Ádette bizder «Qazaqstan munaıly el, munaı hımıasyn damytýymyz kerek» dep júrgende, munaıdyń da sheti kórinip qalǵany jasyryn emes. Naqty barlaý jumystaryna nazar aýdarsaq, aldaǵy 50-60 jylda munaıdyń da túbi kórinýi bek múmkin. Qazynaly qazaq jeriniń jer qoınaýynda munaıdan góri kómirdiń mol qory bar. Mamandar ony 500-600 jylǵa deıin alańsyz óndirýge bolatynyn alǵa tartýda. Biraq qazir tórtkúl dúnıe baıaǵydaı kómir jaǵyp, qýat kózin óndirýden bas tartyp jatqany belgili. Mundaı jaǵdaıda kómirdi tek qana otyn-energetıka kózi retinde áste paıdalanýǵa bolmaıdy.

Biraq kómir hımıasynyń keleshegi zor. Kezinde Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta nemis basqynshylary kómir hımıasyn damytyp, tankterine kómirden shyqqan dızel otynyn quıyp, áskerı operasıalaryn jalǵastyrǵanyn tarıhtan bilemiz.

Sol sebepti qazirgi tańda kómir hımıasyn damytýǵa eshqandaı el shekteý qoıyp otyrǵan joq. Osydan birshama ýaqyt buryn ERG toby aksıonerleriniń biri Shýhrat Ibragımov Qaraǵandydaǵy «Shubarkól kómir» kompanıasynyń aýmaǵynda eki birdeı Shubarkól koks-hımıa zaýytyn salyp, koks pen kómir smolasyn óndirip jatqanyn estip edik. Taıaýda osy zaýytty kózben kórip, onyń jumysymen jaqynyraq tanysý múmkindigine ıe boldyq. Zaýyt basshysy Sabyrjan Imanbaevpen suhbattasyp, zaman talabyna saı ınovasıalyq kásiporynnyń qalaı jumys istep jatqanyn surap, bildik. Endi sol suhbatqa nazar aýdarsańyzdar.

– Sabyrjan Shaızatuly, elimizde mıllıondaǵan tonna kómir óndiriletinin kópshilik jaqsy biledi. Tipti sizder óndiretin Shubarkól kómiri sapasy jaǵynan el ishinde asa tanymal desek artyq aıtqandyq bolmas. Al metalýrgıa salasyna qajetti koks óndirý isinde Shýhrat Ibragımov syndy memleketshil azamattardyń arqasynda jańa zaýyt salyp, iske qosqandaryńyzdy estip, qýanyp jatyrmyz. Áńgimemizdiń álqıssasyn koks óndirisinen bastasaq.

– Elimizde koks óndirisi birshama damyǵan. Biraq óte iri kólemde koks óndiretin kásiporyndarymyz bolǵan joq. Al metalýrgıa salasy aıtarlyqtaı damyǵan el úshin koks óndirisiniń tıisti deńgeıde damymaǵany eldigimizge syn edi. ERG toby jetekshileriniń biri Shýhrat Ibragımov myrza osy olqylyqtyń ornyn toltyrdy desek bolady.

2024 jyly «Shubarkól kómir» kompanıasynyń aýmaǵynda jylyna 400 myń tonna metalýrgıa salasyna arnalǵan koks óndiretin zaýyt tolyq qýatynda jumys isteı bastady. Bizder koks óndirýge qajetti kómirdi irgemizdegi Shubarkól kenishinen tasymaldaımyz. Shubarkóldiń kómiriniń sapasy óte joǵary. Mundaǵy kómirdi jartylaı koksqa para-par desek bolady.

Kez kelgen kómirden koks óndirý qıyn. Metalýrgıa salasyna qajetti koks óndirý úshin sapasy óte joǵary kómir qajet. Jalpy, halyq Shubarkóldiń kómiri qyzýy men kúliniń az shyǵatynyn aıtyp udaıy maqtap otyratynyn ózińiz aıttyńyz ǵoı. Buǵan óz tarapymnan Shubarkóldiń kómiriniń hımıalyq reaksıaǵa tez túsetinin qosýǵa bolady. Sonymen qatar kómir quramynda kóp kezdesetin kúkirt, myshák, hlor syndy ýly zattar óte tómen. Muny Shubarkóldiń kómiriniń basty artyqshylyǵy dep atap aıtsaq bolady.

Endi zaýytqa kelsek, kásiporynnyń qurylysyn júrgizý isi 2020 jyldan bastap qolǵa alyna bastady. 2021 jyldyń qyrkúıek aıynda Qytaıdyń ınjenerlik qurylysy kompanıasymen jańa koks zaýytynyń qurylysyn júrgizý boıynsha kelisim-shartqa qol qoıylǵan bolatyn. Osylaısha, NFC Kazakhstan kompanıasy zaýyttyń qurylys jumystaryn úsh jyl boıy toqtaýsyz júrgizdi.

Bul – pandemıadan keıingi kezeń bolǵandyqtan, qurylys jumysyna qajetti jabdyqtardy jetkizýde logıstıkalyq turǵydan qıyndyqtar týǵyzǵany anyq. Biraq kelisimge otyrǵan merdiger kompanıa barlyq qıyndyqtardy eńserip, zaýyttyń qurylys jumystaryn kestege saı júrgizdi.  

2023 jyly biz eki peshten turatyn zaýyttyń alǵashqy peshin iske qosyp, synaqtan sátti ótkizdik. Elimizde mundaı iri koks-hımıa kásiporny salynbaǵandyqtan, bizder merdigerlermen birge óndiristik pılottyq iske qosý jumystaryn qatar alyp júrdik. Zaýytty Qazaqstannyń qatal tabıǵatyna beıimdep, oryn alǵan kemshilikterdi sol zamatta joıyp otyrdyq.

– Sonda alyp zaýytty elimizdiń klımattyq jaǵdaıyna beıimdegen boldyńyzdar ǵoı?

– Árıne, onsyz bola ma? Bir sózben aıtsaq, Qytaı kompanıasy ózderi qalyptastyrǵan tehnologıalyq tizbekti Qazaqstannyń tabıǵatyna barynsha beıimdedi. Sol sebepti Shubarkóldi koks-hımıa zaýytynyń biregeı tehnologıasy qalyptasqan dep nyq senimmen aıta alamyn.   

Osylaısha, 2024 jyldyń qyrkúıek aıynda jobada kórsetilgen barlyq parametrlerge (koks óndirý kólemi men sapalyq kórsetkish boıynsha) qol jetkizdik.

– Sabyrjan myrza, zaýyttyń qurylys jumystaryn júrgizýde qandaı qarjy kózderin paıdalandyńyzdar?

–  Zaýyttyń qurylys jumystaryn júrgizýge Eýrazıalyq damý bankinen nesıe alyp, sonyń kúshimen júrgizdik. Jalpy, kásiporynnyń qurylys jumystaryn qarjylandyrýda eshqandaı másele týyndaǵan joq. Bári oıdaǵydaı júrdi.

– Áńgime arasynda Shubarkól koks-hımıa zaýyty elimizde koks óndirýde biregeı zaýyt ekenin aıttyńyz ǵoı. Óndiris ornynyń kópshilikke beımálim taǵy qandaı artyqshylyqtary bar. Sol jaıynda az-kem aıta ketseńiz?

–  Jalpy, zaýytty salý barysyndaǵy basty maqsat elimizde kómir hımıasy salasyn damytý jáne ERG tobyna qaraıtyn metalýrgıalyq kásiporyndardy qajetti kokspen qamtamasyz etý boldy. Qazirgi tańda osy eki maqsatqa da qol jetkizip otyrǵan jaıymyz bar.

Qazaqstanda metalýrgıa salasyna qajetti koks óndiretin iri kásiporyn bolmaǵanyn áńgime arasynda aıttyq qoı. Sondyqtan bizdiń zaýyttyń basty ereksheligi koksty iri kólemde óndiretindigimen erekshelenedi.

Sonymen qatar zaýytty salý barysynda zaman talabyna saı tehnologıalar men tehnologıalyq sheshimder paıdalanylǵanyn atap aıtýǵa bolady. Bul da bizdiń zaýyttyń shoqtyǵyn bıiktete túsetini sózsiz.

– Sabyrjan myrza, ózińiz basqaratyn zaýytta tek koks qana shyǵa ma?

– Negizgi ónim – koks. Al kómirdi termıalyq óńdeý barysynda kómir smolasy men maıy jáne belgili mólsherde gaz da shyǵady. Búginde bizdiń kásiporyn óndirip otyrǵan kómir smolasy men maı kómir hımıasy salasynda úlken suranysqa ıe. Zaýytymyzda jylyna 80 myń tonnadan astam kómir smolasy óndiriledi.

Smolanyń bárin soltústiktegi kórshimiz Reseıge eksporttaımyz. Qazirgi tańda Qazaqstanda kómir smolasyn kádege jaratatyn kásiporyndar joq. Bizde óndirilgen kómir smolasyn Reseıdiń Omby, Iaroslav qalasyndaǵy tehnıkalyq kómirtek zaýyttary satyp alady. Olar kómir smolasyna tıisti mólsherde kaýchýk qosyp, kólik quraldaryna qajetti shınalar men ózge de buıymdar jasaıdy.

– Oqyrmandarymyzǵa qarapaıym kómirden koks, kómir smolasyn jáne gazdyń qalaı alynatyny qyzyq ekeni anyq. Osy rette zaýyttyń óndiristik sıkly jaıynda az-kem áńgimelep berseńiz?

– Basynan bastap aıtsaq, birinshi kezekte óndiris basyna Shubarkól kómir kenishinen konveıerlik lentamen jetkizilgen tas kómirdi tıisti mólsherde ýatyp, daıyndap alamyz. Budan keıin ýatylǵan kómir úlken peshke túsip, termıalyq óńdeýden ótedi. Peshke túsken kómir 650-700 gradýsqa deıin qyzdyrylady. Sol kezde kómir reaksıaǵa túsip, koksqa aınalyp, boıyndaǵy ózge zattardy bólip alýǵa múmkindik týady.

Kómir termıalyq óńdeýden ótkennen keıin arnaıy vakkýmdalǵan vanalarda sýytylady. Dál osy kezde kómirdiń boıyndaǵy smola men gazdy tıisti tehnologıamen bólip alamyz. Máselen, kómir smolasy vananyń túbine shókse, gazdy arnaıy qubyrlar arqyly bólip alýǵa bolady.

Osy rette kómirdi termıalyq óńdeý kezinde de gaz bólinetinin aıta ketýimiz kerek. Bizder bólingen gazdy tórt kezeńnen turatyn tazartýdan ótkizip, jınaqtaımyz. Ábden tazarǵan gazdyń 40 paıyzy kómirdi termıalyq óńdeýge paıdalanylady. Kómirdi termıalyq óńdeýde zaýyt kómir jaqpaıdy, kómirden shyqqan gazdy paıdalanady.

Al qalǵan gazdy zaýyt aýmaǵynda qazandyqtarǵa jóneltip, par óndiremiz. Par kómir smolasyn qubyrlar arqyly aıdaýda onyń belgili kólemde suıyq deńgeıde bolýyn qamtamasyz etedi. Zaýytta kómir smolasy júretin qubyrlarmen birge pardyń qubyry da qatar tartylǵanyn baıqaǵan shyǵarsyzdar. Osy qubyrdaǵy pardyń qyzýy kómir smolasynyń suıyq kúıde bolýyn qamtamasyz etedi. Bul proses qysy-jazy toqtamaıdy. Jylý qazandyǵynda óndirilgen pardy zaýyttyń óndiristik prosesti baqylaıtyn ortalyǵyn jylýmen qamtamasyz etýge de paıdalanamyz.

– Sabyrjan myrza, bilikti maman retinde aıtyńyzshy, elimizde kómir hımıasynyń bolashaǵy qandaı?

– Óz basym kómir hımıasynyń bolashaǵy zor ekenine tolyqtaı senemin. Eger kómirdi óńdeý tehnologıasyn barynsha damytsaq, kóp paıdaǵa kenelemiz. Biz kómirdi tek peshke jaǵyp, jylý óndirýdiń kózi dep oılaımyz ǵoı. Shyndyǵynda, kómirden kóp dúnıe óndirýge bolady. Kómir hımıasyn joǵary deńgeıde damytsa, basqasyn aıtpaǵanda, odan ıissý da óndirýge bolady. Osydan-aq kómirdiń qanshalyqty baǵa jetpes baılyq ekenin baǵamdaı berińiz.

– Áńgimeńizge raqmet, jumystaryńyzǵa tabys tileımiz!

Suhbattasqan Nurlan JUMAHAN