Qaǵaz betindegi, teledıdar men ǵalamtor keńistigindegi resmı aqparat pen shynaıy jaǵdaı arasy alshaqtaǵany sonshalyq, buqara halyqtyń pikiri, el aýyzyndaǵy «men «Habarda» ómir súrgim keledi» degen anekdottaǵydaı, bılik pen qoǵamnyń ustanymy men maqsat-múddeleriniń bir-birinen múlde bólek, esh toǵyspastaı, ajyrap ketkeniniń aıqyn bultartpas aıǵaǵyna aınalǵany qashan...
Bir jaǵynan, «dabyra qoshemetshil» baǵdarlamalar, ekinshi jaqtan, kúndelikti surqıa kedeılik tirshilik... Endi birde, «kósemsigen urandaýlar» men ásire madaqtar, onyń ústine, paraqorlyq pen jemqorlyqtyń saltanat qurýy...
Ádilin aıtý kerek, Qasym-Jomart Kemeluly el tizginin qolyna ustaǵan sátten bastap halyqtyń kókeıindegi oılar ashyq aıtyla bastady. Mıtıń jasaýǵa múmkindik týǵyzdy, sot pen ákimder saılanýy qajet dedi, saıası reformany kezek kúttirmeı bastaý mańyzdy dep jar saldy. Qazaqstan halqyna arnaǵan «Halyq birligi jáne júıeli reformalar – el órkendeýiniń berik negizi» joldaýynyń negizgi mazmuny: «Bizge túbegeıli ózgeris kerek» degen sózben bastalǵan taldaýlary, basty tezısteri synı kózqarasqa negizdelgen. Atap aıtsaq:
- «Búgingi ahýaldyń áli de kúrdeli ekenin ashyq aıtýymyz kerek";
- "Ulttyq ekonomıkamyz álsiz";
- "Bankter aýylǵa arnap aqsha salmaıdy";
- "Mal jaıatyn jerge sharýalardyń qoly jetpeı júr";
- "Ákimder túrli sebepterdi syltaýratyp, yqpaldy adamdardyń yǵyna jyǵylyp otyr";
- "Balalar oqýyn tastap ketip jatyr";
- "237 myń jas oqý da oqymaıdy, jumys ta istemeıdi";
- "Formaldy esepterden góri saýalnamadan halyqtyń kóńil-kúıi anyq ańǵarylady";
- «Zańdy da, qoǵamdy da, adamdardyń sana-sezimin de ózgertý» qajet;
- "Prezıdenttiń tapsyrmalaryn oryndaýdan jaltaratyndar qyzmetten ketýge tıis"...
Búgin halyq «qańtar qasireti» dep ataǵan aýyr oqıǵadan keıin Prezıdent joǵaryda keltirilgen sózin batyl oryndaýǵa, iske aınaldyra bastaǵanyna kýámiz: «Prezıdenttiń tapsyrmalaryn oryndaýdan jaltaratyndar qyzmetten kete» bastady. «Túbegeıli ózgeris bastaldy ma?» degen saýalǵa jaýapty ýaqyt kórsetedi. Alaıda, máseleniń biz oılaǵannan áldeqaıda tereńde jatqanyna jáne keleńsiz saldardyń biz kútkennen áldeqaıda aýyr ekenine eshkimniń kúmáni joq.
Ata zańymyzǵa sáıkes Qazaqstan Respýblıkasy prezıdenti qaýipsizdikti saqtaýdyń kepili bolyp tabylady. Eń aldymen, barsha azamattardyń qaýipsizdigi men eldiń tutastyǵyn oılaýymyz mańyzdy. Biz bárimiz prezıdenttiń birneshe kún boıy halyqty tynyshtyq saqtaýǵa shaqyrǵanyna kýá boldyq. Sol kezde on myńdaǵan otandastarymyz prezıdentten anarhıa men tártipsizdikti toqtatý úshin shuǵyl sharalardy qoldanýdy surady.
Jasyrmaımyn, tártip ornatýdy resmı túrde otandyq BAQ betterinde talap etkenderdiń qatarynda óz basym men de boldym.
Prezıdent qańtar oqıǵalarynyń kezinde asa qıyn, biraq durys sheshim qabyldap, óziniń naǵyz kóshbasshy ekenin kórsetti. Onyń qabyldaǵan sheshimderi men áreketteri halqyna, elimizdiń árbir azamatyna túsinikti. Al sodyrlar men anarhıserdiń áreketterin túsiný múmkin emes. Nege beıbit ereýilshiler olardyń arandatýyna erip ketti? Eger qarýly kóterisshiler memleketti basyp alǵanda ne bolar edi? Basqasyn bylaı qoıǵanda, olar beıbit turǵyndarǵa, áskerılerge, áıelder men balalarǵa, qarttarǵa oq atatyn edi. Olarmen beıbit kelisim jasaý, olarǵa nege bulaı istediń dep suraq qoıý múmkin emes. Lańkester jeńiske jetkende ne bolatynyn kóz aldymyzǵa elestetý ońaı. Ondaıǵa, álbette, jol berýge bolmaıdy. Biz osy oqıǵalardan sabaq alýǵa tıispiz. Qazaqstannyń tutastyǵyn kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtaýymyz kerek.
Ras, ózgeris kerek. Biraq jeńil-jelpi, «kosmetıkalyq» boıama ózgeris emes. El Prezıdentiniń óz sózimen aıtsaq: «Bizge túbegeıli ózgeris kerek».
Ózgeris demekshi, bir mysal keltire keteıin.
Ótken aptada Túrkıada issaparda boldym. Basqosý master-klass túrinde uıymdastyryldy. Baıandamashylar – Ózbekstan, Qazaqstan jáne Qyrǵyzstannan bir adamnan – úsh-aq profesor. Ár baıandamanyń reglamenti bir saǵattan kem bolmaýy kerek. Sózden keıin, bir saǵat suraq-jaýapqa beriledi. Odan keıin ár baıandama eki-úsh saǵat talqylanyp, pikir aıtyldy, tujyrym jasaldy. Naǵyz «myı shabýyly», shyǵarmashylyqty belsendirý, oı qozǵaý degenińizdiń tap ózi...
Jıyn eki kúnge sozyldy. Qatysýshylary – ǵylymı mekemeleriniń jetekshileri, ýnıversıtetter men memlekettik organdardyń basshylary.
Áńgime ǵylym jóninde órbidi.
Taqyrybym Qazaqstandaǵy ǵylymdy basqarý men damytý tetikteri men joldary jóninde boldy. Árıne, «buryn bizde ǵylymǵy jalpy ishki ónimniń 0,13 paıyzy bólingen, qazir on esege kóbeıtip jatyrmyz» dep, aǵynan jarylyp, qoldan kelgenshe el abyroıyn joǵarylatýǵa tyrystyq. Deı turǵanmen, kóptegen saýaldarǵa tushymdy jaýap qaıtara almaǵanymyzdy moıyndaýǵa májbúrmiz. Suraqtardyń deni myna baǵytta boldy:
- «Basqa elderde memlekettiń ǵylymdy basqaratyn basty tetigi bolyp sanalatyn ǵylym akademıasynyń Qazaqstanda qoǵamdyq birlestikke aınaldyrylýynyń sebebi nede?»
- «Basqa elder akademıalyq ǵylymı júıeni búkil ǵylym salalaryn úılestirý men uıymdastyrý úshin tıimdi paıdalansa, nege sizderde, kerisinshe, akademıalyq mártebe ınjenerlik, pedagogıkalyq, aýyl sharýashylyq, jaratylystaný, áleýmettik, medısınalyq, áskerı ǵylymdar, memlekettik basqarý sekildi salalar boıynsha arnaıy ashylǵan birsydyrǵy memlekettik jáne memlekettik emes akademıalarǵa úlestirildi?»
- «Ǵalymdardyń ózderi ǵylymdy basqarý isine belsene qatysa almasa, qarapaıym sheneýnikter memlekettik ǵylymdy tutas jáne jeke-jeke baǵyttary boıynsha josparlaý, baqylaý, zertteý, saraptaýdy qalaısha iske asyrady?»
Jıynda: «Qazirgi kezde qarjylyq, materıaldyq qundylyqtarǵa basa nazar aýdarylýda. Ol túsinikti de. Alaıda, bizdiń pikirimizshe, sońǵy jyldardaǵy Qazaqstannyń eń kóp joǵaltqany, eń aýyr shyǵyny — ǵylymdy álsiretkeni jáne ǵylymı akademıalyq júıeni joıa jazdaǵany dep esepteımiz. Óıtkeni damyǵan ǵylymsyz mádenıetti órkendetý, ekonomıka men qarjylyq júıeni, aýyl sharýashylyqty damytý, saıası turaqtylyq máselesin sheshý – bos áýreshilik» – degen pikir aıtyldy.
Osy oraıda bir asa qyzyǵarlyq jaıtpen bólissem deımin. Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev «Qazaqstan halqyna» atty qordy qurý tapsyrmasy sıaqty bastamalar kóptegen elderde burynnan bar jáne jumysyn jemisti atqarýda. Mysaly, Túrkıa Respýblıkasynyń negizin salýshy, ult kósemi Mustafa Kemal Atatúriktiń ósıeti boıynsha onyń búkil múlki men baılyǵynan, atap aıtsaq, iri bankter, zaýyt-fabrıkalar, qonaqúıleri men basqa kóptegen bıznes nysandarynan túsken tabystyń bári – týǵan halqynyń tili men ádebıeti, óner-mádenıeti men tarıhyn zertteýge, dáripteý men damytýǵa jumsalatyny belgili. Qandaı ǵajap fakt deseńizshi! Bizdiń túrik áriptesterimizdiń turaqty jáne sheksiz memlekettik emes, jekemenshik qarjylyq qaınar kózi árdaıym qyzmet etýge daıar jáne ashyq turǵany adal kóńilden qyzyǵarlyq jáne qabyldaýǵa turarlyq ıgi is dep sanaımyz.
Osyndaı modeldiń el ıgiligi úshin jumys isteýiniń taǵy bir jarqyn naqty dálelin de keltireıin. Bizdi shaqyrǵan Atatúrik atyndaǵy Mádenıet, til jáne tarıh uıymy Ankara ortalyǵynda kópqabatty ǵımaraty bolǵanyna qaramastan, bıyl jyl aıaǵynda arnaıy salynyp jatqan keń keńsege kóshedi eken. Sol jańa jerine tyń tujyrymdamamen, sony kózqaraspen, jumystaryn taza akademıalyq júıege tolyq sáıkestendirip jáne, tipti, uıymdarynyń atyn «akademıa» dep atap kóshkileri keledi eken.
Osy maqsatqa jetý úshin budan keıin Qytaı, Malaızıa, Koreıa jáne Japonıadan kezek-kezek bir-bir ǵalymnan shaqyrý kózdelipti. Sodan soń Eýropa men Amerıkanyń tanymal ǵalymdary tyńdalady.
Jańa ǵımarat juldyz pishininde bolady eken. Tek jumys kabınetteriniń kólemi júz myń sharshy metrden astam. Tórt qabaty jer astynda (arhıv, qoıma jáne t.b.), tórt qabaty jer ústinde bolady. Úlken kitaphana, keń, tolyq jabdyqtalǵan keńseler de jeterlik...
Oı sorabyn jınaqtasaq, nege bizde salmaqtyń bárin memleketke úıip-tógý ádetke aınalǵan? Memlekettik emes kózderden qarjylandyrý úshin Qazaqstannyń áleýeti basqa elderden aspasa, kem túspeıtini beseneden belgili. Ol úshin kúni búginge deıin «jalǵan qundylyǵymyz» bolǵan «malymyzdy» emes, dýaly aýyzyna ýáli sóz qonaqtaǵan halqymyzda «Janym – arymnyń sadaǵasy» degen kredo basymdyqqa ıe bolý shart.
Basqasyn bylaı qoıǵanda, qoǵamdyq, gýmanıtarlyq ǵylymdarymyz, tilimiz ben ádebıetimiz, ánimiz ben kúıimiz, ádet-ǵurpymyz ben salt-dástúrlerimiz, ıaǵnı rýhanı qundylyqtarymyz udaıy memlekettiń erekshe qamqorlyǵynda bolýy mindetti.
Til – osynyń báriniń tiregi, negizi, bastaýy.
Tilsiz adam joq. Tolyqqandy adam bola almaı maman bolýǵa umtylǵandar – maman emes, aıtpasa, sózdiń atasy óledi: olar maman emes, nadan bolyp shyǵady! Óıtkeni, tili joq, túısigi muqalǵan ekonomıs, tehnokrat, kedenshi, ınjener, bıznesmennen elge paıda tıýi ekitalaı.
Dáý de bolsa, «jaqsylyǵy óz basynan artylmaǵan» bireý bola alsa bolar, búgingi talǵam tarazy turǵysynan – tabysty kásipker, aýqatty adam shyǵar ondaılardan... Al qazaqtyń uǵymy boıynsha, shyntýaıtyna kelsek, Buqar jyraý aıtqandaı: «pende ishindegi eń sorlysy, eń bısharasy, eń jamany solar...». Ana tilin boıyna sińirgen azamat elge paıda keltire alsa ǵana, halqyna adal qyzmet ete alsa ǵana ózin baqytty sezinedi. Mine, tildiń kıesi men qudyreti osynda!
Sondyqtan til maıdany – tek tilshi fılologtardyń, jazýshylar men ádebıetshilerdiń kúresi emes. Kerek bolsa, tilimizdi damytý máselesi – elimizdiń basty ulttyq qaýipsizdik, ekonomıkalyq, ıdeologıalyq, saıası talaby, mindeti, alǵysharty.
Prezıdent sózimen jalǵastyraıyq: «Ult taǵdyry synǵa túsken sátte kózi ashyq azamattar árdaıym kósh bastaǵan. Adasqanǵa jón siltep, jastarǵa baǵyt-baǵdar bergen. El aǵalary bir aýyz sózben tentegin tyıyp, tektisin tórge ozdyrǵan. Biz qanymyzǵa sińgen osy qasıetten aırylmaýymyz kerek».
Qasym-Jomart Kemelulynyń paıymdary naqty ári anyq: «Dál osy kezeńde ult zıalylarynyń ustanymy jáne belsendiligi aıryqsha mańyzdy... Sondyqtan, zıaly qaýymdy el bolashaǵyna áser etetin árbir máseleden shet qalmaýǵa shaqyramyn». Memleket basshysy halyq kókeıindegi ózekti máselelerdiń basym kópshiligine tushymdy jaýap berip, kókeıkesti, keshendi, aýqymdy máselelerge nazar aýdarýda. Qolǵa alyp jatqan naqty, qomaqty, batyl isterine el bolyp qoldaý kórsetý – azamattyq paryzymyz. Óıtkeni syn saǵatta tize qosyp áreket etý – bárimizge sert!
Erden Qajybek, QR Ulttyq ǵylym akademıasy Qoǵamdyq jáne gýmanıtarlyq bólimshesiniń akademık-hatshysy
