Qonaqtar ınstıtýttyń bas dırektory Serik Kenenbaevtyń basshylyǵymen egis alqaptaryn aralady. Óz kezeginde Qazaq eginshilik jáne ósimdik sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri, akademık Rahym Orazalıev ósip turǵan bıdaıdyń tózimdi ári mol ónim beretin suryptary jaıynda qyzyqty baıandady.
– Jer betinde shıkizattyń bári de kúnderdiń-kúninde sarqylýy múmkin. Jer-Ananyń adamdarǵa bergen yryzdyǵynyń ishinde bıdaı ǵana máńgilik qajettilik bolyp qalady. Biz joǵary tehnologıaly óndiris qataryn kóbeıte otyryp, egin sharýashylyǵyn damytýǵa basa mán berýdemiz, – dedi.
Ǵalym óz jumysynda jerdiń óz qunary men tabıǵı tyńaıtqyshtardy paıdalanýdy birinshi kezekke qoıady. «Álemniń damyǵan elderi hımıalyq tyńaıtqyshtardan bas tartýda. Olarda memleket tarapynan beriletin sýbsıdıa negizinen osy salaǵa baǵyttalǵan. Bul Qazaqstan úshin de ózektiligin joǵaltqan emes», – deıdi ol.
Búginge deıin ınstıtýt ǵalymdary dándi daqyldardyń 116 jańa surybyn shyǵaryp, óndiriske engizgen. Olardyń 85 sorty tek qana bıdaıǵa qatysty. Dalamyz keń, egis alqaptary esepsiz bolǵanymen Qazaqstan jeri qaýipti eginshilik aımaǵy bolyp sanalady. Sebebi, bizde sýarmaly egistik kólemi esepteýli, kókten túsetin ylǵal da ár jyldary árqalaı. Sondyqtan bıdaıdyń qýańshylyqqa tózimdi bolyp, mol ónim beretin túrin shyǵarýǵa ǵalymdarymyz kúsh jumsap keledi.
Osy oraıda, ınstıtýt alqaptarynda shyǵarylǵan bıdaıdyń jańa suryptary ylǵal az bolǵan jyldardyń ózinde ár gektardan 18-22 sentner ónim berýge qabiletti. Bul óndiris rentabeldiligin qamtamasyz etýge jetkilikti kórsetkish. Al, ylǵal qalypty bolǵan jaǵdaıda 40 sentner ortasha túsim alynsa, qar qalyń túsip, jańbyr mol jaýǵan jyldary 55 – 60 sentner ónim alýǵa múmkindik bar. Mysaly, jaýyn-shashyn mol bolǵan bıylǵy jyly bıdaıdyń keıbir suryptarynan 60-65 sentnerden astyq jınalady dep kútilýde.
Instıtýt jumysynyń pármendiligi – munda shyǵarylǵan bıdaıdyń 80-nen astam jańa suryptary álemniń 11 memleketinde ósirilip jatqanynan baıqaýǵa bolady. Jyldan-jylǵa qyzyǵýshylyq tanytqan elderdiń qatary artyp keledi.
Al ózimizde, ózge oblystardy aıtpaǵanda Jetisý jerinde 26 jańa suryp keńinen paıdalanylýda. Sonyń ishinde «Qarasaı», «Steklovıdnaıa – 24», «Bogarnaıa» degen suryptardyń sapasy joǵary, makaron óndirisinde paıdalanýǵa óte qolaıly bolyp tur. Aıtsa aıtqandaı, bitik ári bıik bolyp boı kótergen bıdaı alqaby qaraǵan adamnyń kózin toıǵyzyp, kóńilin ósiretindeı. Ár shalǵaıdan kelgen qonaqtar ár suryp jaıly málimetter alyp, ony ósirýdyń jaı-japsaryn bilip jatty.
Semınarǵa qatysýshylar dándi burshaq daqyldary ósiriletin alqapqa at basyn tiregen. Jalpy, eginshilikke qatysty barlyq baǵytta jumys júrgizetin elimizdegi biregeı ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń qamtıtyn salasy keń ekenine osy joly kózimiz jete túsken. Bul jerde bıdaıdyń, tarynyń, arpanyń, sulynyń, júgeri men qyzylshanyń aýdandastyrylǵan suryptaryn shyǵarýmen qatar, dándi-burshaq daqyldarynyń sapaly ári tózimdi túrlerin zertteý jolǵa qoıylǵan.
Bólek-bólek telimderde ósip turǵan soflor, soıa, noqat, jumyq, maıburshaq, qaraqumyq sıaqty ónimder kimdi de bolsa qyzyqtyrarlyqtaı. Mundaǵy júgeri alqabyndaǵy moıyndaryn kókke sózǵan dala arýynyń, Jetisý jerinde ejelden ósiriletin qant qyzylshasynyń jańa suryptary jermen jumys jasaıtyn sharýajaı jurtshylyqtyń múddeliligin týǵyzýǵa tıisti.
Álemdik ǵylymı qaýymdastyqtyń bir jetistigi retinde baǵalanatyn – «Tretıkale» ónimi – HHİ ǵasyrdyń daqyly ataǵyna ıe bolǵan. Bıdaı men qara bıdaıdy býdandastyrý arqyly alynǵan bul daqyl negizinen mal azyǵy retinde jáne dıetalyq taǵam daıyndaýda paıdalanydady. Bir gektar alqaptan 100 sentnerge deıin ónim beretin Tretıkale budan áldeqaıda az shyǵym beretin arpanyń ornyn almastyratyn múmkindikke ıe. Instıtýtta onyń 10-ǵa tarta suryby ósirilýde.
Kún tártibine engizilgen «Respýblıkalyq tuqym óndirýshi sharýashylyqtardyń asosıasıasy» quryltaı shartynyń jobasymen ınstıtýt dırektorynyń orynbasary Shynbolat Rsalıev tanystyryp, jınalǵan qaýymnyń usynys eskertpelerin eskere kelip, atalǵan birlestikti qurý jaıynda memorandým qabyldandy. Elimizdiń ár shalǵaıynan kelgen mamandar men sharýa qojalyqtarynyń basshylary ózderin tolǵantqan máselelerge qatysty suraqtaryn qoıyp, tushshymdy jaýap ta alyp úlgergen. Bir sózben aıtqanda, bul basqosýdyń elimizdiń aýyl sharýashylyǵyn, sonyń ishinde eginshilikti jamytýǵa qosar úlesi qomaqty bolady degen senimmen tarqastyq.
Qýat Qaıranbaev,
Qarasaı aýdany, Almaty oblysy.
Sýretti túsirgen avtor.
