq.
Qytaıdyń saıası júıesi tamyr-tanystyqqa negizdelgen. Ony joıý múmkin emes, sebebi olardyń saıası mádenıeti ǵasyrlar boıy solaı qalyptasqan. Tipti Qytaıdyń alǵyr stýdentteri Batystyń irgeli oqý oryndarynda oqyp jatsa da, olar bul júıeni ózgerte almaıdy. Nege? Sebebi olar oqý bitirip kelgen soń tómengi qyzmetten bastaıdy. Al olar basshy bolǵansha júıe ábden ezgilep tastaıdy da, óziniń burynǵy basshysy sıaqty bolady da qalady.
AQSH
Amerıkalyqtardyń Sıngapýr ekonomıkasyna qatysý qarqyny kóńilinen shyǵatynyn aıtqan avtor birde mynadaı oqıǵamen betpe bet kelgenin jazady.
«2009 jyly sóılegen sózderimniń birinde Qytaımen tepe-teńdik saqtaý kerek dedim. Mundaǵy «tepe-teńdik» sózin qytaılar «shekteý» dep túsinipti. Internette qytaı bola tura solaı aıta ma eken dep meni jappaı qaralady. Meniń baıqaǵanym, gıpersezimtal urpaq ósip kele jatyr eken. Belgili bir ýaqyttan soń olar bılikke keledi...»
Amerıkalyqtardyń jańa býyny avtomobıl, basqa da taýarlardy óndirýdi emes, ıntellektýaldy aqyl-oı ónimderin shyǵarýǵa bet burǵanyn baıandaıdy.
Áskerı qýaty jaǵynan bul el ázirge eshkimge des bermeıtinin aıtqan Lı Kýan Iý Qytaıdyń áskerı búdjeti AQSH áskerı búdjetiniń 1/6 ǵana ekenin eskertip ótedi.
EVROPA
Evropanyń árbir eli óziniń tilimen, mádenıetimen, órkenıetimen, ekonomıkasymen maqtana alady. Biraq osy qundylyqtardyń ózindik kedergileri bar deıdi Garrı Lı. Onyń aıtýynsha, Evropanyń ıntegrasıaǵa nıettengeni ras bolsa, ortaq qorǵanys mınıstrligi, ortaq qarjy mınıstrligi jáne ortaq syrtqy ister mınıstrligin qurmaıynsha ıntegrasıa kesheýildeı bermek. Biraq oǵan konservator ulttardyń qundylyqtary kedergi. Evropalyq Odaqqa múshe 17 memlekettiń ǵana evrony paıdalanýy qurlyqtaǵy aýyzbirshiliktiń deńgeıin kórsetedi. Integrasıanyń taǵy bir negizgi faktory – til. Napoleon da, Gıtler de (jaýlaǵysy kelse de) Evropany biriktirgisi keldi. Alaıda, nemis tilin moıyndaǵysy kelmeıtin fransýzdar oǵan moıynsunbaıdy. Álemdik tilge aınalsa da eýropalyqtar aǵylshyn tilin paıdalanǵysy kelmeıdi. Bul óz kezeginde shashyrańqylyqqa ákeledi. Evropanyń kásipodaqtary men sosıalısik partıalary ult sanasyna, ásirese jastarǵa óte jaman nárseni sińirip tastaǵan. Memleket bárin qamtamasyz etý kerek. Bul óz kezeginde tutas bir býynnyń kerjalqaýlyǵyna ákeldi. Evropa birtutas elge aınalmasa, qurlyqty qıyn kezeńder kútip tur deıdi. Mysaly,2011 jyly Shvesıada jumyssyzdar 7,5% bolsa, Italıanyń jumyssyzdary halyqtyń 8,4% quraǵan. Bul kórsetkish Japonıada 4,6%, Ońt.Koreıada 3,4%, al Sıngapýrda 2 prosent bolǵan eken.
JAPONIA
Bul eldiń aldynda úlken bir másele tur. Ol – demografıa. Ult qartaıyp barady. Týý kórsetkishi 1,39 koefısıentke deıin túsip ketken. Qarapaıym ósim úshin týý kórsetkishi bir áıelge 2,1 balaǵa kelý kerek.
Japonıa basshysy bolsam, ımıgranttar tartatyn edim deıdi avtor. Biraq bul ulttyń ózgeni sińirmeıtinin de atap ótedi. Mysaly kúnshyǵys elinde túri de, dini de, tipti tili de birdeı bop ketken 566 myń koreı, 687 myń qytaı turady. Biraq japondar olardy qabyldamaıdy.
1920 jyldary japon ultynyń ókilderi Brazılıanyń kofe plantasıalarynan jumys izdep, ózge qurlyqqa qonys aýdarǵan. Nıkkeıdzın atalatyn Latyn Amerıkanyń japondary 1980 jyldary tarıhı otanyna oralady. Sol kóshten 30 jyldan keıin, ıaǵnı 2009 jylǵy daǵdarys kezinde úkimet nıkkeıdzınderge bir rettik járdemaqy usynyp, Brazılıaǵa qaıta kóshýdi usynǵan...
Qazirgi kezde Japonıadaǵy sheteldikterdiń úlesi – 1,2%. Bul kórsetkish – Ulybrıtanıada 6%, Germanıada 8 %, Ispanıada 10%.
Ulttyń taǵdyry demografıaǵa baılanysty. Eger halyq sany azaısa, kúsh te azaıady. Kári adamdar jańa avtomobıl satyp almaıdy, jańa televızor alǵysy kelmeıdi. Jańa kıimge qyzyqpaıdy, sporttyq oıyndar oınamaıdy. Óziniń as bólmesin eshbir restoranǵa aıyrbastamaıdy. Iaǵnı, elde qarttardyń úles salmaǵy artqanda jastarǵa kóp aýyrtpalyq túsedi. Olar 4-5 adam úshin jumys istep, shyǵarǵan ónimin eshteńege qyzyqpaıtyn kári adamdar satyp almasa, ishki tutyný tómendep, eńbek shyǵyny ótelmeıdi.
Jarqyn TÚSİPBEKULYNYŃ paraqshasynan alyndy
