Biz biletin Kıng kóp jyldar boıy jarqyndylyqtyń jarshysy retinde kórindi, synshylardyń aıtqandaryna pysqyryp ta qaramaıtyn. Oqıǵalardy ádemilep jetkizý jolynda ony eshteńe de mazalaı almady. Kıng «kásibı jazýshy» degen uǵym týraly belsendi oılandy jáne soǵan jetti.
Bul jyl ol úshin óte qaýyrt ótken sıaqty. Shilde aıynda óziniń kezekti týyndysy «Kim tapsa, sol alady» (Finders Keepers) kitabyn shyǵardy jáne qarasha aıynda qysqa áńgimeleriniń jańa jınaǵy jaryq kórmekshi. Jýyrda prezıdent Barak Obamanyń qolynan Ónerdiń Ulttyq Medali (National Medal of Arts)syılyǵyn aldy.
Andjela Allan:
– Tanymal marketter qalaı yqpaldy bola alady jáne ózderiniń ımıjin qalaı qalyptastyrady, «Kim tapsa, sol alady» sıaqty «brend atty» qalaı jasaıdy degenge qatysty siz tamasha úlgi jasadyńyz. Avtorlyq qojalyq pen ádebı menshik týraly suraq bizdi qyzyqtyrady: jyldar boıǵy sizdiń jumysyńyzǵa qatysty ózińiz úshin tabysty dep sanaıtyn ımıj qalyptasty ma?
Stıven Kıng: – Joq. Men osy negizgi jolymda ózimniń belgili tulǵaǵa aınalǵanymdy ańǵardym. Bul – jazýshylar úshin erekshe dúnıe. Biraq bul, árıne, meniń shyǵarmashylyǵymnyń qalyptasyp qalǵan baǵytty jalǵastyrýǵa nıetsizdigimniń jemisi dep túsinemin. Shyndyǵynda, jazýshylar qupıa agent bolýdy oılaıdy jáne bizder úzdiksiz alǵa jyljyp otyrǵandyqtan bárin kóremiz, sosyn olardy múmkindiginshe syrtqa shyǵaramyz. Keıde baıaǵy nárselerge qaıta oralǵan kezde meniń oıym ózgere bastaıdy, meniń kórgenderimniń bári túrin ózgertken dúnıeler eken, aıtpaqshy, halyq ta meni solaı kóredi. Men áli kúnge deıin buny ári qaraı tereń zertteýge tyrysqan joqpyn, alaıda, solaı, bul ózgerister kúnnen kúnge jalǵasa berdi.
Mysaly, keshkisin serýendeýge shyqqanda syrtta júrgen halyq kitaptaryna qoltańba suraıdy, tipti qonaq úıdiń syrtyna shyqsań da olar taǵy qoltańba surap kelip jatady. Biraq olar bul árketterin ózderiniń úlken ájesi úshin nemese soqyr uldary úshin jasap jatqanyn aıtady, biraq shyndyǵyna kelgende bunyń barlyǵy eBay nemese Kreıgslıst, ne osyǵan uqsas ınternet dúkenderiniń paıdasy úshin ǵana bolatyn. Bul marketıńtiń erekshe mineziniń bir túri ǵana, sen bundaı ártúrli ádistermen aınalańdaǵy kıno, tv, rok juldyzdaryn biriktire alasyń.
Bul ómir termınologıasynda ártúrlilikti quraıdy. Birde men jazýǵa tıisti áńgimemen otyrǵanmyn, mende bári joǵalyp ketti. Mádenı aralasýlar, janr týraly nemese synshylardyń kórkemdik týraly bolashaq pikirleri jaıynda da eshteńe oılamaımyn. Bári joǵalyp ketedi. Biraq olar tek alǵashqy jobada ǵana ǵaıyp bola turatyn. Sosyn biraz ýaqyttan keıin siz jazýǵa qaıta oralǵanda olardyń shyndyǵynda mańyzdy ekenin túsinesiz. Bul – men úshin jarqyn arpalys.
– Siz medıa tájirıbeńizde ártúrli saıttarǵa ınvestor boldyńyz, «Oq ústinde atpen shabý» alǵashqy elektrondy kitabyńyz boldy, bul «Ósimdik» serıasymen jarıalandy. Sońǵy shyǵarǵanyńyz «Mastanǵan otty jumys» aýdıokitap retinde kórindi. Sondaı-aq siz televıdenıe, kıno jáne sahna úshin de jazdyńyz. Ózińiz qalaı oılaısyz, óz aýdıtorıańyz osy oqıǵalardyń lebimen ári qaraı jalǵasty ma?
– Birinshiden, bulardyń kóbi negizinen «Oq ústinde atpen shabý» shyǵarmasymen birge jasaldy, elektrondy kitap, sosyn serıaly romandar, biraq bunyń barlyǵy «81 mılá» men «Ýr» jasaý týraly jospardan týǵan bolatyn. Basqasha aıtqanda, bul men jumys bastaǵanda jáne kórsetkende ishinde bolmaý tehnologıasynyń bir bóligi ǵana edi. Solaı, bul jerde tabandy tájirıbe jáne eger men buǵan tyryssam ne bolady? Bul nege uqsaıdy? Bul jańa gúlge uqsaıtyn shyǵar.
Jáne eger saǵan otbasyń qoldaý kórsetse ári tabysty bolsań – bul óte jaqsy nárse. Bankke biraz aqsha qoısań, kúnnen kúnge fınans jaǵynan bári durys bola bastaıdy. Eger sen bir jańa dúnıeni qalasań, sen oǵan qol soza alasyń.
Sirá, kıno men televıdenıeniń istep jatqany durys emes. Olar meni aldyn ala jasap qoıady jáne úlken keńistikke quryp tastaıdy. Meniń alǵashqy redaktorym Bıll Tomson «Kerrı», «Salemniń jerebesi», «Nur», «Túngi kezek» jumystaryna redaktor boldy. Onyń «Kerrı» týraly bylaı degeni bar: «Bul jazýshy – óz mıynyń jobalaýshysy».
Osy shyǵarmalardyń kóbi negizinen kıno ındýstrıasyna satyldy, sebebi olardaǵy sıtýasıalar qarapaıym jáne vızýaldi keńistikke jaqyn boldy. Men kınomen óstim, bul óner meniń búkil bolmysymdy qalyptastyrdy. Men kıno kórip otyryp ony oqıtynmyn da. Men ár nárseni kórý júıesimen (vızýaldi túrde) qabyldaıtynmyn. Bul seziný men kolej oqyp júrgende kúsheıe tústi. Ol ýaqytta kóptegen poetıkalyq kýrstarǵa qatysatynmyn. Dál sol kezde halyq túsiniginde elestetý nemese kórý ıdeıasy týyp jatqan, ıaǵnı aıtýǵa tıisti dúnıelerdiń bárin aldymen kórý kerek. Demek keıipkerdiń kóńil-kúıi nashar ekenin sózben aıtýdyń qajeti joq, ony kórsetý kerek, túsinikti bolardaı birnárse kórset, mine, keregi. Jáne bul maǵan óte tabıǵı kórinedi. Kóp fılmderdiń sátsiz shyǵatyny da sondyqtan, ıaǵnı vızýaldi keńistik jetpeı jatady. «Mardymsyzdyq» jáne «Shoýshenkadan qashý» sıaqty qysqa shyǵarmalar, menińshe, vızýaldi múmkindikterdi durys paıdalana bildi dep oılaımyn.
«Kúmbez asty» televıdenıe serıaly, kúmbezdi negizgi ıdeıa etip ala otyryp jasalǵan týyndy sáti túskendikten qatarynan úsh maýsymyn da shyǵardy. Biraq bul sáttiliktiń kilti tek onyń ádebı myqtylyǵynda ma: harakter, taqyryp, damýy, oqıǵanyń baıandalýy jáne taǵy sol sıaqty nárselerge baılanysty ma?! Siz tabysty bola almasańyz,árıne, bulardy saǵynasyz. Men kóptegen fılmderge jazdym jáne «Kaleıdoskop qorqynyshtary» óte tabysty boldy. Al qalǵan keıbireýleri múlde tabys ákelgen joq. Men mınıserıaldardy jaqsy kóremin, olar bar bolǵany úsh, tórt bólimnen turady. Menińshe, eń súıikti jumysym jáne maǵan sonshalyqty tabys ákelgen fılm – «Ǵasyr daýyly». Bul Frıdrıh Dúrrenmattdyń «Kelý» shyǵarmasyna kóbirek uqsaıdy. Men endi qaıtalanatyn, oralatyn dúnıelerdi jaqsy kóre bastadym. Bul týraly oı «11/22/63» ishinde kórindi dep oılaımyn. Djeıms Franko ol oqıǵany qalaı tamasha áńgimeleý kerektigin biledi.
Televıdenıedegi mınıserıaldar men epızodtardyń barlyǵynyń ádebı nusqasy bar. Men ózimdi aldyǵa qaraı asyǵa tartamyn, «Syndyrar salmaqtylyq»,«Júretin ólik», bulardyń barlyǵy óte keremet týyndy degen baǵasyn aldy, sebebi olarda qyzyqtyrǵysh tartylys pen tereńdik qatar toǵysqan bolatyn.
– Sizdiń kóptegen shyǵarmalaryńyz ádettegi janr shekarasynda ártúrli oı týǵyzady. Janr máselesine baılanysty ózińiz qalaı oılaısyz?
– Bul bir mazany ketiretin suraq. Sebebi, men ózimdi belgili bir janrdyń jazýshysymyn dep oılamaımyn, biraq meni halyq horror, fantasıkalyq nemese ǵylymı kórkem ádebıettiń ókili dep esepteıdi. Bul – sen jeńe almaıtyn kúres. Taza ádebıet pen komersıalyq ádebıet arasyndaǵy qarsylyq nemese amerıkandyq ádebıet pen janrlyq ádebıettegi qarsylyq, bul – qalaı bolsa da sen shyn máninde qalamaıtyn kúres.
Janr kitaptar tizimin jasaıdy, bul maǵan da qatysty. Kezdeısoq oqyrmandar bylaı deıdi: «Men romantıka oqyǵym keledi». Iá, bul qazir óte qoljetimdi, qalaǵan romantıkalyq shyǵarmany kez kelgen Harlequin sıaqty saıttardan ońaı tabýǵa bolady. «Kúńgirttiktiń elý kóleńkesin» taba alatyn shyǵarsyz nemese jańa serıaldardy, tipti erotıkalyq romantıkany da taba alasyz. Biraq siz ne úshin bulardyń arasynan «Rebekka» nemese «Ýaqyt saıahatshysynyń áıeli», bolmasa «Júzjyldyq jalǵyzdyq» sıaqty romandardy kóre almaısyz. Olardyń barlyǵynda janrlyq ádebıettiń elementteri bar jáne bul meniń shyǵarmalaryma da qatysty. Men horror janryndaǵy týyndylardy oqyp óstim. Robert Bloh, Rıchard Metıson, Govard Fıllıps Lavkraft, Avgýst Derlet – osy avtorlardyń barlyǵyn oqýdan jalyqqan emespin. Men áli kúnge deıin osy janrdy súıip oqımyn, biraq shynynda tamasha dúnıeler tabý óte qıyn. Men blogtardan jáne ınternet magazınderden baryq janrdy qaraýǵa tyrysamyn, biraq bárin birdeı oqymaımyn.
Men óz basymda osy taqyrypta talas týǵanda, Mersedes myrzanyń ıdeıasy oıyma oralady, sosyn teledıdar kóremin. Men Florıdadan osy Menge kelip Ońtústik Karolınaǵa toqtaǵan kezde teledıdardan bir oqıǵa týraly aıtyp jatqandaryn kórdim. Áńgime qyz ben jigittiń arasyndaǵy kishkentaı nárseden bastalyp, úlken qylmystyq qandy oqıǵaǵa aınalady. Sonda men ózime «Bul – naǵyz detektıvti shyǵarmanyń jelisine arqaý bolar dúnıe, biraq bul meniń qolymnan kelmeıdi, men jazatyn oqıǵa emes» dedim. Biraz jyldar ótkennen keıin sen artyńa qaraǵanda óziń shyndyǵynda qalaǵan, biraq jaza almaǵan shyǵarmalar bolady. Sebebi, ol seniń janryńa sáıkes kelmegen edi. Árıne, men sizge janr mańyzdy emes dep aıta alamyn, biraq bul seniń ádebıettegi dárejeńdi anyqtaıdy ǵoı, sondyqtan bul mańyzdy ekeni anyq. Qaıtken kúnde de men alǵa qaraı jyljı beremin jáne jaza beremin.
– Negizinen janr týraly kóp adam bylaı túsindiredi, «janr degenimiz – bul formalardy biriktirý, ıaǵnı shyǵarmanyń qurylymdar arqyly bir pishinge kelýi». Al biraq sizdiń «Qarańǵy munaranyń ishinde» atty serıalyńyzda sizdiń jasaǵan harakterlerińiz shyndyǵynda eshqandaı formaǵa birikpeıdi. Bul jerde sonda tek ıdeıany oınatý ǵana júzege asyp tur ǵoı, solaı ma?
– Bul suraǵyńyz taǵy janr máselesine tirelip tur ma? Jaqsy, siz aıtqan sol kóp halyqtyń oıy tap bir kishkentaı balanyń áńgimesine uqsaıdy. «Men myna tamaqty jegim kelmeıdi, sebebi, buǵan men jaqsy kórmeıtin basqa birdemeler aralasyp ketken».
– Durys. Maǵan «Kallanyń qatygezdigi» atty taraýy qatty unaıdy.
– «Qarańǵy munara» kitaptary túgeldeı derlik tóbeles. Bul jerde vestern baǵytyndaǵy sújet negizgi rol atqarady. Sondaı-aq, fantasıkalyq jáne ǵylymı kórkem ádebıettiń de elementteri de jeterlik. Men kolej oqyp júrgende bul nárselerden onsha habarym bolmaǵan edi, keıin mıftik arhetıppen jumys jasaýdy úırengennen keıin mendegi qyzyǵýshylyq odan da kúsheıe tústi. Eger meniń qolymnan bir nárse kelse, qashanda men ony jasap qalýǵa tyrysatynmyn.
– Siz jaqynda Nú-Iork Taımsqa jazýshylar jáne ónimdi tabys týraly esse jazdyńyz. Bul jerde siz eńbek etý formasy týraly jazdyńyz ba? Ózińiz qalaı oılaısyz, jalpy jazýshylyq kásiptiń basqa jumystardan qandaı aıyrmashylyǵy bar?
– Jaqsy, bul – men úshin óte tamasha jumys. Sebebi, men kúnine nebári 4 saǵat qana jumys isteımin. Jazýshylar qandaı ýaqytta bolmasyn ártúrli bolǵan. Entonı Trollop ádette tańǵy saǵat tórtte ornynan turyp, keshki jetige deıin jazýmen aınalysatyn bolǵan. Al, Djon Irvıng kúni boıy jazýmen otyrǵan. Biraq men olar bulaı qalaı ómir súrgenin esh túsine almaımyn.
– Meniń estýimshe, Balzak túni boıy jazýmen aınalysqan.
– Durys. Tomas Výlf ta túni boıy jazýmen otyrǵan. Biraq men úshin qaıta oralýdy jáne qaıta jazýdy barynsha azaıtý kerek. Sonymen qatar, qazir meniń de jasym kelip qaldy. Buryn jas kezimde kóp jazatyn edim, tipti ártúrli eki jobada qatar jumys jasaı beretinmin. Men jańa dúnıelerimdi keıde tańerteń, keıde túnde jazamyn. Biraq olar bastapqyda eshqandaı tabys ákelmeıtin. Keıin kóp keshikpeı ekranızasıalanatyn boldy. Sodan keıin ǵana olar jaqsy birdemege aınala bastaıdy.
Meniń novellıst eki ulym bar – Djoe Hıll jáne Ovın Kıng. Djoe balam maǵan kóbirek uqsaıdy. Al, Olvın – azdap jalqaýlaý, álsizdeý jáne ásershil. Djoe qazir popkornnan bas tartýǵa tyrysyp júr. Ol maǵan ózimniń 30 jastaǵy kezimdi esime túsire beredi.
– Siz pýblısısıkalyq shyǵarmalaryńyzda sýyq qarýlardy baqylaý men salyq salýshylar týraly da oıyńyzdy ashyq bildirdińiz. Ózińiz qalaı oılaısyz, sizdiń romandaryńyzdan qandaıda bir saıası ıdeıalardy tabýǵa bola ma?
– Maǵan halyqtyń ashynyp jazǵan hattary jıi kelip turady. Olardyń aıtqandary shyndyqqa janasatyn. Iá, men búkil ómirimdi bir núktege arnadym. Árıne, túgeldeı demeı-aq qoıaıyn. Áıelim sizge bolashaqta meniń 1968 jylǵy saılaýda Rıchard Nıksonǵa daýys bergenimdi aıtatyn bolady. Sebebi, ol óz josparynda bizdiń áskerdi Vetnam terıtorıasynan shyǵarýǵa kúsh salatyny týraly baıandady. Iá, men onyń bul ýádesine sendim. Keıin ol maǵan bylaı dedi: «Iá, mende ondaı jospar bolǵany ras bolatyn, biraq bul saılaýdan buryn aıtylmady». Men oǵan daýys berdim, onyń jospary bolashaqtaǵy kóp nárselerdi shıelenistirýge ákeldi.
Men – radıkaldy kózqarastaǵy tulǵamyn. Meniń saıası ustanymym – qashanda jasalyp jatqan áreketterdiń tek shynaıy jaǵynda bolý. Men shtatynda óstim jáne meniń búkil týystarym respýblıkashyldar edi. Olar respýblıkalyq partıaǵa jáne demokratıaǵa sert bergender bolatyn. Men Vetnam taqyrybynda radıkaldy jaqtamyn. Jáne bul saıası oıynda kóp balalar da radıkaldy kózqarasta boldy. Men áli kúnge deıin oń qanattardyń jasap jatqandaryn túsine almaımyn, aqylyma syımaıdy. Báribir de bul halyq óziniń hrıstıan ókili ekenin bildiredi. Shynymdy aıtsam, men áli kúnge deıin osy eki saıası standartty túsine almaı-aq qoıdym.
Men respýblıkalyq kandıdattardy kórgende erekshe júıkem tozady jáne Ben Karson óte nashar. Ol bizdiń ulttyq qaryzymyz jáne bolashaqtaǵy urpaǵymyzǵa sol qaryzdy qalaı mura etetinimiz týraly aıtady. Olardyń basym kópshiligi osy bitpeıtin qaryzdar týraly jáne soǵan ıe bolar balalarymyzdyń bolashaǵy týraly ǵana aıta beredi. Biraq olardyń eshqaısysy qorshaǵan ortanyń qaýipsizdigi nemese bizdiń balalarymyz qorǵanysh bet perdesin qalaı kıýi qajet sıaqty dúnıelerdi aıtpaıdy. Bul meni qatty mazalaıdy.
Men jazýǵa otyrǵan kezde keıipkerlerime baılanysty ekijaqty kózqarasty da ashyp kórsetýge tyrysamyn. Ár sújet keıipker harakterinen órbıdi. Biraq men derekti ádebıetke kiriskende, bul mańyzdyraq bolǵandyqtan ádettegideı bylaı aıtýǵa bolmaıdy: «Meni bireýlerdiń mazalaǵanyn qalamaımyn nemese áleýmettik jelilerge kirmeımin». Men halyqty qorqytqym kelmeıdi, bular jaı ǵana meniń kózqarastarym. Iá, joǵaryda aıtylǵan sýyq qarýlardy baqylaýǵa qatysty nárse de osy meniń jeke kózqarasymnyń qataryna kiredi. Men Djon Lennondy óte jaqsy kóremin, ol: «Biz qolymyzdan kelgenniń bárin jasaımyz» deıdi.
– Jaqynda siz Barak Obamanyń qolynan Ónerdegi Ulttyq Medaldi aldyńyz. Bul qurmet sońǵy jyldary jazylǵan jumystaryńyzǵa berildi jáne ádebıettegi dárejeńizdi taǵy da kótere tústi. Ózińiz bul týraly ne aıtasyz?
– Men sahnada turǵanda ózimniń shyndyǵynda janrlyq jáne halyqtyq jazýshy ekenimdi kórdim. Men bul týraly eshqashan aıtqan emespin jáne eshqashan túsindirýge baǵyttalǵan nemese ashýǵa toly hattar jazǵan emespin. Qazir men ózimdi barynsha sabyrlylyqqa shaqyryp, ári qaraı jumys isteýge tyrysýdamyn. Árıne, ishtegini syrtqa shyǵaryp turý mańyzdy ǵoı, biraq synı turǵydan kelgende, tynyshtyq saqtap ári qaraı jumys jasaǵan áldeqaıda durys dep eseptelinedi.
Ádebıet synynda eger seniń jazǵan dúnıeńe adamdar birdeı kózqaras bildirse onda bul jerde bir shıkilik bar degen sóz, demek seniń jumysyńda bir úlken qatelik jatyr. Sen qate birdeme jasap turyp jáne júıkeń tozyp bylaı deısiń: «Meniki durys, al qalǵandaryniki qate». Biraq ádette qaıta qaraǵannan keıin ne bolady, bári basqasha aıtyp shyǵa keledi. Men alǵash ret «Ártúrli mezgilderdi» jaryqqa shyǵardym, bul tórt noveladan turdy. Jáne árbir shyqqan saıyn men mynany estidim: «Bul óte jaqsy kitap, tek myna bir jumysty qospaǵanda». Biraq bular eshqashan uqsas oqıǵalar bolǵan emes.
Kóp synshylardyń kózqarasynda ásirese eski kózqarastaǵy kisilerdiń oıynda men buzýshylardyń qataryndamyn. Horror janrdaǵy jazýshymyn jáne synshylar menen real izdep áýre bolady. Jáne kóp synshylardyń jumystary shynaıy syn dárejesine jetpeı qalady, sodan keıin joq bolady. Dál qazirgi synshylardyń birazy menimen birge ósti jáne olar meniń shyǵarmashylyǵymmen óte erte kezden tanys boldy. Olardyń barlyq jumystary men eńbekterinde ashyq oılaý tendensıasy bar. Bul – negizinde óte mańyzdy nárse.
Harold Blým sıaqty eski mekteptiń synshylarynyń kózqarastary meniń júıkeme tıedi. Olar qazirgi Amerıka mádenıetin jaqsy túsine almaıtyndaı kórinedi. Olar ádebıettegi evolúsıa Shervýd Anderson kezeńimen toqtap qalǵandaı qabyldaıdy. Iá, odan ári 1953 jylǵa deıingi shyqqan Folkner jáne Hemıngýeıdi de moıyndaıdy. Kezinde Djon Steınbek te tamasha kitaptarymen synshylardyń úmitin aqtaı almaǵan. Teodor Draızer, amerıkan tragedıasy týraly aıtsa olar tek bylaı deıdi: «Ol proza stılin lastaýshy». Iá, ol sondaı bolǵan! Onyń Kerrı ápkesin nemese Amerıka tragedıasyn eshkim tarıhtan alyp tastaı almady. Bular Amerıka ádebıetiniń naǵyz jaýharlary bolyp qala berdi. Nemese Frenk Norrıs týraly eshkim aıtpaıdy, biraq artynda qanshama tamasha kitaptar qaldy. Stıven Kreınnyń da jaǵdaıy dál solaı bolǵan, eshbir synshynyń yqylasyna bólenbegen, sebebi ol proletarıat jazýshy bolǵan.
Meniń túsim kók. Men kók tústilerdiń ishinen shyqtym. Men restoranǵa barmadym, ol jerde meıilinshe saq bolý kerek ǵoı. Men kıim sıaqty basqa zattardy da almadym. Meniń qolymnan oqý keldi. Men Amerıka ádebıetinde jumys jasap jatqan árbir tulǵany qatty qurmetteımin. Fılıp Rot pen Bernard Malamýd – men shyndyǵynda bas ıetin tamasha jandar. Harold Blým sıaqty synshylarmen kelise almaımyn, sebebi olar Djım Tompsondy nemese Ross Makdonaldty óz dárejelerinde baǵalaı almady.
[caption id="attachment_15641" align="alignright" width="214"]
Mereı Qosyn[/caption]
Bul bir Bıngo oıyny sıaqty. Árıne, qalaıda bolmasyn men bul qurmetti syılyqqa ıe bolǵanyma óte qýanyshtymyn. Ádebıettegi syılyqtar jazýshylarǵa ári qaraı júrýine úlken jiger beredi. Harold Blým sıaqtylar buǵan da qarsy. Biraq bári óz jalǵasyn taba beredi. Bul – úlken dıskýssıa týdyratyn másele.
Suqbattasqan Andjela Allan,
Garvard ýnıversıteti ádebıet tarıhynyń oqytýshysy
25.10.2015 LARB/The Los Angeles Review of Books
Aýdarǵan Mereı Qosyn
