«Turan álem bankiniń» burynǵy qojasy, Máskeý ınjenerlik-fızıkalyq ınstıtýtyn úzdik bitirip, Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda jeke bıznesin bastaǵan kásipker, QR energetıka, ındýstrıa jáne saýda mınıstri bolyp qyzmet atqarǵan, jýyrda ǵana Fransıa soty Reseıge ekstradasıalaýǵa sheshim shyǵarǵan tutqyndaǵy Muhtar Áblázovty biletinder, onyń balalyq shaǵynan bastap ár iste alǵa qoıǵan maqsatyna jetpeı qoımaıtyn birbetkeı bolǵanyn aıtady. Sonaý jastyq shaǵynda, Máskeýde oqyp júrgen kezinde-aq ol óziniń grýppalastarynyń ortasynda óte bedeldi bolǵan desedi. Óıtkeni, onyń oqýda ozat bolýy, alǵabasarlyǵy, shynshyldyǵy men týrashyldyǵy turǵylastaryn tánti etpeı turmaıdy eken. Sondaı-aq, juqaltań, tapaldaý kelgen azıat jigittiń bastamashyldyǵy, keıde bir toǵa, endi birde óte ashyq aqtarylatyn minezi de ózgelerdi ózine qaratýǵa septesip turatyn qasıetiniń biri bolǵanǵa uqsaıdy.
Muhtar Máskeýde júrip-aq ozyq oıly jastardyń qataryna engen desedi. Al ol kezgi Máskeý tákappar edi. Orys ultynan ózgeni bir pás tómen kóretin.
«Kompúter basty» Áblázov
Ol 2005 jyly Prezıdent Nursultan Ábishuly Nazarbaevqa hat jazyp, óziniń qateleskenin aıtyp, keshirim suraý arqyly túrmeden bosap shyqty. Budan dál 3 jyl buryn ol Qazaqstan Demokratıalyq tańdaý qozǵalysyn qurýshy ári qarjylandyrýshy retinde saıası alańǵa shyǵyp, «memlekettik qurylymǵa qaýip tóndirgeni» úshin áriptesi, Pavlodar oblysynyń sol kezdegi ákimi Jaqıanovpen birge sottalǵan edi. Áblázov «jazdym, jańyldym» dedi. Jaqıanov olaı etpedi. Jazasyn tolyq ótep shyqty. Onyń bul qadamyn synaýshylar da, qoshtaýshylar da kóp boldy. Túrmeden shyǵa salysymen kóp ótpeı sol kezderi aty shetel túgil elimizge tanymal emes «BTA bankiniń» basshylyǵyna keldi. Bar-joǵy eki-úsh jyldyń ishinde bank TMD elderinde eń úzdik ári senimdi bankterdiń sapyna qosylyp shyǵa keldi. Eger sol kezderi Qazaqstandaǵy bank júıesine zer salǵan bolsańyz, eldiń senimi tek osy bankke aıryqsha aýǵanyn bilesiz. Depozıttik salymdar kún sanap, aı sanap ósip, el aýmaǵynan syrt TMD, tipti odan ózge elderde de banktiń jumys jospary quryldy. Tek 2009 jyly «qarjylyq alaıaqtyqqa» baılanysty is qozǵalyp, Muhtar Áblázov shetelge bas saýǵalady. Sol kezde el arasynda Muhtar Qabyluly bastaǵan top banktiń mıllıardtaǵan aqshasyn shetelge zańsyz áketipti degen sóz jeldeı esti. Buǵan kereǵar pikir de bar. Osy kúnge deıin «BTA bankine» aqsha quıyp, taqyrǵa otyrdym degen birde-bir shaǵymdanýshy joq.
Eldiń bári biletin bul oqıǵany qaıtalaı eske túsirýdegi sebebimiz, Áblázovtyń ekonomıkalyq saýattylyǵyna, menejerligine, banktiń jumysyn úılestirýdegi tapqyrlyǵy men álemdik ekonomıkanyń damý baǵytyn dál boljap, soǵan saı sheshim qabyldaý áreketterine súısinetinder óte kóp. Ony óz ortasy osy qasıetteri úshin syılaıtyn ári odan qorqatyn da... Onyń jumys isteý tártibin «kompúter jadysy» bar jandar da ǵana bolatyn erekshelik dep túsindirýge bolady. Bireýler «ol aýadan aqsha jasaıtyn aılaker» dese, endi bireýler «óziniń aldaǵy úsh jyldyq paıdasyn bir jylda tabýdy meńgergen sýperbıznesmen» dep baǵasyn ósiredi.
Qazaqstan ony paıdalana aldy ma?
«Ol bılikke qas bolǵan joq, dos bolýdy kózdedi» deıdi jaqtastary. Eger ol bılikpen aralaspaı, tek bıznes salasynda ǵana eńbek etken kúnniń ózinde elimizdegi eń aýqatty adamdardyń qataryna qosylýy múmkin edi. Óıtkeni, ol áý basta óz kásibin bastap, óndirisi kún sanap kúıreı bastaǵan TMD keńistiginde aty málim bola bastaǵan óndiris qurýshylardyń biri boldy. Ony bılikke ákelgen bıliktiń ózi. Naryqtyq júıege endi óte bastaǵan el úshin jas ta alǵyr, bilikti mamandar kerek boldy. Áblázovke tańdaý sol shaqta tústi. Al onyń opozısıa sapyna qosylýyna túrtki bolǵan Rahat Álıevtiń qysymy desedi jurt. Rahat olardan, ózi turǵylas bıliktegi mamandardan bolashaqta maǵan qarsy turýy yqtımal alpaýyt toptyń ókilderi dep seskengen bolsa kerek. Rahattyń bolashaq jospary osy eldi bılep-tósteý bolǵan-mys. Onymen teke-tireste qarsy tarap jeńildi. Sol jyldary Rahattyń ústinen de qylmystyq is qozǵala jazdap, iri tulǵalardyń ári otbasylyq qurylymnyń aralasýymen aman qalǵanyn, onyń da keshirim surap, ant-sý ishkenin aqparattar legi aıtady.
Muhtardy Qazaqstan tolyq paıdalana almady deıtinder de kóp. Oǵan «BTA bankin» emes, memlekettik ekonomıkany damytý baǵytyndaǵy qyzmetti berip, bılikke jaqyn ustasa, el úshin de, bılik úshin de, tipti ózi úshin de paıdaly bolar edi degen kózqaras ta bar. Shynymen de, bizdiń elde dál osy Muhtardaı alymdy ári tez bedel men baılyqqa ıe bolǵan adamdar tym az. Onyń shetelge áketken aqshasy 10 mıllıard dollardyń ústinde. Biraq bul aqshanyń bári banktiń utymdy jumysy arqyly qolǵa tıgenin aıtýshylar da kóp.
Reseı nege múddeli?
«Muhtar Reseıdi de san soqtyra jazdaǵan», «Endi birer jyl tynysh óter bolsa, Áblázov Reseı men Qazaqstan ekonomıkasyn túbegeıli turalatýy múmkin edi». Osyndaı aqparattyń kóptigi sonsha, Áblázov magıasy bar aıryqsha talant ıesi me dep qalasyz. Joq, ol eshqandaı magıamen aınalyspapty. Máskeýdiń irgesinen iri qalashyq turǵyzýdy kózdegen. Eger 2008 jylǵy daǵdarys kılikpegende ol qalashyq ta boı kóterer edi. Sonda ol Reseı ekonomıkasyna qandaı qaýip tóndirdi? Munyń bári – shahmattyń taqtasy sekildi kúrdeli dúnıe. Áblázov kek alýdy oılaǵan. Túrmege jazyqsyz otyrdym dep esepteıtin onyń keshirim suraǵanymen, ishi jylymaǵan. Ózin qorlanǵan janmyn dep bilgen. Ol ekonomıkany haosqa aınaldyrý ońaı dep uqqan, soǵan áreket etken-mys. Qazaqstandy tuqyrtý úshin, áýeli Reseıdiń ekonomıkasyn da kúıretpek kerek. Bul eki naryqtyq júıe bir-birine shyrma-shatý baılanysta. Biriniń jibin tartsań, ekinshisiniń tigisi sógiledi. Eger Reseı ekonomıkasy álsireı bastasa, onyń saldary Qazaqstanǵa da tımek. Qarjysy azaıǵan elderdiń berekesi de ketedi. Ásirese, demokratıany buǵaýlap, shynjyrlap, tek shıkizatqa arqa súıegen elderdiń qarjysy elektrondy apparattar men kompúterlik san-sanaqtardyń qubylmaly kórsetkishterine ǵana táýeldi. Búgin barynan erteń aırylýy bek múmkin. Iá, Áblázovtyń ol boljamy dál keldi. Reseı ekonomıkasy shatqaıaqtap, rýbli qunsyzdanyp edi, teńgeniń eki aıaǵy aspandy kórsetýdiń aldynda tur... Reseıge tıgen «ýdarlar» bizge de áser etedi.
Reseı Áblázovqa nege sonsha jabysty? Ýkraına she? Kek alý ma? Múmkin. Múmkin bolatyny, olar Qazaqstan tarapynyń tapsyrmasyn oryndap otyr. Ýkraına, bálkim, basy isteıtin bankırdi paıdalanýdy kózdeıdi.
Joq. Ekinshi bir boljam boıynsha, Reseı de bankırdiń «basyn paıdalanýǵa» yntyq. Ony ózine jumys istetkizýge múddeli. Múmkin be?.. Múmkin...
Rahat Álıevtiń kebin kımeı me?
2013 jyly tutqyndalǵan Áblázovty Qazaqstan, Reseı, Ýkraına ózine ekstradasıalaýdy suraýmen keledi. Fransıa soty Premer-mınıstriniń qol qoıýymen Reseıge berýdi quptapty. Áblázov áýel bastan ekstradasıalaýǵa qarsy. Ásirese, Reseıge berýden qaýiptenedi. Bas amandyǵynan qorqady. Reseı onsyz da túrmelik psıhologıanyń eli. Onyń Rahat Álıevtiń kebin kıýi ábden múmkin degen boljam el arasynda kezip júr. Sebebi, kektiń sońy – ókinish...
