Dalanews.kz suhbatty qazaqshalap, oqyrman nazaryn aýdarýdy jón kórip otyrymyz.
Suhbatqa kezek bermes buryn tegi qazaq, bıologıalyq qorǵanys salasynyń jiligin shaǵyp, maıyn ishken jerlesimiz jaıynda az-kem málimet bere ketsek.
Ken Álibek 1975 jyly Tomsk medısına ýnıversıtetiniń «Infeksıalyq aýrýlar jáne epıdemıologıa» mamandyǵyn támamdaǵannan keıin KSRO Mınıstrler Keńesine tikeleı baǵynatyn «Bıopreparat» Bas basqarmasyna jumysqa qabyldanady.
Bul mekeme Keńes ókimetinde bıologıalyq qarý shyǵarý jáne odan qorǵaný máselesimen aınalysqan asa mańyzdy nysan bolǵany belgili. Ol 1988-1992 jyldary «Bıopreparat» basqarmasy basshysynyń birinshi orynbasary bolyp jaýapty qyzmet atqarǵan jalǵyz qazaq.
Al 1992 jyly Keńester Odaǵy qulaǵannan keıin bilikti maman AQSH-qa ketip, sol jaqta ǵylymmen aınalysyp, ǵylym doktory dárejesine ıe bolady. Djordj Meıson ýnıversıteti janyndaǵy AQSH-tyń Ulttyq bıologıalyq qaýipsizdik ortalyǵyna jetekshilik jasap, bıik belesterdi baǵyndyrdy. Amerıkada ol bıologıalyq qaýipsizdik salasy boıynsha birneshe kitaptar jazyp, ǵylymmen shuǵyldandy.
1994 jyly AQSH Kongresi dańqty jerlesimizdiń ǵylymǵa sińirgen eńbegin elep-eskerip, Berklı medalimen marapattady. 2007 jyly qazaq ǵalymy Ýkraınaǵa kelip, jańa dári shyǵaratyn óndiris pen klınıka ashty. Budan keıin Ken Álibek kindik qany tamǵan Qazaqstanǵa kelip, onkologıalyq klınıkany basqarǵany belgili. Qazirgi tańda bilikti maman AQSH-ta ǵylymı jumystarmen aınalysady.
– Doktor Álibek, búginde jer álemdi sharpyǵan koronavırýs jaıynda konspırologıalyq teorıaǵa negizdelgen áńgimeler jeldeı esýde. Keıbireýler bul indetti Qytaıdyń ekonomıkasyna qarsy jasalynǵan shabýyl dep baǵalaýda. Osyndaı qaýeset áńgime qanshalyqty shyndyqqa janasady?
– Óz basym mundaı qaýeset áńgimelerge senbeımin. Iá, sońǵy ýaqyttary koronavırýsqa qatysty kóptegen boljamdar aıtylýda. Tipti muny AQSH-tyń Qytaıǵa jasaǵan dıversıasy, farmakologıalyq kompanıalardyń qoldan jasaǵan oıyny, Qytaı ǵalymynyń Kanadadan urlaǵan shtampy degen áńgimelerdi de estidim.
Osydan keıin indetke qatysty kóptegen ǵylymı maqalalar oqyp, oı qorytyndylaýyma týra keldi.
Maman retinde aıtsam, munyń bári oıdan shyǵarylǵan dúnıe dep esepteımin. Ókinishke oraı, osyndaı epıdemıa men pandemıa kezinde neshe túrli alypqashpa áńgimelerdiń paıda bolatyny zańdylyq. Sondyqtan jurtty mundaı qaýeset áńgimelerge senbeýge shaqyramyn.
– Olaı bolsa maman retinde aıtyńyzshy, bul koronavırýs qaıdan shyqty?
– Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy bul indettiń koronavırýstyń ınfeksıa ekenin, resmı túrde Sovid-19 dep atalatynyn aıtty. Sonymen qatar ınfeksıa SARS-CoV-2 tobyna jatatyn vırýs ekenin jarıa etti. Iá, indet jer sharyn qamtyp, pandemıalyq deńgeıge jetti. Alǵashqyda indet Ortalyq Qytaıdyń halyq tyǵyz qonystanǵan Ýhan qalasynda paıda boldy.
Osydan bir aı buryn amerıkalyq telearnalarǵa bergen suhbatymda indettiń taralýy eki-úsh aıdan keıin tómendeı bastaıtynyn aıtyp edim. Búginde sol boljam rastaldy. Qazir Qytaıda indet juqtyrýshylardyń sany aıtarlyqtaı tómendedi. Biraq osy indetke shaldyqqandardyń qaıtys bolýy joǵary deńgeıde bolǵanyn moıyndaýymyz kerek.
Qazirgi tańda Qytaıda koronavırýstyń taralýy aýyzdyqtalǵanymen, Eýropa elderinde onyń taralýy órship tur. Italıa, Ispanıa, Fransıa men Germanıadaǵy jaǵdaı óte aýyr. Sonymen qatar indetke shaldyǵýshylardyń sany Ońtústik Koreıa men Iranda da kúrt óskeni belgili. Budan basqa indettiń qatty taralý qaýipi postkeńestik elderde de joǵary ekenin aıtqym keledi.
– Búginde koronavırýsqa qatysty dúrbeleń barlyq salany qamtydy desek bolady. Ekonomıkalyq quldyraý, álemdik JİÓ-niń tómendeýi, qor naryǵynyń qıyn jaǵdaıda qalýy dúrbeleńniń shoǵyn úrleı túskenin kórip otyrmyz. Kóptegen elder shekaralaryn jaýyp, karantın rejımin engizdi. Týrızm salasy tolyǵymen turalap, halyq jappaı jınalatyn sharalarǵa shekteý qoıyldy. Koronavırýs adamzat balasyna qanshalyqty qaýipti?
– Iá, koronavırýs ólimge bastaıtyn qaýipti tumaý ekenin moıyndaýymyz kerek. Biraq bul epıdemıanyń jer sharyn qamtyǵanymen mıllıondaǵan adamnyń ómirin jalmaıdy dep aıta almaımyn.
Adamdar jańa bir qaýippen betpe-bet kelgende saqtyq sharalaryn saqtamaı ony órshitip alatyny belgili. Osydaı keıin halyq arasynda dúrbeleń týady.
Iá, jaǵdaıdyń qıyn ekenin túsinemin. Biraq indettiń adamdar arasynda demografıalyq taralýyna nazar aýdaratyn bolsaq, koronavırýstan kóz jumyp jatqandardyń arasynda jastardyń sany óte tómen ekenin baıqaýǵa bolady. Al sozylmaly aýrýdan japa shegetin qart adamdar koronavırýsqa tótep bere almaı jatyr.
Óz basym bul indetti dúnıejúzin sýperdaǵdarysqa jeteleıdi dep aıtpas edim. Álemde tumaý asqynǵan kezde 2-3 myń adam kóz jumatyny belgili. Biraq bizder sol kezde dúrbeleńge salynbaımyz ǵoı.
– Siz uzaq jyldar boıy túrli vırýsqa qarsy vaksına ázirleý isimen aınalystyńyz. Búginde koronavırýsqa qarsy vaksına jasaý qanshalyqty qıyn?
– İndetke qarsy vaksına jasaý qıyn emes, menińshe, koronavırýsqa qarsy vaksına bar. Bul jerde basty másele – ýaqyt. Kez kelgen vaksınanyń qaýipsiz ári tıimdi ekenine kóz jetkizý úshin ony synaqtan ótkizý kerek. Mundaı synaqtardy bir aıda júzege asyrý múmkin emes. Sondyqtan bizge ýaqyt kerek.
– Sizdiń boljamyńyzsha, koronavırýstyń qaı ýaqytta beti qaıta bastaýy múmkin?
– Menińshe, sáýir aıynan bastap indettiń taralýy azaıa beredi. Mamyr men maýsymda koronavırýstyń aıtarlyqtaı tómendegenine kýá bolamyz. Al jazda birli-jarym jaǵdaılar ǵana tirkelýi múmkin. Biraq kúzdiń sońǵy aılarynda indet qaıtada bas kóterýi yqtımal. Biraq bul kezde indettiń betin qaıtaratyn daıyndyq jumystary joǵary deńgeıge jetip, onyń taralýyna jol berilmeıdi dep senemin.
– Bıologıalyq qaýipsizdik mamany retinde aıtyńyzshy, epıdemıa men josparlanǵan bıologıalyq shabýyldyń arajigin qalaı ajyratýǵa bolady?
– Shyndyǵynda, bul suraqqa bir sózben jaýap berý múmkin emes. Biraq mamandar halyqqa uǵynyqty jaýap berýine bolady. Josparlanǵan bıologıalyq shabýyl kezinde indet juqtyrýshylardyń sany az ǵana ýaqyttyń ishinde júzdegen myń adamdy qamtıdy. Bıologıalyq shabýyl kezinde ınfeksıa adamnyń ókpesin, terisin zaqymdap, býbon obasy sıaqty kesirin tıgizedi.
Búginde koronavırýsty áldebir eldiń bıologıalyq shabýyly dep júrgenderge mynany aıtqym keledi. Koronavırýsqa shaldyqqandar ótken jyldyń qarasha, jeltoqsan aıynda paıda boldy. Sol kezde indet juqtyrǵandardyń sany óte az edi. Budan keıin ózge adamdarǵa indet juǵa bastaǵany belgili.
– Siz 2007 jyly Ýkraınada MaxWell degen ataýmen qaterli isikke shaldyqqandarǵa arnap dári-dármek shyǵarýdy qolǵa alǵan edińiz. Sol jobańyz ne bolady? Budan keıin Qazaqstanǵa nege ketip qaldyńyz?
– Men qazir AQSH-ta jumys istep jatyrmyn. Qazaqstan men Ýkraınada qolǵa alǵan sharýalarymdy AQSH-ta iske asyryp jatyrmyn. Meniń bilýimshe, Borıspol qalasynda dári-dármek shyǵarýǵa baǵyttalǵan zaýyt jumys istep tur.
Qazaqstan Úkimeti arnaıy shaqyrǵannan keıin, jańa ýnıversıtet qurýǵa atsalystym. Bes jyl boıy Qazaqstanda onkologıalyq klınıkany basqaryp, alǵash ret onkologıalyq aýrýlardy emdeýge bolatynyn dáleldep kórsettim. Ókinishke oraı, Qazaqstan men Ýkraınada medısına salasynda jańa preparattar men tehnologıany ázirlep shyǵarýdyń jyldamdyǵy tómen bolǵandyqtan, qolǵa alǵan jumystardy AQSH-ta jalǵastyrýǵa týra keldi.
Qazirgi tańda AQSH-ta medısına, aýyl sharýashylyǵy jáne óndiris salasyna arnalǵan túrli ónimder shyǵaratyn bıotehnologıalyq kompanıada qyzmet atqaramyn.
