Kókkóldiń qupıasy
Kókkóldegi ajdaha... Shynynda, jondary túıe órkeshtene áldebir alyp maqulyqtyń moınyn soza qarap turyp, kózdi ashyp-jumǵansha, qaıtadan zym-zıa joǵalýy erekshe qubylys edi.
Ár jer-ár jerde aıtylyp júrgen Kókkól qupıasy ne taý qoınaýyndaǵy aıdyn kóldegi ajdaha ańyz ǵana ma, al ańyz desek, neden bastaý alyp otyr... Joq, bálkim, Loh-Ness kólindegi ǵajaıyp Nessı bizde de bolǵany ma?! Joq, bálkim, búginge deıin jumbaq bolyp otyrǵan "teńiz jylandary" shyǵar?! Qym-qıǵash suraq bolyp adamdy eliktirgen bul qupıa neni meńzeıdi? Budan taratyp aıtqanda, Kókkóldegi beımálim ún ajdaha daýysy ǵana ma? Kól deńgeıiniń del-sel jaýyn-shashyn bolǵanymen ózgermeıtini qalaı? Shalǵaıdaǵy taý qoınaýyna bizdi de osy saýaldar maza bermeı ákelgeni ras. Endi, mine, uzaqty kún kól jaǵasyndaǵy qoıtastyń ústinde únsiz-únsiz saryla kútip otyrysymyz mynaý.
Typ-tynysh kól beti óz-ózimen tolqyndandy da, jal-jaldanyp, aq kóbigi aıǵyzdala jaǵaǵa urdy. Tolqyndardyń arasynan ýildeı bastalǵan bir ún qulaqqa jetti. Sol ún údeıe kele jańǵyryp, artynsha moınyn qyltıytqan kúıi ashshy aıqaıymen búkil óńirdi dir-dir terbetkendeı, terbetip titirkengendeı boldy.
Joq, bul eles eken, áıtpese, Kókkól aınadaı jyltyrap, ádemi áspetimen kóz arbaǵan qalpy typ-tynysh jatyr. Tosyn minez tanytyp, bozdap kep beretin maqulyq dúr silkinip, shyǵa keledi degenge sený múmkin emes. Kól jıegindegi jalǵyz túp arsha appaq gúlderin shashyp turǵandaı, butaqtaryna baılanǵan úzik-sozyq shúberekter jel tursa, jelbirep keterdeı. Qyzyǵy, úp etken jel de joq.
Kókkóldegi ajdaha... Aıtýshylardyń ángimesi merkelik muǵalim Anatolıı Pecherskııdi estigen boıda eleń etkizgen. Ǵajaıyp degendi kózben kórýge jany qumar ustaz jol qapshyǵyn ıyǵyna asynyp, kóne súrleýmen jumbaǵy kóp kóldi izdep, taýǵa attandy. Surastyra júrip, kóldi de tapty.
Taý qoınaýyndaǵy aınadaı ádemi kóldi kórip, sulý kórinisine tańdaı qaqqan. Sosyn boıyn áldebir senimsizdik bıledi. "Múmkin emes,– dedi, – múmkin emes". Onyń ústine áldeneshe kún boıyna kóz jazbaı qaraǵanda eshteńe baıqalǵan joq. Úsh kúnniń ishinde ǵajaıyby kóp degen kóldiń ózgerissiz, typ-tynyq, typ-tynysh jata berýi tańdandyrdy. "Múmkin emes, – dedi, múmkin emes. Gý-gý ángimeniń bári ásheıin sóz shyǵar". Senimsizdik búıirden túrtti. Sosyn, shatyryn jınap aldy da aýylǵa qaıtty. Keıinnen taǵy da taý qoınaýyndaǵy kólge birneshe ret joly tústi. Áıtse de, erekshe jaıtqa qumartqan muǵalim eshteńe ańǵara almady.
Sonda bul ne? Ańyz ba, joq álde áńgimeniń bári shyndyqtan týyndap jatyr ma edi? Kól jıegindegi jalǵyz arshanyń butaqtaryndaǵy appaq shúberekter kólbeńdep, kóz aldynda turdy. Kókeıdi kernegen bir saýal tynym bermedi. Ózin kópten mazalaǵan jaılardy balasyna sýyrtpaqtap jetkizgen. Ony esine sala Volodá ákesin kólge qaıyra barýǵa áreń kóndirdi, tek tabıǵattyń ásem sulýlyǵyn kınoǵa túsirýge jol bastap, ertip barýyn ótingende ǵana bas ızedi. Qınala jolǵa shyqqanymen, ózi de osy joly alyp ajdahany kórýge úmitti bolatyn.
Typ-tynysh kól beti óz-ózinen tolqyndandy da, jal-jaldanyp, aq kóbigi shyǵa ekpinmen jaǵaǵa urady.
Tolqyndardyń arasynan bastalǵan bir ún qulaqqa jetti. Sol ún údete kele jańǵyryp, artynsha alasura tolqyndanǵan sýdyń ortasynan áldebir maqulyq jaımen moınyn qyltıtqan kúıi ashshy aıqaıymen bozdap, búkil óńirdi dir-dir terbetkendeı boldy.
Kókkóldegi ajdaha... Áke men bala ǵajaıyptyń syryn bilýge qumartqan qalpynda jolǵa shyqty. Bir úmit, bir kúdik. Al Kókkól bular kelgende kerbez qalpynda ádemi áspetimen kóz arbaǵan kúıi bar jumbaǵyn ishine jasyryp, typ-tynysh jatty.
Kól. Kókkól. Kókkól dese, kók kól. Kóldiń dóńgelek jıegi maıda aǵash pen butalarǵa toly. Jıek pen sýdyń ushtasqan tusyndaǵy kishkene ǵana súrleý sıaqty kóringen alańqaımen kóldi aınalyp shyǵýǵa bolady. Volodá sol butaq-butanyń arasymen uzap ketti de, Anatolıı betkeıde qalyp qoıdy. Sálden soń, jolqapshyq, myltyq, fotoaparattardy sol turǵan jerine tastady da, ózi kól jıegine jaqyndap keldi. Ulyn kútken ol aıaǵyn sýǵa malyp, ary-beri ushqan qustar sý betine jaqyndaı ushyp baryp, qaıta joǵary kóterilip ketedi. Qustar birdeńe sezdi me, dep te qaýiptendi. Al kól tym-tyrys qalpy. Qustardyń tynymsyz kúı keshken myna tirshiligi túsiniksiz edi. Álden ýaqytta baıqaǵany: kól beti diril qaǵyp tur eken. Aldynda aıaǵymdy malyp otyrǵannan bolar dep edi. Aıaǵyn sýdan jyldam ala qoıdy. Denesi titirkengendeı boldy.
Kól betindegi óziniń kóleńkesi terbelip tur. Tup-tunyq kóldiń túsi munar tartyp bara jatty. Dirildegen sý beti tolqyndana tústi. Tańǵaldy, sodan júgire betkeıge kóterildi. Artynda bozdaǵan ashshy aıqaı qýalap kele jatqandaı. Qulaq túbinen ysyldap qaıta estilgendeı. Ysyldaǵan daýys úreılendire tústi. Entikken qalpy júgire betkeıge kóterilip kele jatyp, ulyna daýystap ta úlgerdi. Myna ysyldaǵan beımálim maqulyq-ajdahanyń daýysy estirte qoısyn ba? Bıikten sý betindegi tolqyn-jylan sulbasy anyq kórindi. Jylan sulbasy birte-birte aıqyndala tústi. Jylan sulbalanǵan tolqynnyń aýqymy on bes metr shamasyndaı eken. Bul kórinis birneshe mınýtqa sozyldy. Áke men bala tańdanǵan kúıi kól tuńǵıyǵynan bas qyltıtar ǵajaıypty kútip tur. Mınýttar syrt-syrt aǵyp ótti, jylan sulbaly tolqynnyń qyr arqasy órkeshtene bastaǵan endigi sátte qudaı-aý, keremetti qarańyz, bári ǵaıyp boldy.
Loh-Ness Kókkóldiń uqsastyǵy
Az ǵana sheginis jasaıyq, álemdi aýzyna qaratyp, qaı ýaqyttan ekeni belgisiz, áńgime ózegine aınalǵan Loh-Ness kólindegi ǵajaıypty alyńyz. Atalmysh kóldegi ańyzǵa aınalǵan Nessıdi alǵash 1934 jyly ǵana sýretke túsirý múmkindigi týdy. Londondyq bir dáriger mashınamen kól jaǵalaı kele jatyp, sý betinen beımálim maqulyqtyń moınyn soza qarap turǵanyn kóredi. Óziniń moıny aqqýǵa uqsas uzyndaý eken dep oılaǵan maqulyqty qalt jibermeı sýretke túsirip aldy, Sóıtip, san-saqqa júgirtilgen Nessıdiń alǵashqy beınesi tosynnan dúnıege keldi. Al araǵa toǵyz jyl salyp, 1943 jyly áskerı ushqysh E.Ferrel kóldiń ústinde 250 ıard bıiktikke ushyp bara jatyp, Nessıdi baıqaǵanyn basshylaryna baıandady. Bálkim, Kókkóldegi beımálim maqulyq sol Nessıdiń "aǵaıyndary" bolar... Shyn máninde, Nessıdiń "aǵaıyndary" jer-jerde kezdesip turdy.
Bıolog Neıl Bass Shotlandıanyń Loh-Morar kólinde jylanǵa uqsas, uzyndyǵy 13 metrden asatyn maqulyqtyń bar ekendigi jóninde jergilikti turǵyndarmen 27 ret áńgime ótkizdi. Árkim kórgenderin árqıly aıtty. Keıbiri shynynda kórgenderin sol kúıi baıandap, aýyzdyń sýyn qurta áńgimelep berdi. Alǵash anyqtaý 1887 jyldyń enshisine tıgen Loh-morar oqıǵasy da Loh- Ness qubylysymen qatar órbı bastady. Jumbaqty jaıt eki kólde ǵana emes eken. Sonymen qatar Irlandıanyń tórt kólinde belgisiz bir alyp maqulyq baıqalǵan. Sońǵy ret ony Glendarrı kólinen kórgen stýdent Beı Danver kórdi. Islandıa aralyndaǵy kólderde "tirshilik" etetin skrımsloh ǵajaıyby jaıly ańyz da qyzyq. Al Kanadanyń jergilikti turǵyndary ózderi kórgen jumbaq jaıttarǵa ózindik ataý berdi. Okeanǵan kólinde Ogonogo "ǵumyr" keshedi. Pohenegamýk kólinde Paýnık, beımálim maqulyqtar osylaı jalǵasa beredi.
Qazirgi zamannyń aıtýly zoology, Brússeldegi korolevalyq jaratylystaný ınstıtýtynyń profesory Bernar Eıvelmanstyń "Teńizdiń alyp jylandary" kitabynda sý tuńǵıyǵyndaǵy qupıa jaılarmen keltiriledi. Sol Eıvelmanstan jýrnalıs Iaroslavl maqulyqtar jaıynda mynadaı pikirdi sýyrtpaqtaıdy: "Jylan pishindes alyp haıýanattardyń bári birdeı "teńiz jylandary" degen at mindetti emesteı kórinedi. Ǵylymǵa áli belgisiz bul haıýanattar ártúrli bolyp kelýi múmkin. Atalmysh monstrdyń baýyrmen jorǵalaýshylarǵa jatýy da kúdik týdyrady, qozǵalǵan denesine kólbeý kúıi tán bolǵanymen, "teńiz jylandaryna" jasalǵan kóptegen baqylaý basqasha oıǵa qaldyrady. Bárin saraptaı kele, bulardy sút qorektilerge jatqyzamyz. Kıtter men túlender kóldeneń jaǵdaıda qozǵalysta bolady ǵoı. Áńgime tek bir ǵana emes, ǵylymǵa beımálim, bir-birinen aıryqsha haıýanattardyń kóptegen túri jaıynda bolyp otyr". Al, golandıalyq zoolog Ýdemans "teńiz jylandary" uzyn moıyn túlenniń belgisiz tuqymy degendi usynady. Aǵylshyn zoologtary E. Mıdýoldy men Maık Djon Nıkolldyń pikiri de osy joramal tóńiregine jaqyndaıdy.
Kókkól ajdahaty jalǵyz emes eken. Ony dáleldep jatqan mysal men derek te kóp. Máselen, 1833 jyly mamyr aıynda kanadalyq ofıserler sý betinde moınyn joǵary sozyp qarap turǵan jylan beıneli maqulyqty baıqaǵan. Onyń jon arqasy sýdyń ár jer, ár jerinen býyltyqtanyp aıryqsha baıqalyp jatqan. El-jurtty eleń etkizer tańǵajaıyp áńgime bunymen úzilgen joq. Dúrliktirgen kúıi biri basylsa, ekinshisi jerde basqasha baıandalǵan tosyn syrǵa toly sıpattama gý ete qalady. 1848 jyly aǵylshynnyń "Dedalýs" kemesiniń teńizshileri ózderi kórgen belgisiz, jumbaq ajdahany sýretteýi osyndaı sıpat tanytty. "Jylan ispettes basy bizge qadalǵan kúıi jıyrma mınýttaı shamasynda qaqshıyp, sý ústine shyqty, bas jaǵy qońyr, al baýyry aqsary bolatyn. Buryn kórip, baıandap júrgenderdiń keıbiri qanaty baryn jazady, biz beımálim maqulyqtyń qanatyn eshqandaı ańǵara almadyq, janynda jaly ma, joq bir ýys baldyr ma, áıteýir birdeńesi bolatyn..." Ashyq teńizde "Dedalýs" áskerı kemesiniń kapıtany kezekti tapsyrmamen kele jatyp kórgen tosyn jaıt osy. Abdyraǵan kapıtan ile teńizshilerdi shaqyrdy. Óz kózine ózi senbeı turǵan kapıtannyń janyna júgire jetken teńizshiler de beımálim kóriniske tańyrqaı qarady. Sóıtip, kórgenderin bári tolyqtyra otyryp, «kúzet» jýrnalyna asyǵys túsire bastaıdy. Sol «kúzet» jýrnalyndaǵy jazba belgisiz teńiz jylanynyń deregi bolyp, bizge jetti. Bir qyzyǵy 1818 jyldan 1848 jylǵa deıingi aralyqta bundaı belgisiz teńiz jylany – jumbaq monstrlar muhıttyń túrli aýdanynda 82 ret kezikken.
Qupıa syrǵa toly teńiz jylanyn birinen keıin biri baıqaǵandar da boldy. Máselen, 1847 jyly "Santaklara" kemesiniń ekıpajy alyp aıdahar dep údere qashqanda maqulyq qap-qara kózderi qadala qarap tura bergen. Sol ýaqyttan sál ǵana keıin Vankýver aralynda balyqshy Djordj Zegers óziniń qaıyǵy mańynan uzyn moıyny bir metrden asyp, shyǵyp turdy. Onyń kómirdeı qadala qaraǵan kózderi bir túrli susty eken, buryn ondaıdy kórgen joq edim. Kóziniń úlkendigi sonsha basynda shodyraıyp, erekshe nazar aýdartady. Basynyń dıametri qyryq santımetr shamasynda. Maǵan qarap- qarap turdy da, teris aınalyp ketti. Sol sátte janyn ańǵaryp qaldym. Janynda qara-qońyr tústi jal sıaqty birdeńe baıqaldy. Alaıda jaly qyldan góri shoq-shoq bitken súıel tárizdi edi..." balyqshy D. Zegers beımálim haıýanatpen ushyrasqanyn osylaı jazdy. Bul oqıǵalardan keıin arada biraz ýaqyt ótken soń, sol Vankýver aralynyń batys jaǵalaýynan 12 metrlik maqulyqtyń qańqasy tabyldy. Jaǵadan tabylǵan maqulyqtyń bas súıegi qoıdyń basyn eske túsirgendeı eken.
"Men onyń birte-birte sýǵa súńgip bara jatqanynda barlyq múshelerin kózim shaldy. Haıýanattyń kólbeý emes, tik súngigenin ańǵardym. Turqy jalpaq jylanǵa uqsaıtyn edi, meniń shamalaýymsha uzyndyǵy 30 metrge jýyq". 1904 jyly 25 aqpanda "Desıde" kemesiniń teńizshileri shyǵanaqtan ashyq teńizge bara jatyp, Nýa jartasy mańynan kórgenderin osylaı dep sýrettedi. Al "Osborn" kemesiniń teńizshileri baıandaǵan derek basqa qyrynan keledi: "Maqulyq qanattary tasbaqanyń sýda júzgenine uqsaıtyn edi, biraq ózi ıtbalyq tárizdi bolatyn". Bul – 1877 jylǵy oqıǵa.
Osyndaı oqıǵalardy eske ala otyryp, áńgime arnasyn Kókkólge qaıta buramyz.
Jas natýralıserdiń joryǵy
Joǵarydaǵy oqıǵadan keıin Anatolıı ózi sezip, baǵamdaǵandarynyń bárin qaǵazǵa túsirip, mamandardan pikir bilý úshin ǵylymı ınstıtýttarǵa hat joldady. Oǵan alǵashqy jaýap hat Máskeýdegi A.N. Seversov atyndaǵy evolúsıalyq marfologıa jáne haıýanattar ekologıasy ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, bıologıa ǵylymynyń kandıdaty S.K. Klýmotovtan keldi. Ǵylym jumbaǵy kóp kólge tıanaqty zertteý jumystaryn kerektigin, aldymen nemen bastaıtynyn naqtylap, josparly istiń kózin tabatyndaı birneshe taraýǵa bólip, batyl kirisýge tıis ekenin aıtyp, aqyl-keńesterin beredi. Bul aqyl-keńester muǵalimniń izdenimpaz talabyna jiger qosady. Ǵalymnyń jaýap haty sebep bolyp, Merke aýdandyq oqý bóliminiń kómegimen oqýshylardy qatystyra otyryp, jas natýralıser ekspedısıasyn uıymdastyrady. Baqylaý júrgizýge arnaıy qural-jabdyqtar satyp alynady. Kól qupıasyn anyqtaýǵa balalar bar yntasymen kiristi. Jumys tek kúndiz ǵana júrgizilgen joq, aıly túnde de atqarylatyn boldy. Jazǵy kanıkýlda kól jaǵalaýynda oqýshy-natýralısterden quralǵan ekspedısıa músheleri táýlik boıyna kezekpen kúzetke qoıylady. Kókkól qatań baqylaýǵa alynyp, zertteý jumystary júrgizile bastady. Kól betindegi árbir ózgeris kezekshiniń dápterine jazyldy. Bir kezekshiliktiń ekinshi kezekshilikten aıyrmashylyǵy joq kúıinde ótip jatty. Jas natýralıserdiń kúndelikterinde eshqandaı ózgeshelik baıqalmady. Al balalar qyzyqty jaıttyń qupıasyn kózben kórýge asyqty. Jazǵy kanıkýldyń qansha kúni artta qaldy deseńizshi. Taý qoınaýynda kúnderdiń olar úshin ereksheligi báribir mol edi. Joq, balalardy úmiti aldamapty. Sol kúni túnde kezekshilikte jas natýralıser Sveta Nepráhına men Vıtá Plotnıkov edi. Aldymen kól betinde áldene sholpyldaǵandaı boldy. Sveta men Vıtá aı astynda jarqyraǵan kól betinen eshteńe baıqaı alǵan joq. Bul ne boldy eken dep ańtarylǵan kúıi tyń tyńdady. Kól beti aıqyn kóringenimen bular kútkendeı ózgeshelik joq. Tek sý beti ádette tys sholpyldap ketti. Artynsha ózgeshe ún estildi. Ol ún arýnanyń bozdaǵan únine uqsaıtyn-dy. Odan keıin aıqaı shyqqandaı, qobaljyp, ári qorqyp turǵan balalarǵa solaı sezilgen de shyǵar-aý. Sol kezde kezekshiler júgire otyryp, shatyrdy betke aldy. Aıqaı qaıta estilgende shatyrǵa entige jetken olar qoryqty ma, daýystary qatty shyqty.
- Ajdaha, aıdahar... Ajdaha, aıdahar...
Dál osy oqıǵany Iakýtıadaǵy ólketanýshy Vıktor Tverdohlebovtyń esteliginen de keziktirýge bolady. Mundaı ǵajaıyp, ári áserli áńgimeler kóp-aq. Al myna Kókkóldegi bozdaǵan dybysty qaıda qoıamyz. Baqylaýshy balalar shatyrdyń esigin ashqan boıy ishke qoıyp ketti. Óıtpeske taǵy bolmaıdy. Qannen-qapersiz otyrǵan olardy tosyn ún shoshyndyrǵany da ras. Kúndelik, qaǵaz-qalamdy tastaı júgirdi. Typ-tynysh, aı astynda aınadaı jaltyrap jatqan kól óz-ózinen shylpyldaı, áldene bozdaǵan únimen ókirip tursa, qoryqpaı kórshi, al qoryqqanda anaý betkeıdegi shatyrǵa jete alar ma ekensiń? Olar jetti, sol jete bergende, bozdaǵan ún taǵy da estildi.
- Ajdaha, aıdahar... Ajdaha, aıdahar...
Muǵalim Anatolıı Pecherskıı bastap, jas natýralıser kól basyna qaıta kelgende, sý tolqyndanyp, beti dir-dir etip tur eken. Ajdahadan kól de qorqyp qalǵandaı, sý beti dir-dir etedi. Al ajdaha joq. Onyń bozdaǵan daýysyna taý, alyp shyń jańǵyrtqandaı. Sonymen aı astyndaǵy tunyq kólde daýys kótergen kim nemese ne? Álde Nessıdiń "aǵaıyny" alyp ajdaha aıdahar ma eken? Sen oıǵa shomasyń, sol sát saǵan tastar taǵy bir saýal: kóldiń bir ǵajaıyby qanshama jaýyn-shashynǵa qarmastan sý deńgeıi kóterilgende, tómendegen de emes.
Alǵashynda munyń bárine mán berilgen joq. Shynynda, kól deńgeıiniń ózgermeı, bir qalypty bolýynyń ózindik qupıasy bar ma edi. Osynyń ózi qyzyqtyrady. Balalar jaǵalaý jıekke de tekserý júrgizdi. Sondaı tekserýlerdiń kezinde batys jaǵalaýdan eki metr sý astynda kishkentaı-kishkentaı shuqanaqtar tabyldy. Taǵy da qupıaǵa toly jaı aldymyzdan shyǵady: ol shuǵanaqtar sonda neni bildiredi? Jumbaqtyń syry osyǵan kelip tirele me? Kólden estiler erekshe ún nege birtin-birtin ulǵaıa túsedi?
Kókkóldiń qupıasyn ashqan geolog
Jas natýralıserdiń ekspedısıasy osy tektes biraz saýaldardy anyqtaý kerektigin mamandardyń aldyna qoıdy. Bul oraıda Ońtústik Qazaqstan geologıalyq-barlaý basqarmasynyń geology B.Volchkov kóp jumys atqardy. Ol uzaq zertteý nátıjesinde kóldiń muzdaqtardan jáne morenalyq qabatynda paıda bolǵanyn anyqtady. Mornalardan shuqanaqtar ońaı jasalynady eken.
Tipti kól túbinde ondaı shuqanaqtar tutas kanal ispettes. Geologtar osyndaı kanaldy taýyp, onyń tereńdigin ólsheý múmkindigine ıe boldy. Budan shyǵar qorytyndy jaýyn-shashynǵa jer astynyń gıdrogeologıalyq erekshelikterine baılanysty sýdyń biraz bóligi kól túbindegi kanaldarǵa sorylady. Keıde sý álsiz sorylǵanda kól ústinde kishkentaı-kishkentaı shuńqyrlar paıda bolyp, "ysqyryq" estiledi. Keıde sý qatty sorylǵanda "aıqaılaǵan" daýys jańǵyryǵy paıda bolady.
Mundaı sý qaqpalary eshteńeden habarsyz sýǵa shomylǵandardy jáne kóldi keshe sý ishken jan-janýardy túptiń-túbine tartyp, áketip otyrǵan. Jer astyndaǵy kanal – sıfondar kóldiń turaqty deńgeıin qalpyna keltirip te turady. Sý birde kanal arqyly mıneraldanǵan kúıi syrtqa shyǵady. Ańyzdardaǵy kól sýynyń emdik qasıetterge ıe ekenin, sosyn kól jaǵasynda ashyq kúnderi tuz paıda bolatynynyń bir syry osynda jatyr. Kól betindegi jylanǵa uqsaǵan ırek tolqyndar men shıpaly sýdyń paıda bolýlary arasyndaǵy baılanysty jergilikti turǵyndar ejelden-aq baıqap, bul sátti bos jibermeýge tyrysyp baqqan.
Saparbaı PARMANQULOV, jýrnalıs, ólketanýshy.
