Sońǵy ýaqyttary aýyl-aımaqtarda jaıylymnyń jetispeýshiliginen kóptegen daý-sharlar týyndap jatqany belgili. Ádette «jerimiz keń, Eýropanyń bálenshe eli syıyp ketedi» dep maqtanǵanda keýdemizge nan piserdeı bolady. Al aýyldaǵy aǵaıyn aıdap júrgen azǵantaı malyn syıdyra almaı qınalǵanda amalsyz oıǵa batasyń. Osy rette Qazaq mal sharýashylyǵy jáne jem-shóp óndirisi ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń basshysy, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory, profesory Aıbyn Tórehanov myrzaǵa jurtshylyqtyń kókeıinde júrgen kóp suraqty qoıyp, tushshymdy jaýap alýdyń sáti túsken edi. Endi jaıylym máselesine jan-jaqty taldap bergen mamannyń oı-paıymyna qulaq asyńyzdar.

– Aıdyn Ádephanuly, qazir aýyldy jerde jaıylym máselesi kóptegen daýǵa sebepshi bolyp júrgenin bilesiz. Osy bizge jaıylym jetpeı me, álde ony durys paıdalanbaı júrmiz be?

– Birden aıtý kerek, qazaq úshin jaıylym jer eshqashan jetkilikti bolǵan joq. Kezinde mal baqqan ata-babalarymyz jaıylym jer úshin qan tógip, meılinshe kóp jerge ıelik etýge tyrysty.

Osy rette ata-babalarymyz aq naızanyń ushymen, almas uylyshtyń júzimen qorǵaǵan jerimizdi durys paıdalanyp júrmiz be degen suraq týyndaıdy. Sońǵy ýaqyttary elimizdegi tabıǵı jaıylymdardy tıimdi paıdalaný isi óte ózekti máselege aınaldy. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Úkimetke elimizdegi jaıylymdardy barynsha tıimdi paıdalanyp, mal basyn ósirip, ekologıalyq taza ónim óndirý týrasynda mindet júktegen bolatyn.

Prezıdent tapsyrmasynyń údesinen shyǵý úshin qoldanystaǵy jaıylymdardy jaqsartyp, shalǵaı jaıylymdardy múmkindiginshe ıgerip, et óniminiń artýǵa barynsha kúsh salýymyz kerek.

Mysaly, etti baǵyttaǵy iri qara salasy damyǵan Kanada, Brazılıa, Argentına memleketterinde et óniminiń basym bóligi, jaıylymda júrip semirgen mal eti quraıdy. Árıne, bul rette olardyń mal tuqymy men jaıylymdaryn qalaı kútip-baptaıtynyn esepke alýymyz kerek. Aldaǵy ýaqytta osy tájirıbeni bizde qoldanyp, et-sút ónimin arttyrýǵa kúsh salý kerek.

Endi siz qoıǵan suraqqa jaýap bersek, elimizde tabıǵı mal azyǵy jerleriniń jalpy kólemi 189 mln gektardan astam jerdi quraıdy. Bul elimizdiń jer qorynyń 70%-y ekenin eskersek, jaıylymdyq jer boıynsha áleýetimizdiń qanshalyqty zor ekenin baǵamdaýǵa bolady.

Al shabyndyq jerlerdiń kólemi 5 mln gektardy quraıdy. Osy bir málmetten mal sharýashylyǵyn damytýda bizder jaıylymdyq jerlerge arqa súıeýdiń mańyzy zor baǵamdaýǵa bolady.

–  Elimizdiń jaıylymdyq áleýeti joǵary ekenin aıttyńyz. Sol resýrsymyzdy qanashalyqty tıimdi paıdalanyp jatyrmyz?

– Keń baıtaq qazaq jeri birneshe tabıǵı aımaqtar men eki taýly óńir bar. Jer bederine oraı osy alqaptardyń mal azyqtyq sıpattymen onda ósetin shóp túrlerin paıdalaný qarqyndylyǵy da ár alýan. Jaıylymnyń 25%-i qumdy jerlerde, 18%-y taýly jerlerde ornalassa, 5%-dan astamy oıpatty jerler quraıdy.

Ár túrli tabıǵı aımaqtarda birneshe jaıylym túrleri kezdesedi. Tabıǵattyń osy bir ereksheligin jiti baıqaǵan babalarymyz jaıylymdy maýsymdy paıdalanýdy jaqsy meńgergen. Máselen, «Moıynqum-Betpaqdala-Saryarqa» jaıylym kesheni ońtústikten soltústikke qaraı 500-den astam shaqyrymǵa sozylsa, «Alataý-Balqash» kesheni 200-250 shaqyrymdy alyp jatyr.  Al elimizdiń ormandy-dalaly aımaǵyndaǵy tabıǵı jaıylymdyq jerler 4 myń gektar alqapty alyp jatyr. Bul alqaptarda ár túrli astyq tuqymdastar, betege-jýsan aralas shópter ósedi, eginshilikke jaramsyz. Ortasha ónimdiligi gektaryna shamamen 5 sn aspaıdy.

Dalalyq aımaqtaǵy jaıylymdyq jerler 40 myń gektardan astam. Bul alqaptarda betege-jýsan aralas shóptesin basym keledi, al ózen ańǵarlary men kól jaǵasyn shabyndyq retinde paıdalanýǵa bolady. Shóp shyǵymy 6 sn shamasynda, al shabyndyqtar 12-14 sn deıin túsim beredi.

Shóleıt aımaqtar Soltústik Kaspıı mańy jazyǵynan Altaı taýlaryna deıin sozylyp jatyr. Mal jaıýǵa jaramdy jerler 34 myń gektardan astam, sonyń ishinde shabyndyqtar 1,5 myń gektardy quraıdy. Shóleıt jerlerge tán erekshelik – astyq tuqymdas ósimdikter men shala buta ósimdikterdiń úılesimdi ósedi. Bul alqaptarda ár jyldary jáne maýsymǵa oraı shóp túsimi edeýir aýytqyp otyrady. Orta eseppen jaıylym ónimdiligi 3-4 s/ga quraıdy. 

Elimizde tabıǵı jaıylymdar negizinen shól aımaqta ornalasqan, kólemi 91 myń gektardan asady, onyń ishinde 1,3 myń gektardan astamy shabyndyqqa jaramdy. Shól aımaqta ósetin ósimdikter kóbine shala butaly ósimdikter. Ústirt, Betpaqdala, Sarysý jazyǵy sazbalshyqty jáne tastaqty shól alqaptaryna jatady. Bul alqaptarda jýsan, jýsandy-sorań jáne rań tárizdester men efemeroıdty shópter aralas ósedi. Osy jaıylymdarda jýsan, rań tárizdester jáne shala buta ósimdiktermen qatar butaly ósimdikter: júzgin, sekseýil, qum qaraǵany jáne basqa da túrleri aralas ósedi. Shól ósimdikteriniń túsimi turaqty emes, ónimdiligi 3 sn/ga aspaıdy.

Taýly aımaqqa Altaı jáne Tán-SHan taýlarynyń jaıylymdary enedi, kólemi 9 myń gektardan asady. Bıiktigi jáne tabıǵı beldeýleri alýan túrli. Mysaly, 600-1500 metr bıiktiktegi beldeýge soltústik Tán-SHan taýlaryna qarasty İle Alataýy men kúngeı Alataýdyń soltústik baýraıy enedi. Osy alqaptarda betege, aqseleý basym kezdesedi, túsimi 5 s/ga aspaıdy. 1500-2400 m bıiktikte ormandy-shalǵyndy beldeý ornalasqan, mundaǵy ósimdikter shalǵyny alýan túrli, kóbine astyq tuqymdastar, túsimi 20 sn/ga quraıdy. 

– Aıbyn myrza, elimizdiń jaıylymdyq áleýetin oqyrmandarymyzǵa qolmen qoıǵandaı qylyp kórsetip berdińiz. Áńgime arasynda jaıylymdardy ata-babalarymyz maýsym-maýsymǵa bólip paıdalanǵanyn aıttyńyz. Osyny tarqatyp aıtyp berińizshi?

– Qazaqstanda ár aımaǵyndaǵy jaıylymdyq jerler bir-birine múlde uqsamaıdy. Sondyqtan jaıylym tıpteriniń ornalasýyna qaraı  maýsymdarǵa bólip paıdalanǵan jón. Osy rette jaıylymdy maýsymǵa bólip, paıdalaný ondaǵy ósimdikterdiń ónip-ósý ereksheligine, alqaptaǵy shóp quramynyń jetilýine áser etedi.

Jaıylymdardy tıimdi paıdalaný ár beldeýdiń maýsymdyq áleýetin barynsha júzege asyrý kerek. Bir aımaqta ornalasqan ár túrli jaıylymdardaǵy shóp túrleriniń jetilýine qaraı paıdalansa, jaıylym mal tuıaǵymen taptalyp tozyp ketpeıdi.  

Ata-babalarymyz tabıǵı jaıylymdardyń maýsymdyq sıpatyn ıgerip, ony tıimdi paıdalanǵan. Kóktem, jaz, kúz mezgilderinde shóptiń jetilgenine oraı órisin tańdap, árdaıym mal jaıylymyn aýystyryp otyrǵan. Elimizge tán ár túrli tabıǵı aımaq pen beldeýlerdi qıyp ótip, jaıylymnyń shalǵynyn jep, shuraıyn ketirmeı, óristegi shóptiń tuıaqkesti bolýyna jol bermegenin bilemiz.

Keńes Odaǵy qurylǵanda da kóshpeli mal sharýashylyǵynyń erekshelikteri ǵylymı turǵydan zerttelip, shalǵaı mal sharýashylyǵy salasy barynsha damydy. Jer yńǵaıyna oraı dalalyq, shóleıttik jáne taýly jaıylymdar áleýetin maýsymyna qaraı tolyq paıdalaný júzege asty.

Ókinishke oraı, qazirgi tańda jaıylymdyq keshenderdi maýsymdyq erekshelikterine oraı aýyspaly paıdalanyp, áleýetin tolyq paıdalaný júzege aspaýda. Ýaqyt beldeýine, jer bederine oraı maýsymdyq jaıylymdardyń áleýetin paıdalaný júıesizdikke urynǵan. Osy keleńsizdik keıbir jaıylymdardyń azǵyndaýyna ulasyp, jalpy mal sharýashylyǵynyń damýyna tusaý salyp otryǵany jasyryn emes.

– Jaıylymdy tozýdan saqtaý úshin ne isteýmiz kerek?

– Ol úshin baıaǵy júıege qaıta oralýymyz kerek dep esepteımin. Qalyptasqan ustanymdardy jańǵyrtyp, qarapaıym ǵana talaptardy júzege asyrýdyń mańyzy zor. Aıtalyq, jaıylymdyq jerlerdiń túrin eskerip, óristegi shóp túrleri jetiletin ýaqytta mal jaıyp, óris shóbin tyqyrlatpaı kelesi óriske aýystyryp otyrǵan jón.

Eger bulaı istemesek, jaıylymdaǵy birjyldyq tabıǵı shópter pisip jetilmeı, óristiń kúıi ketedi. Jaıylymnyń azyqtyq qorynyń mólsheri tómendeıdi. Sondyqtan árbir jaıylymdy óz ýaqytynda paıdalanyp, ásirese, jaıylymnyń ónimdiligine saı mal basy ustap, ýaqtyly óris aýystyryp otyrsa, jaıylym jutamaıdy.

Eger qoldanystaǵy jaıylym tarlyq etse, shalǵaı jaıylymdardy ıgerý kerek. Bolmasa qoldanystaǵy jaıylymdarǵa mal tuıaǵyna tózimdi shópterin ústemelep egip, azyqtyq qordy arttyrýdyń mańyzy zor.  

– Baıqaımyn, qazir jaıylymǵa qatysty siz aıtyp otyrǵan talaptar oryndalmaıdy. Eger osy talaptardy sharýalar tolyqtaı saqtasa, jaıylymǵa qatysty másele týyndamas edi?

– Árıne, bul talaptardy saqtasaq, mal sharýashylyǵy eselep óser edi. Ókinishke oraı, bul talaptar oryndalmaýda. Elimiz táýelsizdigin alǵan jyldardan beri shalǵaı jaıylymdardy paıdalaný úrdisi de, jaıylymdardy jaqsartý jumystary da jalǵasyn tapqan joq.

Sharýalar mal ósirýdiń mańyzdy tehnologıasyn eskermeı, kóbine, ekstensıvti jolmen qoldanystaǵy jaıylymdy barynsha paıdalandy.

Otandyq ǵalymdardyń jaıylymdardy tıimdi paıdalaný boıynsha usynystary tek qaǵaz júzinde qalǵany jasyryn emes. Maýsymdyq ereksheligine oraı jaıylymdy aýyspaly qoldaný, mal basyn azaıtý jáne jaıylym merzimin qysqartý arqyly tozǵan jaıylymdardy qalpyna keltirý jumystary qolǵa alynǵan joq.

Bir tıyn shyǵyn shyǵarmaı iske asyrýǵa bolatyn osy ádisterdi iske asyrýǵa sharýalar umtylmady. Qarjy talap etetin ádis – jaıylymdy jaqsartý sharalary keıbir ozyq sharýashylyqtar tarapynan ǵana qoldaý tapty.

– Aıbyn Ádephanuly, bul tyǵyryqtan qalaı shyǵýǵa bolady?

– Bizde jaıylymdardy qalaı tıimdi paıdalanýǵa bolatyn jyldar boıy qalyptasqan talaptar men normalar bar. Aldaǵy ýaqytta sol talaptardy sharýalar tolyqtaı oryndaýy kerek. Bul rette sharýalar osy talaptardy oryndaý birinshi kezekte ózderine kerek ekenin túsinýi kerek.

Búginde qoldanystaǵy zań aıasynda jaıylymdardy qoldaný men saqtaýǵa baǵyttalǵan talaptar qarastyrylyp, memlekettik turǵydan qoldaý kórsetile bastady. Bul da bolsa kóńilge demeý bolyp tur.

Bılik tarapynan qoldanystaǵy zańnama aıasynda jaıylymdardy paıdalaný erejeleriniń saqtalýyn baqylaý dármensizdikke boı aldyrmaý kerek. Sharýanyń tabysty jumys atqarýyn kúıtteıtin jergilikti bılik jaıylymdardy basqarý jáne olardy paıdalaný josparyn júzege asyrýda salǵyrttyq tanytpaǵanyn qalaımyz.

Budan basqa zamana talabyna saı agroónerkásip salasyn sıfrlandyrýdyń mańyzy zor.  Aqparattandyrý isi mal sharýashylyǵy salasynda qordalanǵan máselelerdi júıelep, salaǵa nuqsan keltirmeı keshendi túrde sheshýge muryndyq bolady.