QR halyq artısi, akter Tuńǵyshbaı Jamanqulov "Aqjúnis" jýrnalyna tergeý men sot prosesi týraly egjeı-tegjeıli baıandap beripti. Biz belgili akterdiń suhbatyn sol qalpy jarıalaýdy qup kórdik.

(Jalǵasy. Basy aldyńǵy bólimde)

…Sentábrde me eken, Astananyń «sen tur, men ataıyn» jigitteri keldi de, qatty tekserý bastaldy. Tapsyrys alǵany belgili. «Ólseńder de tabasyńdar!» degen bolý kerek…

Kıno salasynda, tek kıno salasy emes, barlyq salada – qazir naryq zamany – bireý taýaryn bir somǵa satsa, bireý eki somǵa satady. Bireý jumysty 1 mln-ǵa jasasa, endi bireý 2 mln-ǵa jasaıdy. Bolmasa 1,5 mln-ǵa kelisedi degen sıaqty. Biraq, pále izdegen adamǵa túk emes eken. «Sen nege 1,5 mln-ǵa kelistiń? Jarty mıllıonyn aparyp bergen shyǵarsyń?..» degen sıaqty negizsiz, dálelsiz jala jabý, qınaý, qorqytý bastalǵanyn men anyq bilem! Sóıtip, alǵashqy tekserý kezinde, «shamamen 5 mln-daı aqsha durys jumsalmaǵan» degen qorytyndy shyǵaryp, ony Iýdınaǵa moıyndattyryp, oǵan «Tuńǵyshbaı aǵaǵa ákep berdim, ony Tuńǵyshbaı aǵa joǵaryda bireýge berý kerek degen» dep aıtqyzdyryp, «biz bir ret 2 mln., bir ret taǵy birdeńe, jalpy alǵanda 5 mln 300 myńdy Tuńǵyshbaı aǵanyń myna jaǵynda turatyn kabınettegi seıfke aparyp qoıdyq» degen moıyndatýdy meniń býhgalterim ekeýine qaǵazǵa jazdyryp, aıtqyzdy. Astanadan kelgen qarjy polısıasynyń adamdary osyndaı moıyndaýdy jazyp alady.

– Býhgalterińizdi aty-jóni kim?

– Nazgúl Bolatovqyzy Júnisova. Men sol oktábrdiń aıaǵynda bir suraldym, jaǵdaıdyń bárin aıttym, «osyndaı da osyndaı» dep.

– Eki áıel sol kezde tergeýde júrdi me? Qamap tastady ma olardy?

– Tergeýde júrdi. Keıinirek Iýdınany qamap tastady, sonan keıin «Qazaqfılmniń» qarjy departamentiniń basshysy bolyp istegen kezinde – Ysqaqova Gaýhar Myrzaǵalıevna degen kisini qamap tastady.

– Ony ne úshin?

– Ol kisiniń eshqandaı jazyǵy joq. Men túsinbedim. Iaǵnı, bul jerde polısıanyń jasap otyrǵan qısyndary – biz «Qazaqfılmmen» 50/50-miz ǵoı, ıaǵnı «ekeýi birdeı kináli, eki jaqtyń da adamy otyrý kerek» degen uǵym bolar, ol kisini qamap qoıdy. Ol kisige «nege sen ochetqa qol qoıdyń?» deıdi. Nege qol qoımaıdy? Ochetty sol kisi qabyldap alady ǵoı. Ol kisi qabyldap alardyń aldynda býhgalterıa tekseredi, óndiris bólimi tekseredi, ekonomıkalyq bólim tekseredi, sonan keıin baryp ol kisi sońynda qol qoıady.

– Zań bólimi de tekseretin shyǵar?

– Zań bólimi de tekseretin bolý kerek, men ol jaǵyn bilmeımin. Sóıtip, «sen qol qoıdyń» dep ol kisini qamady. Ol áli de qamaýda qazir… Qarashanyń 2-si kúni meni taǵy shaqyrdy fınpolǵa. Ol meniń ekinshi ret túsinikteme berýim (pokazanıa). Keshke deıin otyrǵyzdy. Qolymdy tekserdi, qol qoıdyrdy, taǵy birdeńe-birdeńe… sóıtip keshke qaraı meni aldymen Iýdınamen bettestirdi. Men onymen bettestiretinin bilgen joqpyn. Ony maǵan aıtqan da joq. Men úshin tóbemnen jaı túskendeı boldy. Iýdına otyr, kózi soradaı bop… onyń otyrǵanyna jıyrma shaqty kún bolǵan. Jıyrma kún boıy tergep jatyr, tergep jatyr… Al endi meniń aldyma kelgende Iýdınanyń qolynda jazyp alǵan qaǵazy bar.., teregýshi vıdeoǵa túsirip jatyr kádimgideı…, ol sol qaǵazda jazylǵan – dálme-dál kúni men saǵatyna deıin, jáne árbir aqshanyń sanyn tıynyna deıin – «bálen kúni bálen saǵat bálen mınýtta bálen som bálen tıyndy aparyp, Tuńǵyshbaı Qadyrovıchtiń bólmesinde turǵan seıfke aparyp qoıdyq. Ony Tuńǵyshbaı Qadyrovıch joǵarydaǵy bireýge berý kerek dep aıtqan bizge…» dep, qaǵazǵa jazyp alǵandaryn aıtyp otyr. Men tóbemnen jaı túskendeı bolyp, «ne dep otyrsyń, aınalaıyn? Qashan men senderge ondaı sóz aıttym?.. Qandaı dáleliń bar?..» desem, úndemeıdi. Ol seıf meniki emes. Buǵan deıin meniń fırmamda Ábdirahmanov degen jigit dırektor bolǵan, anda-sanda kelip qol qoıyp ketetin. Ol jumys jasamaı, ketip qalǵan, ornyna adam taba almaı júrdim. Kabınette onyń óziniń jeke seıfi bolǵan, men ony qalaı ashýdy da bilmeımin, seıfiniń ustaıtyn tutqasyn ustamaǵam tipti! Sóıtsem, onyń kody bar eken basatyn, ony da bilmeımin. Ómiri ashyp kórmegen adammyn! «Soǵan salyp qoıdy» dep otyr.

 – Ol seıfte sizdiń saýsaq izderińiz bar ma, joq pa, tekserdi me?

– Ony teksergen eshkim joq! Tekser dep aıtatyndaı, mende ondaı oı da bolǵan joq! Sol seıftiń maǵan pále bop jabysatynyn bilsem, basynda aıtar ma edim, tekserińder dep. Aıtyp otyrmyn ǵoı, tóbemnen jaı túskendeı boldy. Aıttym, «munyń bári durys emes, sender mynany qınaǵansyńdar… bulaı bolmaıdy… moıyndamaımyn!..  Qalaı bolmaǵan nárseni boldy deıdi?…» Bir kezde ony alyp ketti. Jarty saǵattan keıin be eken, Nazgúldi alyp kep otyr, býhgalterimdi. Meniń betime qaraı almaıdy. Teris qarap otyr. Kózinen pora-pora bop jas aqqan… Kógala qoıdaı… jylap otyr qorsyldap… «Al aıt!» dedi. Ol da jylap otyryp, Iýdınanyń aıtqanyn túgel qaıtalap aıtyp berdi.

– Ol da qaǵazǵa qarap aıtyp otyr ma?

– Endi… qaǵazǵa qarap aıtyp otyr, ananyń aıt degenin aıtyp otyr… «Joǵaryda bireýge berem degen»… «Kimge berem degen?» «Bilmeımin…» «Tuńǵyshbaı aǵanyń alǵanyn kórdiń be?» «Joq, kórgenim joq» deıdi… Men aıttym: «Sender ekeýin de syndyrǵansyńdar… Múmkin emes! Qandaı dálelderiń bar? Mende daje seıftiń kilti de joq, qalaı ashýdy da bilmeımin…» dedim.

Bir-eki saǵat ótkennen keıin Mýjıkov degen basshysy «sizdi qamaýǵa alamyz» dep tóbemnen ja-a-rq etkizip jaı túsirdi. Qarjy polısıasynyń tergeý bóliminiń bastyǵy. «Sizdi búgin qamaımyz» dedi. «E, ne sebepten?» «Sol, biz bilip otyrmyz, sizdiń basqarǵanyńyzdy osy istiń bárin… moınyńyzǵa alyńyz!..»

Sóıtip, meni sol kúni – 2 qarasha kúni – túnde saǵat 11-lerde me, alyp ketti. Sóıtip, túnde, álgi ózderiniń máshınelerimen, qaı jerge aparǵanyn bilmeımin, bir jerge aparyp qamady… ýaqytsha ustaıtyn jerge… Ol jerdegi mılısıa jigitter meni tanyp, olardyń da tóbe shashtary tik turyp, kózderi alaqandaı, «ne bop qaldy, aǵa?..» dep… Sóıtip, 2 qarasha sol jerge túnep shyǵýǵa týra keldi. Túnimen uıyqtaǵam joq. Ózim sol kúni aýrýhanaǵa jatamyn dep júrgem…

– Jertólege, kameraǵa qamap tastady ma?

– Iá, jertólege, kameraǵa!.. Túnimen uıyqtaı almadym. Ózim aýyryp júrgenmin, bolnısaǵa jatamyn dep júrgenmin, aýrýhanaǵa joldamam da bar edi, «Sovmınniń» bolnısasy oryn daıyndap qoıǵan edi…

Erteńine saǵat 10-darda qaıtadan alyp keldi departamentke. Tańerteń 10-nan bastap taǵy da sol tergeý. «Moınyńa al da al!.. Biz bárin dáleldedik!.. Siz basqarǵansyz!.. Siz aqshany alǵansyz!.. Siz úıtkensiz!.. Siz búıtkensiz!..» dep Mýjıkov tergep otyr.

Aıtpaqshy, «qamaımyz» degende, men júregim ustap, sol jerde qulap tústim. Qaltamda «ýspokoıtelnyı» dárim bar edi, sony aýzyma sala bergende, loqsyp, basym aınalyp, dıvanǵa quladym. Jedel járdem shaqyrttym. «Sovmınniń aýrýhanasynan ózimniń dárigerimdi shaqyrtyńdar… men búgin bolnısaǵa jatýym kerek edi…» dedim. Oǵan qaraǵan joq, tanymaıtyn bir dárigerler keldi de qarady, qan qysymym 168 be, esimde joq… qan tamyryma ystyq ýkol saldy da ketti. Men ol ýkoldan keıin yrjalańdap kúle bastadym. Ne salǵanyn bilmeımin… Sol kúni aparyp meni qamady, erteńine álgindeı qaıta bastaldy. Ne tamaq joq, ne sý joq… Ony suraýǵa da meniń qulqym joq… Jaǵdaıym óte nasharlaı bastady. Olardyń aıtatyn áńgimesi: «Otyrasyz. Moınyńyzǵa alyńyz… Bárin basqarǵan siz ekensiz…» Men aıtam, «olardyń sózine senesińder de, nege maǵan senbeısińder?» dep. Endi, ol jerde esim kiresili-shyǵasyly boldy, shyny kerek. Meniń ómirimde mundaı jaǵdaı bolǵan emes!..

– Tergeý kezinde uryp-soǵý, qoqan-loqqy, kúsh kórsetý boldy ma?

– Uryp-soqpaǵan shyǵar, biraq psıhologıalyq deńgeıde qatty qysym jasady. Tizege basý jaǵynan… «Biz bildik… siz osyndaı istegensiz… Sondyqtan, bylaı isteıik… keliseıik» dedi. «Siz moınyńyzǵa alasyz. 5 mln 300 myńdy moınyńyzǵa alyńyz, aparyp quıyńyz. Sonan soń biz isti jabamyz!» dedi. «İsti jabamyz, ana eki áıeldi de bosatamyz». Men aıttym, «men nege moınyma alam almaǵan nárseni?!.» «Joq, siz alǵansyz…» «Qaı jerde kórdińder meniń alǵanymdy?» «Ana qyzdar aıtty». «Olar kózimen kórip pe?.. Múmkin basqa bireý alǵan shyǵar?.. Sol jerde ózi aqsha bolǵan ba eken?..» Men áli de ol qyzdardy qorǵap júrmin: «Sender ol qyzdardy syndyryp, zorlap aıtqyzdyńdar! Múmkin emes ol! Ondaı bolǵan joq! Men aralasqam joq eshqandaı fınansqa! Birde-bir qaǵazda, qujatta meniń qolym joq! Qol qoıamyn dep oılamaǵam da, ondaı fınansovyı jumystardy atqaratyn men emes, basqa adamdar!.. Meniń ol jerde sharýam joq, aınalaıyn!..» desem, túsinbeıdi. Sonymen, kelisimge kele bastady, meni aınaldyra bastady. Aldynda biz bir advokat taýyp qoıǵanbyz, sol advokat 2-si kúni de qasymda boldy, 3-i kúni de qasymda boldy – Ǵalıa Tilepovna Narataýova degen kisi. Bolyp jatqan qazirgi sotta ol kisi osynyń bárin aıtty. «Osylaı bolǵany ras, óte qıyn jaǵdaıda bolǵany ras, moıyndatqany ras…» degen sıaqty máseleni.

– Iaǵnı, siz 5 mln 300 myń teńgeni sol jerde moıyndadyńyz ba?

– Endi aıtaıyn, nege moıyndaǵanymdy… Basynda men kelisimderine kónbedim. Maǵan aıǵaı saldy… Sol kúni taǵy da jaǵdaıym nasharlap, jedel járdem shaqyrttym, bul joly ózimniń bolnısamnyń «skoryıy» keldi. Olar taǵy ýkol saldy, «bul kisini bul kúıinde tergeýge bolmaıdy, alyp ketemiz bolnısaǵa» dedi. Analar jibermedi. Men dıvanda jatyrmyn, maǵan túnerip kep ana Mýjıkov degen jap-jas jigit aıtady: «Men joǵary jaqpen kelistim. Sizdi qamaımyn. Ýje bári biledi. Syrtta 200-deı adam tur, siz opozısıa shaqyrdyńyz, qazir siz opozısıany uıymdastyryp jatyrsyz. Anany toqtatyńyz!.. Taǵy bir advokat sizge kirem dep tur. Ol opozısıanyń advokaty! Baıqańyz!.. Úlken kisi sizdi jaqsy kóredi, renjip qalady… Tuńǵyshbaı da osyndaı eken deıdi ǵoı… sondyqtan qoıǵyzyńyz… Men sizge ýáde beremin: meniń famılıam Mýjıkov! Men mýjıkpin! Siz de mýjık bolsańyzshy!!! Eki áıeldi aıamaısyz ba?!! 20 kún boldy jatqandaryna! Áıel adamdar ǵoı olar! Solardy aıamaısyz ba? Sizdiń jigitigińiz qane? Ataq-dańqyńyz dardaı!..» dep aıǵaılady. Sońynda, «osyny moınyńyzǵa alyńyz, men isti jabýǵa ýáde beremin! Men mýjıkpin!..» dedi. «Sonan soń sizdiń joǵarydaǵy mınıstrińizdiń jany jaı tabady…» dep qulaǵyma sybyrlady.

Mine, áńgime osy… Ýhh…

Amalym joq, kónýime týra keldi. Sonan soń…  sendim ǵoı men! Senip qaldym! Ana eki qyzdy bosatatynyna, isti jabamyz degenine sendim. «Ary qaraı ýshyqtyrmaı, 5 mln-dy jabaıyn da, ary qaraı tirlik isteı bereıik, qurysyn… bir qadam artqa jasap, eki qadam alǵa jyljıyn… bul jerde otyrǵanmen túk bitire almaımyn, odan da syrtqa shyqsam jazyqsyz ekenimdi dáleldeýge múmkindigim kóbirek bolady…» degen oımenen… esim kiresili-shyǵasyly… «Maqul» dedim. Ash páleden qash pále… «Maqul» dep edim, «jaraıdy onda» dedi. «Ýádeńde turasyń ǵoı?» dep edim, «Ýádem – ýáde» dedi. «Onda biz muny vıdeoǵa túsiremiz» dedi. Vıdeoǵa túsirdi. Men shatyp-butyp eshteńe aıta almaımyn. Zań jóninde sóıleýdi bilmeımin ǵoı. Emosıamen sóıleımin… Maǵan búı dedi: «Anaý-mynaý ártúrli áńgime aıtpa… Biz qazir vıdeoǵa túsiremiz. Ana monıtorda sizdiń aıtatyn jaýaptaryńyz turady, sony sizge qaratyp qoıamyz, sony siz oqyp beresiz» dedi. Kádimgi teledıdar sıaqty monıtor. Kamera osylaı maǵan qarap tur. Birinshi Mýjıkovqa túsedi, maǵan túsedi, advokatqa túsedi – obshıı plan deımiz ǵoı. Anaý birinshi suraıdy: «famılıańyz… bálen… atyńyz… túgen…. qaı jylǵysyz… qaıda isteısiz… bálen-túlen… Sizge qoıylatyn suraq:…» dep suraǵyn qoıady. Jaýap bererdiń aldynda kamera maǵan qaraı burylady. Sol kezde Mýjıkov aldynda turǵan monıtordy maǵan qaraı burady. Monıtorda meniń beretin jaýaptarym jazýly tur. Sony men oqı bastadym. Ol óziniń aldynda jazylǵan suraǵyn qoıady, men oqımyn. Zań turǵysynan óte ádemi sózdermen jazylǵan, men ondaı sózder aıta almaımyn… Sony oqımyn. Onsha bolmaıdy. Qaıta oqytady, taǵy da onsha shyqpaıdy. Qansha ártis bolsam da, oınaı almadym. Vıdeoǵa túsirip otyrǵan operator jigit, orys jigiti eken, ol da solardyń adamy ǵoı – toqtatyp qoıyp, «joq, durys emes, shyndyqqa úılespeı tur, nepravdopodobno!.. Siz ártissiz ǵoı!.. Oınasańyzshy durystap!..» dep… meniń namysyma tıdi… Men ol arada ne isteımin? Tóbelese ketemin be?.. Úshinshi dúbl ma, esimde joq, birneshe ret qaıtalap, sol jerde bosqa moınyma alyp jatqan nárse ekenin túsingendikten qaıta-qaıta «ýh…ýh…» dep… Kameraǵa qarap emes, monıtorǵa qarap oqyp berdim.

Sodan keıin «endi osyny jazyńyz qolyńyzben» dedi. «Dopros» aldyn ala qaǵazǵa jazylyp daıyn tur eken, soǵan qol qoıdyq. Sodan keıin ózimniń atymnan, qolmen jazdyrtyp aldy. «Men, osyndaı da osyndaı…» dep. Ony da jazyp daıyndap qoıǵan. Sony kóshirip… qolym qaltyrap, sizge ótirik, maǵan shyn – bes ret kóshirdim. Sebebi, qaıta-qaıta qate ketip qalady, syzsam, «joq, bolmaıdy mynaý syzǵanyńyz… qaıtadan jazyńyz!..» Qaıtadan qate ketip qalady, qolym dirildep, qısyq bop ketedi… Qaıta jazǵyzady… Bes márte jazdym sony. Bir saǵat otyrǵan shyǵarmyn.

Aıtpaqshy, moıyndardyń aldynda, jańaǵy «opozısıa kelip tur… opozısıanyń adamdaryn taratyńyz… sizge bir opozısıa advokat kelip tur… mynaý advokatyńyz bar ǵoı qasyńyzda… opozısıanyń keregi joq dep jazyńyz» dedi. Men «oıbaı, opozısıanyń keregi joq»  dep taǵy da jazyp berdim.

– Sol kezde, shynymen de 150-200 adam jınalyp pa?

– Jınalǵan. Eshqandaı da opozısıa emes, balalarym, týǵan-týysqandarym, shákirtterim, jora-joldastarym, áriptesterim, tileýlesterim… birtalaı adam jınalypty. «Opozısıanyń advokaty, bir áıel kirem dep tur» degenderi eshqandaı opozısıa emes, ózimniń shákirtimniń mamasy, kádimgi Almaty advokattar kollegıasynyń advokaty – Qadyrbaeva Baqytgúl Uzaqbaevna degen kisi eken. Meni «osyndaı bolyp jatyr» dep teledıdardan aıtylǵan kezde Atyraýda jumys istep júrgen shákirtim mamasyna zvondaıdy, «mama, aǵa túsip qapty, osyndaı da osyndaı.., mama, bar, aǵany qutqar!.. qutqar!..» dep. Ol júgirip keledi. Meniń kelinshegimmen – Darıamen kezdesedi. Kirmek bolady, tómendegiler kirgizbeıdi. Olardy men bilmeımin. Ol birden qolyna kerek qaǵazyn, orderin alyp kelgen. «Kirýim kerek» deıdi, olar kirgizbeıdi. Túnniń bir ýaǵyna deıin júredi, aryz jazady, báribir kirgizbeıdi. Sodan keıin, «qazir áıelińizdi kirgizeıik, – dedi, – anaý opozısıany shyǵaryp jiberý úshin…»

Kelinshegim Darıa keldi. Túrden-túr joq, dir-dir etedi. Men de dirildep turmyn… Darıa aıtady, «anaý Nurshattyń mamasy, advokat, sony mynalar jibermeı jatyr» deıdi. «Ol opozısıa dep aıtty ǵoı». «Qaıdaǵy opozısıa, ol Nurshattyń mamasy… ózi estip kep otyr… kádimgi Almaty qalalyq kollegıasynyń kásibı advokaty, sony kirgizbeı jatyr… ol aıtyp jatyr, moınyna almasyn dep jatyr, ótirik aldaıdy dep jatyr…» Men aıttym, «bular maǵan ýáde berdi, Darıa, osyny moınyńa alsań isti jabamyz dep otyr, sózin berip otyr, sondyqtan men moınyma alýym kerek bop tur…» Darıa aıtady, «alma moınyńa, ótirik aıtady!..» deıdi. Men eki arada qaldym… Bular «moınyńa almasań, qamaımyz» dep otyr. Al men ekinshi kúni qaıta qamalsam, aman shyǵýym ekitalaı. Óıtkeni men emosıanyń adamymyn. Sahnada qansha ómir súrgenimmen, meniń júregim temir emes… Tas emes… Jasym osynshaǵa kelgen adammyn. Álgindeı ýaıymmen, álgindeı masqaramen, álgindeı naqaq jalamen ekinshi kúni tańerteń oıanýym neǵaıbil edi… Sonan soń… jetinshi túısikpen kelgen oı – men myna arada jatyp aıqasa almaımyn, men shyǵyp aıqasaıyn, shyǵyp dáleldeıin, ana áıelderdi de shyǵaraıyn, baıǵustardy… sóıtip dáleldeıin… ne de bolsa, bir qadam artqa jasap, eki qadam alǵa jasaıyn degen uǵymmen, shalajansar kúıde, «olar meni aldaıdy» degen kúıden góri, «men kináli emespin, aqtalamyn» degen úmitim kóbirek maǵan kúsh berdi. Moınyma alǵan sebebim osy boldy.

Darıaǵa aıttym, «balalardy qaıtar, bárin qaıtar, uıat bolady, teledıdarǵa túsirip jatyr eken, erteń úlken kisige kórsetedi, Tuńǵyshbaı da opozısıa bop ketipti dep aıtady, meni úlken kisi bylaı jaman kórmeıdi, syılaıdy meni, men ol kisiniń aldynda abyroıyn túsirmeıin, balalarǵa aıt, opozısıa dep oılamasyn, qaıtyńdar» dep, men Darıaǵa tapsyrma berip, shyǵaryp jiberdim. Bular tarady.

Onan soń baǵanaǵy aıtqan «moıyndaý» prosesi boldy. Biraq sol kúni aqshany ákep berýge týra keldi. Túngi saǵat 11-lerde! Sóıtsek, dalada mınıstrliktiń adamdary júripti ańdyp, bárin túsirip. Astanaǵa berip otyrypty, ne bop jatqanyn kórsetip… Sol kezde men, olar ýáde bergennen keıin, dál qazir aqsha salyńyz degennen keıin, meniń kelinshegime advokatym shyǵyp, «tezirek 5 mln-dy salyńdar, sonda ǵana shyǵarady… 1 mln 300 myń teńge kepildikke aqsha tóleısiz, sonda ǵana shyǵarady, áıtpese otyrǵyzady… bálen de páshtýan… tezdetińder… aǵaıyn-týysqan, shákirtterine aıtyńdar…» degennen keıin, bular dereý ana týysqan, myna týysqan, bárinen jınap, túngi saǵat 11-de (!) syrtta júrgen mınıstrliktiń adamdary kınostýdıaǵa zvondap, kasıriniń úıiniń telefonyn taýyp alyp, ony úıinen alyp, jumysyna aparyp, pechatin, qaǵazyn daıyndap, máshınemen alyp kelip, sol departamenttiń aldynda 5 mln 300 myńdy sanap alady.

– Sol kvıtansıada túngi saǵat 11-de tólem jasalǵany jazylǵan ba?

– Ol jazylmaǵan. Biraq sol jerdegi adamdardyń bári kórip otyr ǵoı! Kepildikke tóleıtin 1 mln 300 myńdy túngi saǵat 11-12-de (!) jumys istep turǵan bankti taýyp, sol jerge baryp tólettiredi. Sóıtip meni túngi saǵat 1-2-lerde me eken, dalada kútip turǵan adamdaryma kórsetpeı, syrtqy esikten meni máshınege mingizip, ózderi úıge ákep tastady.

Esim kiresili-shyǵasyly. Jaǵdaıym óte nashar. Úıge kelsem, 40-50-deı adam úıde otyr eken – shákirtterim bar, týysqandarym bar, baýyrlarym bar… kóbi shákirtterim… teatrdaǵy áriptesterim bar – jastar ásirese… Osy jerde otyryp, «jigitter, aınalaıyndar, sender úndemeńder…» Men olarǵa taǵy qolhat jazyp berdim ǵoı: «Tergeý bitkenge deıin eshqandaı buqaralyq aqparatqa ıntervú bermeısiz, eshqandaı aqparatty syrtqa shashaý shyǵarmaısyz… eger shyǵarsańyz, onda sizdiń mera presechenıa deıdi ǵoı – úıge kepildikke shyqqanyńyz buzylady da, túrmege otyrasyz» degenine qol qoıyp berdim ǵoı.

Sóıtip, balalarǵa aıttym, «eshkimge aıtpańdar, aınalaıyndar, úndemeńder… men patrıot adammyn, men elimniń patrıotymyn, jerimniń patrıotymyn, memleketimniń patrıotymyn… men qazaq eline, qazaq halqyna jaman sóz kelmese deımin, «qazaqtyń osyndaı úlken, ataqty akteri isti bolyp, prezıdentine qarsy opozısıa jınap jatyr» degen sózge qalǵym kelmeıdi, men prezıdentti syılaımyn…» dedim.

Tańǵy saǵat 4-5-terde balalar bári ketti, sharshap-shaldyǵyp. Ol kúni de uıyqtaı almadym. Erteńine jaǵdaıym nashar boldy. Sol kúni aýrýhanaǵa tústim. Oryn bolmaı jatyr dep, bir bólmege jatqyza turdy. «Qazir myna bólme bosaıdy» dep bir úlkendeý bólmeni kórsetti. «Biraq búginshe osynda bola turyńyz, qazir tús qaıta táýir bólme bosaıdy» dedi. Keıin estidim, ol úlken bólme bos eken, ol bólmege tyńdaıtyn apparattardy qoıyp jatyr eken. Ol tyńdaǵanynan qorqyp júrgen men joq. Men ne, úkimetke qarsy sóz aıtamyn ba? Ýáde berdim be – berdim. «Meniń jazyǵym joqtan» basqa ne aıtamyn? Kelip, jylap-syqtaǵan týǵan-týysqandaryma «meniń jazyǵym joq, tóbede alla tur, bir alla biledi ǵoı!.. Múmkin emes bul! Shyndyq ashylady! Bul ýaqytsha bolyp jatqan nárse! Erteń tekseriledi, sot onyń bárin qaraıdy…» degen sıaqty úmitimdi aıtamyn. Sottyń ádildigine degen úmit mende áli kúnge deıin sóngen joq. Biraq, ómir aıtady, basqa adamdar da aıtady, «sottyń da keıde ádil bola almaıtyn kezderi bolady eken» degen uǵymdy. Meniń qazir ekinshi úreıim sol. Qazir meni qarap jatqan sýdıa estıar jigit, jasy birazǵa kelgen, ishteı bárin túsinip otyrǵan sıaqty. Árıne, ana jaqqa da, myna jaqqa da birdeı, biraq ádildikpen sheship beredi degen úmitim úzilgen joq… Degenmen úreı bar… Maǵan qoıylǵan kinániń dálelderi joq. Aýyzben ǵana aıtylǵan, eki áıeldiń dálelsiz jalasy. Ol aýyzben aıtylǵan – zorlyqpen aıtylǵan, eki áıeldi zorlap aıtqyzǵan.

– Fılmniń shyǵynyn – aldyn-ala daıyndyq kezi, keıingi daıyndyq kezinde jumsalǵan qarajattyń somasyn aıta alasyz ba?

– Senarı avtorlaryna tólengen 10 mıllıonmen qosqanda 79 mln teńge. Aldyn-ala daıyndyq pen keıingi daıyndyqqa ketken aqsha – 69 mln.

– Iaǵnı, shyǵynnyń báriniń orny bar ma, ony rastaıtyn qujattar bar ma?…

– Bar. Ókinishke oraı, alǵash aıyptaý aktysyn qarjy polısıasynyń jigitteri qolyma ustatqanda sonshama qalyń ekenin kórip shoshydym. Bir-eki betin oqyǵanda, jańaǵy «Jamanqulov bárin jasaǵan» degende, shoshydym. Ol jerdegi jigitter aıtty, «aǵa, siz oǵan mán bermeńiz, bizdiń jumysymyz osylaı.., sot bárin qaraıdy, joqqa shyǵarady…» dedi. Sosyn baryp júregim ornyna túskendeı boldy. Sotqa degen senimmen ony alyp kettik. Biraq aıyptaıtyn prokýror tek osy «Aıyptaý aktysymen» ǵana tizege basyp otyr. Nyǵyrlap. Dálel joq bolsa da. Esep-qısap qujattary bar, biraq ony eseptemeı otyr. Iaǵnı, qarjy polısıasynyń adamdary bizge deıin osy zattardyń oryndy-orynsyz jumsalǵanyn teksertetin komısıa qurǵyzyp alǵan. Birinshi «Qazaqfılmnen» komısıa qurǵan – 14 adamnan. Sóıtip olar bizdiń túsirgen materıaldardy kórip, olar da mınıstrliktiń tapsyrmasymen  «bul jasalynǵan jumys osy aqshaǵa saı kelmeıdi.., tolyqqandy emes.., mynaý basqa fılmge uqsaıdy.., jalpy bul áli tolyq sharýa emes.., qanaǵattandyrylmaıdy…» degen sheshim shyǵartyp alǵan. Olardyń bári kınostýdıanyń adamdary, sol jerde jumys isteıtin adamdar, mádenıet mınıstrligine táýeldi adamdar… jumysynan shyǵyp ketedi erteń… Biz ol qorytyndymen kelispedik. Basqa shaqyraıyq degende, sot oǵan da kelisim bermedi. Táýelsiz aýdıt júrgizilmedi. Endi ekinshi: bular, qarjy polısıasynyń jigitteri bizdiń jumsalǵan aqshalarymyzdy ózderiniń aýdıtterine tekserttirgen. Sot-ekonomıkalyq ekspertterine tekserttirip, bizdiń jasaǵan jumystarymyzdyń bárin joqqa shyǵaryp, alǵan aılyǵymyzǵa deıin durys emes degen nátıje shyǵaryp, «bir jerinde 58 mln deıdi, bir jerinde 53 mln shashaý shyqqan dep qujat berip otyr. Biz sotta «bulardyń bári durys emes, qaıtadan tekserý kerek» degen talapty qoıyp otyrmyz. Ázirshe ol talabymyz oryndalǵan joq. Meniń túsinigimde, jaman ba, jaqsy ma – adam jumys istedi ǵoı! Eńbek etti bir jyldan astam!.. Bir jyldan astam alǵan aılyǵyn qalaı joqqa shyǵarýǵa bolady? «Jaman istedi» dese, jaraıdy, ol úshin «vygovor» alýǵa bolady… jaqsy istedi me, jaman istedi me, ol adam eńbek etti ǵoı, sol aqshamen bala-shaǵasyn bir jyl asyrady ǵoı!.. Ózine tıisti mindetin atqardy ǵoı – ortasha atqardy ma, jaqsy atqardy ma – ol basqa áńgime. Sonan soń… álgi  kompanıalar, bizdermen kezdesken kompanıalar, biri 1 mln-ǵa jasady, biri 1,5 mln-ǵa jasady. Onymen de taıtalasyp kórýge bolady, qazir naryq zamany. Olardyń konkýrentteri bar, solardy ákep bizdiń «Qazaqfılmniń» adamdary kýáger qylyp otyr – «men bul jumysty 1-aq mln-ǵa jasaımyn, sizderdiń adamdaryńyz 3 mln-ǵa jasapty» degendi aıtqyzdyryp otyr. Ony aıtyp otyrǵan adamnyń ne qolynda bilimi joq, sondaı jasaýǵa alǵan ruqsaty – sertıfıkaty joq, lısenzıasy joq, kishkentaı ǵana reklamnyı rolık jasap júrgen adamdar. Reklamnyı rolık pen kórkem fılm túsirý – jer men kókteı! Onyń ústine – fantasıkalyq, onyń ústine – ǵaryshtyq fılm! Sonan soń ol jigitterdiń ishinde «nege men buǵan kirmedim?..» degen ishteı narazylyq, ishteı qyzǵanyshy da bolǵan. Rejıser Talǵat Jánibekov tańdaǵan kezde sol jigitterdi almaǵan eken. Jumystary unamaǵan. Iaǵnı, bul jerde olar bizben «esep» aıyrysyp otyr, ony da oılaý kerek. Sol jaǵynan kelgen kezde, bul jasalynǵan ekspertıza arnaıy jasalynǵan, tapsyryspen jasalynǵan degen máseleni alǵa qoıyp, sýdıa myrzany osyǵan sendirýge tyrysyp jatyrmyz.

 – Táýelsiz aýdıt-tekserý jasaý týraly advokattaryńyz hodataıstvo jasady ma?

– Advokattar da jasady, 27 sáýir kúni men de jasadym. Sot aıaqtalýǵa jaqyn qaldy. Qazir bizdi aıyptaýshy – Mádenıet mınıstrligi bolyp otyr. Olar azamattyq talap qoıyp otyr, «Jamanqulov mynansha aqsha, Túgenbaev mynansha aqsha ákep quısyn!» degen. Prokýror da sony talap etip otyr. «Ne sebepten, sony taldap bersin?..» degen bizdiń advokattardyń suraǵyna ázirge jaýap bere qoıǵan joq. Sońǵy otyrysta men táýelsiz aýdıt júrgizý týraly hodataıstvo jazyp berdim. «Myna tekserýlerdiń qorytyndysymen men kelispeımin. Táýelsiz tekserý bolsyn, ol Mádenıet mınıstrliginen bolmasyn, ol «Qazaqfılmnen» bolmasyn, ol tipti, Almatydan bolmasyn, Ádilet mınıstrliginen alaıyq» dep suradym. «Tipti, shetelden tekserý komısıasyn shaqyraıyq, tym bolmasa, myna turǵan Reseıden kelsin, saraptama jasasyn, solar baǵasyn kórsetsin, sol úshin ruqsat berińder» dep aryz berdim. Ony sot qaraı ma, qaramaı ma, ol jaǵy belgisiz. Ol sýdıanyń ádilettiligine baılanysty, men soǵan senip otyrmyn.

– «Qazaqfılm», «AldamısRýs» jáne sizdiń fırmańyz arasyndaǵy úsheýara kelisimshart qaı kezde buzyldy?

– Ony «Qazaqfılm» kınostýdıasy buzdy – osy tekseris júrip jatqan kezde.

– Tekserýge deıin «Sizben kelisimshartty buzamyz» degen aldyn ala «Eskertý» («Ývedomlenıe») berdi me?

– Joq, ondaı nárse bolǵan joq. Tekserý júrip jatqannan keıin, istiń nasyrǵa shaýyp bara jatqanyn baıqap, «Qazaqfılm», ózin-ózi qorǵaý úshin olar alǵashqy bigirip isteý týraly kelisimshartty da buzdy «Aldamıs Rýspen» úsh qaıtara bolǵan kelisimshartty da, sotqa berip, buzdy, biz qatysa almadyq oǵan, biz mynda tergeýde júrdik.

– Kelisimshartty buzýdyń sebebi ne dep kórsetildi?

– Sebebi – biz jaq óz mindetterin oryndamady dep  kórsetti. Al olardyń óz tarapynan atqarýy tıisti mindetteriniń oryndalǵan-oryndalmaǵanyn qarap otyrǵan eshkim joq.

– Sizdiń fırma qandaı mindetterdi oryndamady, «Qazaqfılm» tarapynan qandaı mindet oryndalmady?

– Biz óz mindetterimizdi artyǵymen oryndadyq, tipti, amerıkalyq ınvestorlarǵa deıin taptyq. Al «Qazaqfılm» amerıkalyq senarıstke tóleýge tıisti 50 myń dollardy tólemedi. Al amerıkalyqtar óz moıyndaryna alǵan 50 myń dollardy tóleıtin edi jáne biz olarmen kásibı deńgeıde jumys istegenimizde, naqty jumys, túsirilim bastalǵanda olar basqa da ýáde etken mindetterin tolyq atqaratyny anyq edi. Bulardyń talap etip otyrǵany balanyń isi – «50 myń dollardy bizge jiberińder deıdi, sonan keıin baryp ústinen ózimiz tóleıtin 50 myń dollardy qosyp, biz keri jibereıik» deıdi. Bul ne bul, átkenshek oınaǵandaı?!.  Onyń ber jaǵynda nalogtar ketedi, talaı aqshadan aırylamyz ǵoı. Bir qyzyq jaıtty aıta keteıin: osy jaıynda bizdiń Memlekettik Esep komıtetine Mádenıet mınıstrligi bizge bólingen 100 mıllıon teńge túgeldeı derlik jumsaldy dep esep berip qoıǵan. Onyń 79 mln jumsalyp, 21 mıllıony áli kınostýdıada jatyr. Biz ony alǵan da joqpyz, biraq Mádenıet mınıstrligi osy fılmge berilgen 100 mln teńge túgeldeı ıgerildi dep Respýblıkalyq Esep komıtetine esep berip qoıǵan. Buǵan ne deımiz? Ony advokattar aıtyp otyr, «onda nege sot bolyp jatyr?» dep. Mádenıet mınıstrliginiń alǵashqy kelgen zańgeri bizdiń jaýaptarymyzǵa, suraqtarymyzǵa shydaı almaı, ekinshi kúni kele almaı qaldy. Aıtatyn ýáj taba almaı qaldy. Sodan keıin mınıstrlik azýly bir adamyn jiberdi, sosyn aqsha tólep bir advokatty jaldapty, sol keldi, olardyń bergen jaýaby mynandaı: «Iá, biz ondaı esep berdik, óıtkeni biz ondaı esep bermesek, bizge aqsha túspeıtin edi, sondyqtan túgeldeı ıgerildi dep esep berdik. Biraq, keıin bizge kúdik paıda boldy,.. bul 79 mln durys jumsalmaǵan shyǵar degen kúdik paıda bolyp, sonan soń biz prokýratýraǵa aryz berdik» deıdi. Bul ne? Jazylǵan pesa ma? Senarı me?..

– «Buqaralyq aqparat quraldaryna suhbat bermeý týraly» qolhatyńyzda qaı kezge deıin ekeni, ýaqyty kórsetilgen be?

– «Tergeý amaldary bitkenshe suhbat bermeımin» dep qolhat berdim. tergeý amaldary baıaǵyda bitti, sot júrip jatyr.

– Alǵashqy sot otyrysy qashan boldy?

– 27 aqpanda.

– Sodan beri eki aı boıy buqaralyq aqparat quraldarymen baılanyspaýlaryńyzǵa ne sebep boldy? Nege ár sot otyrysy saıyn halyqty bolyp jatqan jaıdan habardar etip otyrmadyńyzdar? Nege tym-tyrys qaldyńyzdar? Siz týraly «moıyndady», «moıyndady» degen aqpar ǵana tarap jatty…

– Birinshiden, máseleniń aldyna barmaı, áliptiń artyn baǵaıyq degen oı boldy. Sot úkimi shyqqanda bárine belgili bolady ǵoı degen uǵymmen… sonan soń aldyndaǵy bergen tergeýshiniń ýádesi bar, soǵan sendik. Sonan soń qazaqy uǵym bar – «moıyndaǵannan keıin, kópildetip, shýlatyp, endi sháýildep birdeńe aıtyp jatyr myna kisi» demesin dep, únsiz sabyrlyq saqtap júrgenimde osyndaı syr bar. Onyń ústine, advokattarymnyń da «úndemeńizshi, óıtkeni sizdiń aýzyńyzdan shyqqan sózdi basqa jaqqa buryp áketedi, ázirshe úndemeńizshi» degen ótinishteri boldy. Sondyqtan da úndemeýge týra keldi. Taǵy bir másele – emosıa máselesi. «Emosıamen birdeńe aıtsańyz, qarjy polısıasynyń jigitteri ashýlanyp, taǵy birdeńe jasaýy múmkin. Iaǵnı, sizdiń qazirgi kepildikte júrgen máseleńizdi ózgertip, qamap qoıýy múmkin, sondyqtan kishkene aýzyńyzǵa abaı bolyp, úndemeı júrińiz…» degen talabyn oryndaýyma týra keldi. Buqaralyq aqparat quraldary da ártúrli… Eń birinshi sotqa kelgen aqparat quraldaryna sýdıa, mysaly, «bárin túsirmeńizder» dep tapsyrma berdi. Tek Talǵat Jánibekov qana qolyn kóterip, «meni túsirińiz!» dedi. Óıtkeni, onyń ishinde opozısıalyq aqparat quraldary da bar edi, basqalary da bar edi. Sony opozısıa jalaýlatyp áketpes úshin meniń advokattarym «Tuńǵyshbaı aǵany túsirmeńder» dep talap etti. Al Talǵat olardan qoryqpady. Óıtkeni, jýrnalıserdiń ishinde oǵan jany ashyp júrgen adamdary bar eken. Bizdi túsirýge, bizdiń aıtýymyzǵa advokattarymyz bizge tyıym salyp otyrdy. «Ýshyqtyrmaıyq… ýshyqtyrmaıyq… ýshyǵyp ketý múmkin… emosıanyń adamysyz, aýzyńyzdan baıqamaı ábestik bir sóz shyǵyp ketse, jalaýlatyp ketedi… basqasha buryp áketýi múmkin…» degen sıaqty.

Mysaly, sot otyrystarynda men eshqashan sotqa moıyndaımyn dep aıtqan joqpyn. Sońǵy otyrysta eki áıel jýrnalıspiz dep qatysqan, mınıstrliktiń blogerleri eken, «Tuńǵyshbaı Jamanqulov sot otyrysynda bárin moınyna aldy» dep jalǵan aqparat taratty. Iaǵnı, bolmaǵan nárseni boldy dep halyqqa ótirik habarlady. Ony estigende men taǵy aýrýhanaǵa tústim… Kardıologıaǵa sodan keıin tústim men… Júregim qatty aýyrdy. Bir kúnnen keıin taǵy sot bolýy kerek edi, jańaǵyny oqyǵannan keıin túnimen uıyqtaı almadym, ahylap-úhilep shyqtym, kelinshegim «skoryı shaqyraıyq… skoryı shaqyraıyq…» dep qansha aıtty, men taǵy uıaldym, «osy Tuńǵyshbaı-aq skoryı shaqyra beredi eken» dep aıtady ǵoı dep namystanyp.., qoıshy, «erteń sot qoı, qashyp júrgendeı bolmaıyn, bir-eki dárimdi isheıin, qoıady ǵoı…» dep tań atqansha uıyqtamaı shyqtym. Tańerteń Teatr qaıratkerleri odaǵyna jumysqa bardym. Máshıne aıdasam, sol qolym rúlge turmaıdy, syrǵyp túsip kete beredi. Qujattarǵa qol qoıyp, úıge keldim. Qolym taǵy da rúldi ustaı almaıdy, túsip kete beredi. Arqam shanshydy. Sodan Darıa bolmaı, skoryı shaqyrdy. Olarǵa jaıymdy aıtyp edim, «bul júrektiń máselesi, sizdi jatqyzamyz» dedi. Men aıttym, «onda sender naǵyz júrekti emdeıtin aýrýhanaǵa aparyńdar» dedim. Sonymen kardıologıaǵa aparyp jatqyzdy. Olar birden tekserip, «ınfarkttyń aldyndaǵy úlken krızıs» degen sıaqty birdeńe aıtty. Sóıtip olar, baǵana aıtqanymdaı, segiz kúndeı emdep, on kúnge shydattyrmaı, óıtkeni analar kelip tekseripti, sonymen meni shyǵaryp jiberdi. Qazir de aýyryp júrgen jaǵdaıym bar. Biraq taǵy jataıyn desem, namystanyp ólip baramyn, basqasha oılaı ma dep… Jaǵdaıym onsha emes… til men jaq saırap otyr, júrekte úlke-e-en aýyr júk jatyr…

– Osy is boıynsha sotqa jaýapqa tartylǵan toǵyz adam eken, olardyń jaıy qalaı bolyp jatyr?

– Menen basqa, Natalá Iýdına – ol birden tergeýshilerge qyzmet etý úshin, birden solarmen jumys istep, ony jeltoqsannyń 28-i me eken, úıqamaqqa shyǵardy. Ol sol jerde barlyq kinásin moıyndady. «Barlyq kinámdi túgeldeı moıyndaımyn, alǵan aqshamdy qaıtaramyn» dep, 1-2 mıllıondaı aqsha qaıtarǵan eken. Taǵy eki-úsh jigit – olar da kinásin moıyndady, alǵan aqshalaryn qaıtaramyz dep otyr. Moıyndamaı otyrǵan – men – eshteńe almasam, ne moıyndaımyn?.. Talǵat Jánibekov eshteńe almasa ne moıyndaıdy?.. Sonan soń kompúterlik grafıka jasaǵan jigit, atyn umytyp otyrmyn… Ábdiqadyrov degen jigit moıyndamaı otyr. Olar «jumysymyzdy istedik biz, adal mańdaı ter aqymyzdy aldyq, qalaı moıyndaımyz?» dep.

Endi bizge ártúrli advokattardan ártúrli sózder aıtylyp jatyr, mınıstrlikten de sózder kelip jatyr, «Tuńǵyshbaı aqshany quısyn dep jatyr…» degen sózder.

– Elbasyǵa jasaǵan joldaýyńyzda Astanada mınıstrmen kezdeskenińizdi aıtyp edińiz, ol jerde qandaı áńgime boldy?

– Iá, osy tergeý bolardyń aldynda, is nasyrǵa shabardyń aldynda, oktábrdiń 26-sy ǵoı deımin, ózimniń shákirtim, teatrdyń dırektory Erlan Bilál dedektetip meni Astanaǵa alyp bardy. Áli tergeý bastalǵan joq. Biraq tekseris júrip jatyr. Meni áli tergeýge shaqyrǵan joq… Qabaǵy túıilip ketken: «Astanaǵa baraıyq, Arekeńe kezdeseıik, mınıstrmen kezdeseıik, sizdi kútip otyr, sóıleskisi keledi» dedi.

Men barmaımyn dedim. Sonan soń kelinshegim aıtty, «seni shaqyryp jatyr ǵoı, demek, kómek bereıin degen shyǵar, túsiniseıin degen shyǵar, sen jaı adam emessiń, mámilege keleıin dep jatqan shyǵar, sen halyq biletin adamsyń, mınıstr retinde ol seniń qamyńdy oılap jatqan shyǵar, nege barmaısyń?..» degen ýáj aıtqannan keıin men oılandym da, «meıli, barsam, baraıyn» dedim. Tańerteń ushyp bardyq, keshki saǵat 7-lerde me, zorǵa kezdestik bir restoranda. «Kafe-star» degen restoran bar eken jańa qala jaǵynda, sonda men, Erlan Bilál, Ashat Maemırov jáne mınıstr Arystanbek Muhamedıuly tórteýmiz sol jerde kezdestik. Birden aıǵaılap bas saldy ol jigit. Ol kezde áli 69 mln degen sóz bolǵan emes edi, biraq mınıstrdiń aýzynan sondaı sóz shyqty: «69 mıllıondy urlaǵansyń sen dedi, sony tóleısiń, 69 mln úshin túrmege 12 jylǵa otyrasyń, áıeliń, bala-shaǵań qańǵyryp qalyp, saǵan «rahmet» aıtady» dedi. Men aıttym, «69 mln urlady dep otyrsyń ba meni?» «Iá! Bári dokazano! Telefonmen sóıleskenderiń, jazǵan qaǵazdaryń, bári dáleldendi!..»

Áli ol kezde meni tergeýge de shaqyrmaǵan. Men aıttym, «onda meni atyp jiberý kerek shyǵar?» dedim. Erlan aqyryn aıaǵymdy túrtti, «bastańyzshy…» dep. Sonan keıin men, aqyry barǵannan keıin, sóz bastadym: «Arystan, sen endi ashýyńdy basa tur. Men kelgende senen mundaı sóz estıin dep kelgen joqpyn, mámile bola ma dep kelip otyrmyn. Seniń aldyńda meniń kinám bar. Ol ne? Ol – ana qyzdy qoldaǵanym. Sony emosıamen aıtqanym úshin men senen keshirim suraımyn. Sen úkimet adamysyń, meniki durys bolmaǵan eken. «Aldyńa kelse, atańnyń qunyn kesh» degen. «Adamdy adam túsinbeý bir aqyret, Oıly jas, túsinipsiń, rahmet!..» degen seniń Muqaǵalı aǵańnyń óleńi bar» dep edim, ornynan qarǵyp turdy da: «Mynaý maǵan aqyl aıtaıyn dep keldi ma?..» dep aıǵaı saldy. Ary qaraı tilsiz qaldym men… Sodan maǵan talap qoıdy – últımatým: «Eki kún mursat berem! Barasyń, ana qyzdy tabasyń – Eńlik Sydyqovany. Kóndirip, meniń aldyma ákelip, tizeme jyǵasyń! Teledıdardan aıtqyzasyń, «ótirik aıttym, olaı emes…» dep aıtqyzasyń! Ony uıymastyrǵan – sen!» dedi maǵan. Men attym, «men tanymaımyn ol qyzdy. Men emes…» «Joq, bári belgili, telefonmen sóıleskenderiń bári anyq!..» Men bilip otyrmyn ǵoı, telefonmen sóılespek turmaq, men ol qyzdy tanymaımyn da. Men aıttym, «nege olaı deısiń, men ony tanymaımyn da ǵoı…» «Bilmeımin! Eki kún mursat berem, bolmasa – otyrasyń!» dedi de ketip qaldy.

Samoletymyz keshki saǵat 8-de bolatyn, soǵan keshigetin bolǵandyqtan Erlan zvondap aýystyryp, 10-10.30-da ma, keri qaıtadan ushyp keldik. Samoletta lám-mım dep aıta almadym. Meni qorǵaýǵa Erlanymnyń shamasy jetpedi…

–  Sol kezde sizdiń qaltańyzdy tintti me, kireberiste telefonyńyzdy alyp qaldy ma?

– Mınıstr kirgende birden aıtty, «telefondaryn alyp qoıyp pa edińder?» dedi. Al meniń telefonym kýrtkamnyń qaltasynda bolǵan, kúz kezi ǵoı, telefonym qaltamda qalǵan. Qudaı-aý, ol kezde jazyp alý, ol keıin maǵan kýáǵa kerek bolady-aý degen sıaqty… aram oı demeı-aq qoıaıyn… bir zashıta kerek, ózimdi-ózim qorǵaýym kerek degen uǵym bolǵan joq qoı! Eger men shynynda da… ózim qazir oılaımyn, basyma osyndaı talaı ister túsip, osyndaı «kyrly-myrly» deıdi ǵoı orystar, sondaıdan ótip júrsem, múmkin bárin daıyndap qoıar ma edim… saq bop júrsem… Mundaı ómiri bolmaǵan, júrisimniń bári adal, sózimniń bári aq, mańdaıym jaryq, júzim taza adammyn. Artymda qalǵan izim de taza. Aldym da taza. Ondaı oılaǵan joqpyn.

Anaý Mýjıkovtyń meniń ústime tónip: «Ia – mýjık!..»  degen sózin, ýádesin men jazyp alýym kerek edi! Ony da jaza almadym ǵoı, tekserip alyp qalady ǵoı, qaıdan jazasyń?!. Biraq, bir ǵana dálel bar: meniń kelinshegim kelgende, «mynalar ýáde berip otyr, Mýjıkov ýáde berdi, isti jabamyn dedi, 5 mln-dy tapsyryńdar, kepilge 1 mln-dy berińder, ary qaraı sot bolmaıdy, eki áıeldi de shyǵaramyn dep otyr» degende, Darıa kelinshegim aıtady, «aldap otyr olar, ótirik aıtyp otyr, oǵan senbe!..» dedi. Men aıttym, «amal joq, qaıtadan otyrǵyzyp qoıady ǵoı…» degen sózderimniń bári qalypty. Qujatta bar onyń bári.

– Ol sózderdi, ekeýińizdiń arańyzdaǵy dıalogty qaǵazǵa kim jazyp otyrǵan?

– Joǵaryda qosýly turǵan kamera. Ol jerde bárin qoıyp ketedi eken, biz bilmeıdi ekenbiz ǵoı.

– Sol kameraǵa jazylǵan áńgimelerdiń bári qaǵazǵa túsken, iske tirkelgen  be?

– Qaǵazǵa túsken, tomǵa kirgen. Meniń isim boıynsha 32 tom qaǵaz jınaldy. Sodan keıin, men 26-sy kúni keldim be, 27-i kúni Túrkistanǵa ushyp kettim, óıtkeni aldyn-ala josparlap qoıǵan jumysym bar edi – Túrkistan teatryn baryp kórý, sonan soń Jetisaı teatryn baryp kórý. Sol eki teatrǵa barýǵa daıyndalyp qoıǵanmyn. Ushyp  bardym. Túrkistanǵa barý úshin Shymkentke bir kún erte bardym. Sol jerde bir inishegimniń toıy bar edi… Sol kúni qonaqúıge túnep shyqtym ǵoı endi, soǵan kirip kele jatsam, artymnan qazirgi Ǵ.Músirepov atyndaǵy teatrdyń dırektory Sábıt Ábdihalyqov kelip tur. «Óı, qaıdan júrsiń?» «Meni Arekeń jiberdi». «Ne bop qaldy?» «Sharýa bar». «Ne bop qaldy?» «Arekeń aıtyp otyr, hat jazyp bersin deıdi… «Osyndaı da osyndaı, men qatelesippin, men osyndaı boldym, men urlaıyn degen joq edim, myna adamdarym urlapty, biraq sony der kezinde sezgen Arystan ne degen myqty jigit, keremet jaqsy mınıstr eken…» dep, prezıdenttiń atyna hat jazýym kerek boldy.

– Hattyń daıyn mátinin ákelgen joq pa? Bulaı surap otyrǵan sebebim, sizdiń jaryńyz Darıa Júsip maǵan vatsap arqyly «Sábıt TÚZ» degen nomerden kelgen hattyń mátinin skrın-shot jasap jibergen edi. Sol hat emes pe?

– Joq, ol ekinshi hat. Al anaý hatty men qonaqúıde otyryp, aq qaǵazǵa qolymmen jazdym. «Osy ashýlanbasynshy endi, toqtaıyqshy… jurttan da uıat boldy… qoıaıyqshy…» dep oıladym. Onyń ústine,  «isti toqtataıyn dep jatyr.., Tuqańa uıat bolady, osylaı jazyp bersin dep jatyr» degennen keıin, men jazýyn jazdym Prezıdenttiń atyna. «Qymbatty Elbasy! Osyndaı-osyndaı… men osy jasyma deıin mundaı jasap kórgen joq edim, býhgalterıada sharýam joq.., meniń adamdarym maǵan jaýyp jatqan kórinedi, endi maǵan arasha túsińiz, endi osy máseleni der kezinde toqtatqan Arystanǵa men bir jaǵynan rıza bop otyrmyn…» dep jazdym amalym joq. Sóıtip qol qoıyp berip jiberdim. Sábıt sol jerde qonaqúıde ony óziniń telefonyna túsirip, týra sol jerde óziniń mınıstrine jiberdi.

– Ol hatty «moıyndaý hat» deýge bola ma?

– Ol moıyndaý hat emes, Prezıdentten arasha suraý. Ol jerde halqymnan keshirim suraımyn dep jazdym – «osyndaı sózge qalǵanyma, meni jaqsy kóretin halyqtyń men týraly jaman oılap qalǵanyna men keshirim suraımyn, biraq ol aqshany men alǵanym joq!..» dep jazdym mindetti túrde! Moınyma almaımyn! Tek Prezıdent myrzadan arasha suradym. Ol hat prezıdentke barmaǵany anyq. Keıinnen, osynda kelgennen keıin Sábıt myna ekinshi hattyń mátinin jiberedi: «Joq, bylaı dep jazsyn dep jatyr» dep. Aldyńǵy hat unamaı qalǵan… Sábıtke aıttym, «men bundaı hat jazbaımyn, basymdy kesip alsań da! Bul ne degen sumdyq???» Ol aıtady, «kóke, men bilmeımin, ana kisi meni óltiretin boldy…» dep. Hattyń sońynda jazady: «Arystanbek degen keremet adam, qaıtalanbas tulǵa, óte keremet adam!..» dep maqtaý kerek eken. Men bundaı hat jazbaımyn, jazsam, basqasha jazamyn dedim. Jazdym basqasha. «Arasha túsýińizdi suraımyn» dep.

Osyndaı úsh-tórt márte jańaǵy hatty jazdyrýǵa kiristi. Sodan soń gazetke de, buqaralyq aqparat quraldaryna da aıtty ǵoı: «Men tólep berem 69 mln-dy!., Tuńǵyshbaı aǵany men qorǵaımyn!., Ondaıǵa jibermeımin!., Ózim tóleımin kerek bolsa!..» degen sózderin estigen halyq kýá. Biraq onyń birde-birin ol oryndaǵan joq. Álgi 5 mln-dy da meniń týǵan-týysqandarym jınap berdi, álgi 1 mln-dy da meniń týǵan-týysqandarym jınap berdi, qazir men olarǵa 6 mln birdeńe teńge qaryzbyn. Jáne tórt advokatqa qaryzbyn. Shamamen, meniń qaryzym qazir 12 mln-daı bolyp otyr. Týǵan-týysqa qaryz berip otyrǵanyna rahmet! Erteń máshınemdi satamyn da, qutylamyn, qudaı qalasa.

Aıtpaqshy, taǵy keri sheginis jasaıyn, eske túsip otyr: Astanaǵa baryp kelgennen keıin, istiń nasyrǵa shapqanyn men baıqadym. Sebebi, ana qyzdy ákele almaımyn, óıtkeni ony bilmeımin, bilsem de ákelmes edim… 26-sy kúni túndeletip Astanadan keldim de, erteńine Shymkentke shyǵýym kerek qoı… Men ketkennen keıin ne bolady, kelgennen keıin ne bolady – jaǵdaı qıyn bolatynyn sezdim de, úıde otyryp, taspaǵa Prezıdentke vıdeojoldaýdy sol kúni jazdym: «Osyndaı da osyndaı, aǵa, osylaı bolyp jatyr, bul jerde meniń eshqandaı qatysym joq, eshqandaı qujatqa qol qoıǵam joq, biraq mınıstr myrza, aramyzdan qandaı qara mysyq ótkenin bilmeımin, osyndaı bop jatyr. Eki jyl buryn sizben kezdeskende ózińiz surap edińiz, «Arystanmen jaǵdaıyń qalaı?» dep. Sizdiń ózińizdiń tańdaǵan kadryńyz bolǵandyqtan, men onyń ártúrli jaǵdaıyn aıtýǵa pátigim jetpep edi, ózińiz tańdaǵan kadryńyz bolǵannan keıin men artyq sóz aıtqym kelmedi, aıtqan joq edim. «Bári durys» dep edim. Biraq ol rektor kezinde ekeýimizdiń shekisip qalǵanymyz bar edi, ony men sizge aıta almadym. Ol jaı jigitterdiń arasyndaǵy bolatyn sharýa ǵoı dedim de qoıdym. Biraq Arystanbektiń sony maǵan doq saqtap qalatynyn sezgen joq edim. Qazir osyndaı bolyp otyr. Men sizden ótinemin, arasha túsińiz!.. Jaqsy proekt jasap jatyr edik, bul Qazaqstannyń ımıjine jaqsy bolatyn edi, bolaıyn dep tur, men sizge ýáde beremin, júregimmen jumys isteımiz!.. Jumysty aıaqtaımyz!.. Osy fılm shyqsa, Arystanbek yrza bolady, bizge jasaǵan senimsizdigi úshin, aqyly bolsa, uıalatyn shyǵar…» degen sıaqty birdeńelerdi aıttym. Dál qazir sózbe-sóz esimde joq…

– Ol vıdeoúndeýińizdi kórdik, tyńdadyq… Sol vıdeoúndeýden keıin qandaıda bir reaksıa boldy ma Aqorda tarapynan?

– Eshqandaı da reaksıa bolǵan joq. Bizge jetken qaýeset boıynsha, mınıstr aqparat quraldarynda alyp-qashpa áńgime aıtypty: «Sender qarańdarshy ol qashan jazylǵanyn?!.» Biraq meniń qateligim be, álde ózimniń aqylǵa salǵanym ba – taspaǵa jazǵan adamdarǵa aıtqan edim: «Muny jibermeńder ázir. Eger tipti jaǵdaı qıyn bop ketse ǵana, jiberińder» dep, ózim Shymkentke kettim. Bul – 26 sentábr túnde vıdeoǵa jazyldy, «ázirge jibermeńder, solaı bola qalsa ǵana, jiberińder» dep, men 27-i kúni Shymkentke ushyp kettim. 28, 29, 30-y – úsh kún Shymkentte boldym. Men sol jaqta júrgende meniń shákirtim Erlan – qazirgi teatrdyń dırektory – Astanadan kele salysymen meniń kelinshegime «terror» jasaǵan. İzdestirip, taptyryp, aıtyp, «júr Astanaǵa» dep, tipti, bılet alyp qoıǵan!.. Darıaǵa aıtady, «Astanaǵa júresiń bizben birge, barasyń, mınıstrdiń kabınetiniń esigi ashyla bastasymen tórt aıaqtap eńbektep kirip, jata qalyp, keshirim suraısyń…» dep, Darıany aınaldyra bastaǵan. Darıa barmaı qoıǵan. Múmkin, qoryqqanynan barmaı qoıǵan shyǵar?!. Ol jerde, múmkin, Darıany taǵy basqa bir nárselerdi moıyndattyryp, bolmasa basqa bir josparlary bolǵan shyǵar. Buny bılet alyp, álgi Eńlikke Sydyqovaǵa jibermekshi bolypty. Basqa da qoqan-loqqy jasaýy múmkin edi ǵoı? Barmaǵannyń ózinde saǵat saıyn, sekýnd saıyn telefonyna zvondap, maza bermeı, «qaıda júrsiń?.. qaıdasyń?..» dep, izdep, úıge deıin kelip, keshke deıin qaqpanyń aldynda kútip… «júr de júrdiń» astyna alǵan. Sol Erlan baýyrym… meniń shákirtim, meniń dırektorym… sodan bastap qazir men týraly álgi ınternette, feısbýkta shyǵyp jatqan meni syılaıtyn áriptesterime, shákirtterime – bárine «bir aýyz Tuńǵyshbaı Jamanqulov týraly aıtpaısyńdar!..» dep tyıym salǵan. Aıtqan adamdardy shaqyryp alyp, «sorlap qalasyń… erteń ataq ala almaı qalasyń… nege ondaı sóz aıtasyń?.. endigári aıtatyn bolsań, qurydyń!..» dep qorqytqan.

– Naqty bir-eki mysal aıta alasyz ba, kimderge solaı dep aıtqan?

– Mysal kóp. Bireýin aıtaıyn: meniń shákirtim, óziniń kýrstasy Rabıǵa Aǵmanova degen qyzǵa aıtqan. Ol qyz ózi otbasylyq jaǵdaıymen teatrǵa jumysqa kire almaı júrgen – turmys qurdy, balaly boldy… Endi teatrǵa kirgisi kelip júr, qýyrshaq teatrynda jumys istep júr. Ekeýi birge oqyǵan. Sol men týraly jazylǵan feısbýktaǵy birnársege óziniń jaqsy yqylasyn bildirgeni úshin joldan toqtatyp alyp, «sen nege ondaı aıtyp júrsiń? Sen eger ónerde júrgiń kelse, ónerde qalam deıtin bolsań, mynaýyńdy toqtat!..» dep aıtqan. Teatrdaǵy búkil jastardy, qolastyndaǵylardyń bárin shaqyrtyp alyp, «eshqandaı da eshqaısysyń esh jerde!..» Bári kelip maǵan aıtady… «tipti, sýretin salmańdar!..» degen jaǵdaıǵa jetken. Erlan Bilál «endi sender Teatr qaıratkerleri odaǵynan shyǵyńdar, bul odaq endi bolmaıdy, Jamanqulov sottalady, odaqtan shyǵyńdar, odaq jabylady!..» dep, barlyq adamdardy úgitteı bastaǵan. Mınıstr jalǵyz Áýezov teatryna emes, Lermontov atyndaǵy orys teatryna, uıǵyr teatryna, nemis teatryna, koreı teatryna jáne basqa da teatrlardyń bárine – oblystyq teatrlarǵa quzyry júrmese de, ákimderine zvondap, Mádenıet bóliminiń bastyqtaryna zvondap, «teatrlaryń Qaıratkerler odaǵynan shyqsyn!.. Biz endi asosıasıa quryp jatyrmyz…» degen sıaqty qoqan-loqqyny jasap, áli kúnge jalǵastyryp keledi. Biraq oǵan kóngen biren-saran ǵana adamdar: koreı teatry túgeldeı shyǵyp ketti, Áýezov teatrynan 4-5 adam qoryqqandarynan, ataq ala almaı qalasyń degen soń shyqqan, basqalary ornynda. Kerisinshe, Teatr qaıratkerleri odaǵynan shyqqan adamnyń sany, shamamen, 17-18 bolsa, osy kezderde odaqqa kirgender 92 adam boldy! Kerisinshe, oblystardaǵy orys teatrlary kirip jatyr! Olardyń bári meni qoldap, qazir 54 teatr bolsa, qaladaǵy 8 teatrdan basqalary – 40 teatr meni qoldap hat jazdy. «Jamanqulovty qoldaımyz… bul durys emes, Jamanqulov aǵamyz Teatr qaıratkerleri odaǵyn kóterdi, bul ne degen sumdyq… asosıasıa degen ne?..» degen sıaqty hattar jazdy. Biraq onyń bárin men qalaı beremin buqaralyq aqparat quraldaryna? Tek olarǵa aıtar rahmetimnen basqa eshteńem joq. Ol hattardyń bári saqtaýly.

– Al zıaly qaýym ókilderinen qandaı da bir qoldaý boldy ma?

– Zıaly qaýym ókilderi degende – buryn meni syılaǵan, buryn meni jaqsy kórgen aǵaıyndardan qoldaý bolǵandar bar. Maral Ysqaqbaı aǵamyz, Ulyqbek Esdáýlet dosym, qoǵam qaıratkeri Músilim Daıyrbekov degen aǵamyz,  sonan soń Qazaqstannyń halyq ártisi Roza Rymbaeva, Qazaqstannyń halyq ártisi Maqpal Júnisova, Altynbek Qorazbaev – mine osy kisiler joǵarǵy sotqa qoldaý jazdy. Eń bastysy, Oljas Súleımenov – ol Qazaqstandaǵy búkil shyǵarmashylyq odaqtar konfederasıasynyń tóraǵasy retinde «Tuńǵyshbaı Jamanqulov Qazaqstan Teatr qaıratkerleri odaǵyn kótergen azamat, osynshama tirlikter jasaǵan azamat, ólip qalǵan odaqty tiriltken azamat.., bul jigittiń qolynan ondaı nárse kelmeıtinine men kepildik beremin, durys qaraýyńyzdy suraımyn!..» dep óz qolymen oryssha jazyp bergen haty bar. Olardyń bári joǵarǵy sotqa ketti jáne kóshirmesi qazir isti júrgizip jatqan sýdıanyń qolynda.

Tipti, Almatydaǵy bolǵan asosıasıa… Asosıasıa degen ol qoǵamdyq uıym emes, onyń qandaı zańdy tulǵa ekenin áli eshkim túsindirip te bergen joq. Qoǵamdyq uıym emes, ol – qoǵamdastyq, qaýymdastyq. Onyń óziniń bólek Ýstavy bolady. Oǵan jeke adamdar múshe bolmaıdy, mekemeler, mysaly teatrlar qaýymdasady. Men oǵan qarsy emespin. Qaýymdastyq bolsa bola bersin, qaýymdastyq kómektessin akterlerge, myna jaqtan odaq kómektessin akterlerge.., búkil Qazaqstannyń akterlerine qoldaý kóbeısin, olardy «arqasynan qaǵatyn» adamdar da, uıymdar da kóp bolsyn, meniń oǵan eshqandaı qarsylyǵym joq!.. Jaqsy boldy qaıta! Áıtpese, bul kisi mınıstr bolǵaly Teatr qaıratkerleri odaǵynyń birde-bir usynysyn bul mınıstr qabyldamaı tastady. Men ataqqa usynǵan oblystardaǵy myqty-myqty akterlerdiń bireýin de qabyldamaı, syzyp tastap otyrdy. Men qoǵamdyq uıymda jasaıtyn keıbir forýmdarymdy, mysaly, «anany jasaıyq, mynadaı jasaıyq… sýretshilerdiń, teatrlardyń forýmyn jasaıyq…» degen usynystarymnyń eshqaısysyn qabyldamaı, qarjy bólmeı, laqtyryp tastap otyrdy. Ol qarajattyń bárin men basqa jaqtan taýyp otyrdym. «Eńlikgúldi» men toǵyz jyl boldy jasap júrgenime. Bir de bireýine – ne shaqyrsam kelmeıdi, ne kómek bermeıdi… Mınıstrliktiń atynan, tym bolmasa, bir prız beretin jaǵdaıy joq… Onyń bárin men sponsorlar arqyly taýyp otyrdym. Endi sol «Eńlikgúldi» qaıtalap, bular ózderi «Sahnager» dep jasap otyr. Men buǵan qýanbasam, qyzǵanyp otyrǵan joqpyn. Biraq olar biz sıaqty taldap, talǵap, «áı, shynymen laıyqty eken ǵoı…» degen saraptaý jasamaǵan. Ózderine jumys istegen adamdarǵa prızderdi berdi: meni jamandap sóılegen Merýert Ótekeshovaǵa berdi… Meniń qyr sońymnan ómir boıy qalmaı kele jatqan ózimniń qymbatty aǵam Asanáli Áshimov – ózi asosıasıanyń prezıdenti – birinshi ózi syılyq aldy… Erlan Bilálǵa da syılyq berdi, Ashat Maemırovke de berdi… Bul ne? Bul – júlde me, álde búlde me?..

– 9 jyl boıy ózińiz uıymdastyrǵan «Eńlikgúl» syılyǵynyń ataýy týraly aıta ketseńiz… Nege «Eńlikgúl» dep atadyńyz?

– Bizdiń Teatr qaıratkerleri odaǵynyń syılyǵyn «Eńlikgúl» dep meniń ataǵanymda gáp bar edi. Eńlikgúl – erte kóktemde shyǵatyn gúl. Sonan soń, bizdiń qazaq dramatýrgıasynyń alǵashqy geroınásynyń aty – Eńlik. Onyń ústine bul syılyq kóktemde beriletin bolǵandyqtan, 27 naýryz – Halyqaralyq teatr kúninde beriletin bolǵan soń, osyny yrym etip, «Eńlikgúl» dep atap, ótkizip júrgenime, minekı, 8-9 jyl boldy. Onyń bárine úkimetten bir tıyn alǵanym joq. Meni syılaıtyn azamattardan aldym. Onyń árqaısysyn ótkizgende, keminde, 20 mln teńgedeı aqsha ketedi: ony uıymdastyrýy bar, oǵan kelgen qonaqtardy qonaqúıge ornalastyrý bar, shaıpuly bar, beretin júldem bar – bir emes, jeti júlde berem, árqaısysyna bir-bir mıllıonnan! – ústinen nalogyn tólettirmeımin, taza beremin, nalogyn ózim tóleımin. Ony qoldaıtyn taǵy ekinshi prız bar, ony da ádemi etip beremiz, Gollıvýdtaǵy «Oskar» syılyǵyndaı etip jasap beremiz – árqaısysyna altyn jalatylǵan kýbok beremiz! Sonyń bárin vıdeoǵa túsirip, úlken festıvál jasap júrdik jyl saıyn. Ózderiniń tól merekesi – Halyqaralyq teatr kúni qarsańynda teatr akterleriniń bir serpilip qalatyn kúni edi. Bıyl sony jasattyrmaı qoıdy. Bos turǵan Áýezov teatryn bermeı qoıdy. Men mınıstrge hat jazdym, Erlan Bilálǵa hat jazdym, «27 naýryz – dúısenbi, teatrdyń demalys kúni, teatrdy ber bizge, men «Eńlikgúldi» jasaıyn…» dep. Úmitim boldy. Hatyma úndemeı qoıdy. Jaýap joq-joq-joq… Tek kún jaqyndaǵanda ǵana, «ol kúni teatr asosıasıanyń jumysyna baılanysty teatrda úlken shara bar, bere almaımyz…» degen jaýap aldym. TÚZ-dan da sondaı jaýap keldi. Eshqandaı teatrdy bermedi. Sonan soń maǵan kómek berip otyrǵan «Samuryq-Qazyna» sıaqty memlekettik kompanıalarǵa da aqsha bergizdirmeı qoıdy. Kerisinshe, aqshany ózi alyp, sýdaı shashyp, qanshama adamdarǵa prız berdi. Men oǵan qýandym, bir jaǵynan. Ol da bolsyn, «Eńlikgúl» de bola bersin. Biraq, sony ádemi jasaýǵa bolar edi ǵoı… meniń aıaǵymnan shalmaı-aq… Onyń ústine, meniń tańǵalatynym, osyndaı sharaǵa memlekettik hatshy kelip, Asanáli Áshimovke prız berdi!..

– Asanáli Áshimovtiń teatr sahnasynda sońǵy oınaǵan róli – 2002 jyly «Ymyrttaǵy mahabbat» qoıylymynda Klaýzen ekenin bilemiz. Oǵan deıin jas kezinde oınaǵan Iýlıı Sezaryn, Don Jýanyn, Qodaryn, Elamanyn t.b. rólderin sonaý 1970-80-shi jyldary somdaǵandyqtan, olardy kórý baqyty bizge buıyrmapty. Ol eńbekteri úshin laıyqty ataq-dańq, marapattyń bárin sol kezde aldy… Al sońǵy 20-30 jyldyń aıasynda Klaýzennen basqa qandaı rólde oınady, biz bilmesek, teatrdyń ishinde júrgen siz biletin shyǵarsyz?

– «Ymyrttaǵy mahabbattan» keıin eshqandaı ról oınaǵan joq. Onyń aldynda da eshqandaı ról oınaǵan joq. 70-shi jyldary Ázekeńniń óziniń bir akterler shoǵyry boldy – ol – Farıda Sháripova, Ydyrys Noǵaıbaev, Sábıra Maıqanova, Ánýarbek Moldabekov, Asanáli Áshimov, sonan soń anda-sanda Sábıt Orazbaev. Mine, osylarǵa arnap ol kisi ylǵı spektákl qoıyp júrdi. Osylardyń ishinde mindetti túrde Asekeńniń rólderi boldy. Táýir-táýir rólderiniń ishinde ataı alatynymyz – «Don Jýannyń dýmanynda» Don Jýandy jaqsy oınady. Sonan soń Báıten Omarov aǵamyz qoıǵan «Tańǵy jańǵyryq» spektaklinde men – Baqtyǵul rólinde, ol kisi – Jarasbaı rólinde oınady, sol rólinde jaqsy akterlyq tabysqa jetti, muny aıtý kerek. Ol spektákl 1979-80-shi jyldary qoıyldy. «Qan men terde» Elamandy oınady. Osyndaı birdi-ekili róli boldy.

– Merýert Ótekeshova da «Sahnager» syılyǵyn aldy. Sóz joq, sonaý 1970-shi jyldardaǵy «Qyz Jibek» fılminen keıin ol kisi «kimsiń – Merýert Ótekeshova» boldy. Ómir boıy sol Qyz Jibegimen kele jatyr. Kınodaǵy odan keıingi biren-saran rólderin eshkim bilmeıdi desek, artyq aıtqandyq emes. Teatr sahnasynda da sońǵy ret qaı jyly, qandaı ról oınaǵanyn bilý úshin biraz teatr tarıhyn qoparýǵa týra keledi. Jalpy, teatrda aýyz toltyryp aıtatyn ról somdady ma? «Sahnager» degen syılyqty qandaı eńbegi úshin alǵany bizge túsiniksiz boldy. Álde men ádiletsiz baǵa berip otyrmyn ba?.. Sizdiń alǵashqy mahabbatyńyzǵa… 

– Endi ol búkil qazaqtyń mahabbaty boldy ǵoı. Sulý qyz boldy. Qyzyqtyq. Birge oqydyq. Biraq Quman quryq sap qoıǵan kezi… Biraq sabaqqa kelmeı, kınoǵa túsip júrdi. Aty Qyz Jibek bolǵannan keıin, Hadısha apamyz ol kisige de erekshe yqylas bildirip, jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyryp, áıteýir bitirip shyqty.

– Halyq súıgen Jibekti Hadısha apamyz da súıdi…

– Árıne… Onyń ústine birden onyń taǵdyry – kınoda joly boldy, birden jarq etti. Taǵdyry erteń qandaı bolatynyn qaıdan biledi, sol kezde avanspen berilgen dý qol shapalaqtaýlardyń bári erteń oryndalýy bek múmkin ǵoı. Biraq meniń Merýert kýrstasym aqyry qazaqshany bilmeı ketti. Biledi-aý, durys sóıleı almaıdy, irtik-irtik, aksentpen sóıleıdi. Sonan soń daýys regıstry qoıylmady, onymen aınalyspady, ózin ózi baptamady. Kásibı sahna aktrısasy deıtin deńgeıge jete almady. Birdi-ekili kınoǵa ǵana tústi… Al endi teatrǵa eńbegi sińdi dep men endi allanyń aldynda da, adamnyń aldynda da aıta almaımyn. Birge oqyǵanymyz ras. Jek kórmeımin. Ol jek kórse kóre bersin. «Jamanqulov kýrstasym bolǵany úshin uıalamyn» dedi ǵoı, uıalsa uıala bersin… biraq ónerdegi taǵdyryna men alańdaımyn, ol emes. Nege tek Qyz Jibek qana bolyp qaldy ol qyz? Nege ol ózine ózi qamshy salyp, nege Qyz Jibekten keıin basqa myqty-myqty rólderdi oınamady? Nege jarq etip basqa rólderde kórinbedi? Nege qazaq bola turyp, qazaqtyń Qyz Jibegi bola turyp, patrıot retinde óziniń tilin saırap turyp sóıleıtindeı jaǵdaıǵa jetpedi? Nege teledıdardan, radıodan ıntervú bere almaıdy? Nege eki aýyz sózdiń basyn qosa almaıdy? Bir qyzyǵy – oryssha da qosa almaıdy… Al daýysty jasaýǵa bolady. Daýyspen jumys isteýge bolady. Daýys – akterdiń apparaty. Men ony jamandaıyn dep otyrǵan joqpyn. Onyń jalqaýlyǵy ma, álde sol jalǵyz Qyz Jibekpen qalǵanyna toqmeıilsý me? Osy maǵan jetedi dedi me eken, men túsinbedim…

– «Sahnager» syılyǵy qanshalyqty ádiletti bólindi degen oıdan týyndady ǵoı áńgime…

– Endi bul jerde ol kisige berilgen nomınasıa bylaı ǵoı: «Sahnalyq ǵumyry úshin» deıdi. Sahnalyq ǵumyr ol kiside joq. Kezinde Álımandy úshinshi álde tórtinshi quramda tarǵyl daýysymen bir-eki ret qana oınap shyqty. Qaragózdi ótken ǵasyrdyń 80-shi jyldary bir-eki ret menimen birge oınady… Halyq teris burylyp, Qyz Jibegi bolǵannan keıin ǵana úndemeı otyrdy. Kóp oınaǵan joq. Taǵy bir-eki róli bolǵan shyǵar, biraq «áı, bárekeldi!» dep aıyzyń qanyp qol soǵatyn, tym qurymasa, bir ról jasaǵan joq. «Sahnalyq ǵumyr» bylaı tursyn… «Qaragóz» spektaklinde Qaragózdi oınaı almaǵan jeti qyzdyń ishinen Ázekeń marqum, Merýertke jáne Gúlnar Eralıevaǵa senip berip edi, ekeýiniń de tili shatyq.., aınalyp kelip amaldyń joqtyǵynan Ázekeń Qaragózdi qyryqtyń ústindegi Farıda apaı Sharıpovaǵa berdi. Syrymdy men oınadym. Men jap-jas jigitpin. Farıda apaı orta jasqa kep qalǵan. Akterlik sheberligimen aldy. Muny Dımash Ahmetovıch Qonaev kórdi. Endi, akterlik sheberligi jetpese, daýysy tarqyldap tursa, qazaqsha durys sóıleı almasa, tili  taza bolmasa… Ázekeń de ózine ózi pyshaq salǵandaı bolar edi…

 

– Teatr Qaıratkerleri odaǵyn taratý týraly sıez de biraz shý boldy…

– Osy aıǵaı-shý bastalǵanda, «odaqty taratý kerek, Tuńǵyshbaı Jamanqulov mınıstrdi otstavkaǵa ketý kerek degen sózdi aıtty» dep, aıaq astynan osy Almatynyń 6-7 teatrynyń adamdarynan jıyrma shaqty adamdy jınap alyp, bizdiń Kishi zalda… ne deısiń, bir kúni «Qazaqstan Teatr qaıratkerleri odaǵynyń kezekten tys sezi bolyp jatyr» dep habar jetti maǵan. «Ne deıdi?!.» dep keldim men, maǵan shaqyrý bergen joq. Kelsem, álgindeı, ózderinshe tórt-bes adam jınalyp alǵan, «osyndaı-osyndaı…» dep sóılep jatyr. Asanáli aǵamyz sóıledi. Ol kisiniń de sózi arsyn-gúrsin… oryssha-qazaqsha… «Vot tovarısh Jamanqulyp» dep keketip meniń famılıamdy… «vashe vsstýplenıe vsherashnıı oshen byl vsstýplenıe takoı negramytnyı vstýplenıe» dedi.

Sodan keıin Koreı teatrynyń dırektory shyǵyp alyp sóıledi kep-kep: «Máńgilik el baǵdarlamasy boıynsha Qazaqstan Teatrlar qaıratkerleri odaǵy eshteńe jasap jatqan joq… sondyqtan biz odaqtyń tóraǵasyn qaıta saılaımyz osy sıeze…» Sodan Teatr qaıratkerleri odaǵynyń prezıdıým músheleri shyǵyp aıǵaı saldy: «Bul qandaı sıez? Sıez, aldymen, prezıdıýmda qaralady, prezıdıým plenýmǵa salady, pleným sıezi shaqyrady, oǵan aqsha bólinedi, búkil 54 teatrdan, árqaısysynan kem degende on-onnan adam kelýi tıis, sodan keıin kún tártibine másele qoıylady, sodan keıin baryp sheshiledi. Tóraǵalyqty sheshetin mınıstr emes, sıez. Al bul sıez emes!.. Mynaý ne?..» dep, Lermontov teatrynyń aktery Mıhaıl Tokarev sóıledi. Sodan keıin men shyǵyp sóıledim, sóıtip biz bul sıezi joqqa shyǵardyq. Sonda sol jerde turyp Merýerttiń sóılegen sózi: «Ia stesnáús, chto ıa ýchılsá vmeste s etım chelovekom» dep… Men qatty qýanyp júrgendeı – onymen birge oqyǵanyma… Ókinishti… Men ony, ózimniń birge oqyǵan kýrstasym ǵoı dep, odaqtyń keıbir sharalaryna qatystyryp, forýmdarǵa qatystyryp.., Tarazda meniń atymdaǵy festıvál boldy, «Tuńǵyshbaı ál-Tarazı Tarazǵa shaqyrady» degen – Taraz jasaıdy ony Tarazdyń aqshasyna – sol festıválge Quman ekeýin JÚRI múshesi etip shaqyrtyp.., Hadısha apaıdyń stýdenti ǵoı dep… sol jerde sóılettirip, kishkene úırensin, kórsin, bilsin dep, qasymda ertip júrýge talaptandym…

– Sizdiń áriptesterińizge degen qurmetińizdi taǵy bir joly baıqadym: osy shýdyń bastalyp ketken tusynda TÚZ-diń 70 jyldyǵy boldy. Sahnaǵa Asanáli Áshimovten bastap, birneshe adamdy shaqyrdy. Siz inilik izetpen ol kisige jol berip, ony alǵa ozdyryp, ózińiz keıin qalyp, ol kisi sóz sóılegennen keıin de, ózińizge sóz berilgende «Asanáli aǵamnan keıin birdeńe aıtdyń ózi qıyn…» dep, ol kisini taǵy da kótermelep sóıledińiz. Usaq minezge barmaı, irilik, kisilik tanytqandaı boldyńyz… Biraq ár kezde ekeýińizdi arańyzda kózge kórinbeıtin «myltyqsyz maıdan» júrip jatqandaı bolyp seziletin…Kezinde baspasóz betterinde de biraz «shaıqasqandaryńyzdy» bilemiz… Aralaryńyzdan qandaı «qara mysyq» ótip ketkenin aıtyp bere alasyz ba?.

– Ol «shaıqas» Áshimov teatrdyń bastyǵy bolyp turǵan kezde bastalǵan edi… Qaıteıin halyqtyń aldynda ekeýmizdiń aramyzdaǵy pendelik kıkiljińdi ortaǵa salyp?.. Ony da halyq jaqsy kóredi, biraq pendeligin bilmeıdi. Sony bilmeı-aq ketsin degen inilik oı meniki… aldymdaǵy aǵam… eger ol kisiniń abyroı-ataǵyna nuqsan kelse, maǵan da nuqsan keletindeı bop turady. Óıtkeni ol kisi de óner adamy, ol kisi de teatr men kınonyń akteri, «oıbooı, bizdiń maqtap júrgen óner adamymyz As-aǵamyz osyndaı adam eken ǵoı!..» degen sóz bolsa, onyń bir ushyǵy maǵan tıip jatqandaı bolady… Sondyqtan ol kisi týraly men eshteńe aıtpaımyn, «ol osylaı dedi» degen ósek áńgimeler bolsa, «endi… baıqamaı aıtyp qalǵan shyǵar, ol kisi úlken tulǵa ǵoı…» dep júremin.

Jalpy, aldymdaǵy keıbir aǵalarymnyń jasaǵan shalalyqtaryn, bilimsizdikterin ózimniń júregimmen qatty qynjylyp qabyldaımyn. Nege ǵana osylaı?.. Nege ǵana ol aǵalarym el aldyna shyqqanda, tym bolmasa, úsh-tórt kitap oqyǵandyǵyn bildire almaıdy? Nege ǵana sol aǵalarym halyq syılaıtyndaı dý qol shapalaq ıesi bolǵan soń, sonyń údesinen nege shyǵa almaıdy? Nege ǵana sol aǵalarym alqaqotan otyrǵanda aqsaqal retinde, tym bolmasa, «qul-hý-allany» úsh qaıyryp bata jasap bere almaıdy? Nege ǵana sol aǵalarym jıylyp otyrǵan kezde ózinen keıingi inilerine jaqsy sóz, arqasynan qaǵa alatyn ádemi aǵalyq, aqsaqaldyq minez tanyta almaıdy dep kúnde myń ólemin… Nesipbek Aıtulynyń «Aǵalar-aı» degen óleńi osyndaıda týǵan eken ǵoı…

– Elbasyna vıdeoúndeý jasap, arasha suradyńyz. Sahnada kóbinese han-sultandar men bı, tórelerdiń rólin somdaǵan Jamanqulovtyń syrtqy túr-tulǵasy da, minez-bolmysy da Abylaı handaı iri edi, kesek edi. Elbasyna jasaǵan vıdeoúndeýińizde sol tulǵanyń shógip ketkenin kórdik, psıhologıalyq turǵyda tym kishireıip, synyp ketkendeı kúı baıqaldy…

–  Men oınaǵan Abylaı hannyń da synǵan jerleri bar. Mysaly, búkil bılerdiń bári oǵan qarsy shyǵyp, qytaı men orystyń arasynan ýáj taba almaı, qınalyp júrgen kezde qasynda Táttiqara men Buqar jyraý bolǵan ǵoı, sonda Buqar da, Tátiqara da Abylaıdyń keıbir múlt jerin aıtyp otyrǵan. Mysaly, Buqardyń mynadaı óleńi bar:

«Eı, Abylaı, Abylaı,

Men seni alǵash kórgende

Túrkistanda júr ediń,

Turymtaıdaı ul ediń,

Úısin Tóle bıdiń (?)

Túıesin baqqan qul ediń,

Janys Qybyraıdyń úıinde (?)

Túnde týǵan ul ediń,

Ákeń kúmán áýelden

Ony da men bilemin…» deıdi.

 

Bul tusta Abylaıdyń tóre tuqymy emes ekenin tuspaldap otyrǵan Buqar jyraýdyń astaryn men túsinip otyrmyn. Sonda Buqar jyraý «oryspenen soǵysyp, jurtyńa jaýlyq saǵynba» dep otyr. Abylaı ekilenip, óziniń batyrlyǵyna salyp, orystarǵa qarsy soǵys ashpaqshy, sonda Buqar jyraý aqyl berip otyrsa, Tátiqara degen aqyn el arasynda «oı, Abylaı degen kim ol?.. anaý ǵoı… mynaý ǵoı… ol da pende ǵoı… on tórt qatyn alǵan… búıtken-sóıtken…» degen áńgime aıtqan. Sonyń bárin kórgen Abylaı Buqarǵa attan salady: «Men 48 jyl taqqa otyrǵanda taqymym taqtan emes, attan tozdy – eldiń qamyn oılaýmen!.. Sonda sen Tátiqara ekeýiń álgindeı sóz aıtqannan góri el qamyn nege aıtpadyńdar? Nege meni solaı syndyrdyńdar?..» deıtin óleriniń aldynda aıtatyn sózi bar. Bul Maman Baıserkenov aǵamyzdyń pesasyndaǵy óte bir keremet sózder. Men sony janym aýyra aıtamyn. Abylaıdyń da synǵan tustaryn aıtamyn…

Elbasyna men ýáj aıtqanda, úndeý jasaǵanda, Elbasymnan arasha surarda, Elbasynyń tóńireginde júrgen jandaıshaptardyń men týraly jaman aıtyp júrgenine kózim jetti. Ony qalaı aıtamyn – óziniń tańdaǵan adamdary ǵoı… Men Elbasynyń sol tusta, kóp jigitterden ol kisi kóńili qalyp.., taq bergen adamdarynyń birazy taıqyp ketip jatty ǵoı. Ol kisi de pende bolǵannan keıin, et pen súıekten jaralǵannan keıin, qatelesti. Basyna qanshama qıyn jaǵdaı tústi. El oǵan ártúrli qarady… Endi meniń jaǵdaıymnan kelgen kezde, Elbasyǵa kim ne aıtyp jatyr.., kim ne dedi eken?.. Elbasynyń jaǵdaıyn oılaǵannan, ol kisiniń osy arada shyryldap, qaısysyna senerin bilmeı júrgen kóńil-kúıin men ózimniń kóńil-kúıimmen salystyrdym. Meniń synǵanym emes, mújilgenim, kúıingenim – Elbasynyń ishki jandúnıesiniń kúıingenimen birdeı boldy dep oılaımyn. Ony ádeıi jasaǵanym joq. Ózi solaı shyqty. Men Elbasynyń jaıyn túsinip otyrdym. Ol kisi «áı, Tuńǵyshbaı da sondaı eken-aý…» dep oılap otyr-aý dep, jalǵan sózge, jańsaqtyqqa sendi-aý dep, janym kúızelip otyrdy. Ol – syný emes, mújilý edi, sonan soń shynym edi. Jáne júrek qaǵysymdy Elbasyǵa jetkizý edi.

– Degenmen, sol beınejoldaýyńyz ózińizdiń kináńizdi moıyndaǵandaı áser qaldyrdy…

– Men kinálimin dep eseptegennen emes, «meniń basyma osyndaı jaǵdaı túskeni uıat boldy-aý… elden uıat boldy-aý… meni syılaıtyn Elbasynan uıat boldy-aý… ekiudaı qalatyn boldy-aý…» dep kúızelgenim ras. Ol – kúızelý, basyma túsken synaqtyń aýyrlyǵyn seziný, jáne odan shyǵatyn joldyń óte qıyn ekendigin seziný, dáleldep shyǵýdyń ózi óte aýyr ekenin seziný, ádilettiń aýyly dál osy tusta menen tipten alystap bara jatqanyn seziný, jáne men biletin shyndyqtyń qorǵaýsyz shyryldap quryp bara jatqanyn seziný…

– Ol kisiniń qabyldaýynda bolǵanyńyzda Arystanbek Muhamedıuly ekeýińizdiń arańyz týraly surady dedińiz. Ol kezde bul máseleniń biri de joq edi ǵoı, biraq nege Elbasy sizden «Arystanmen qalaısyń?..» dep surady eken? Nege, mysaly, «Masımovpen qalaısyń?» dep suramaıdy? Álde sol kezdiń ózinde mınıstr ekeýińizdiń arańyzda másele bar ma edi?

– Óıtkeni ol kezde, men úlken kisige kirgende eki másele qoıdym: biri – Qazaqstan Teatr qaıratkerleri odaǵyna ǵımarat suraý jáne osy odaqtyń mártebesin ósirý jaıly. Ekinshi, óziniń qoıǵan suraǵyna mende jaýap turdy: «Ne istep júrsiń?» dep surady. «Eshteńe istep júrgen joqpyn, aǵa» dedim. «Qalaı?» dedi. «Eger jumys bergińiz kelse, men qazir Qazaqstan akterleriniń ishindegi eń birinshi jáne jalǵyz ǵylym kandıdatymyn. Ustazdyq jumys istegenime 25 jyldan asty. T.Júrgenov atyndaǵy Óner akademıasynyń otymen kirip, kúlimen shyǵyp júrgen menmin. Bul akademıa teatr jáne kıno mamandaryn oqytatyn oryn. Qısańyz, osyny men qazir jónge salar edim. Eptep olqy ketken tustary bar. Arystan mınıstr bolyp ketti, qazir rektordyń orny bos tur» dep edim. «Bos tur ma?» dedi. Sodan keıin joǵarydaǵy suraq týyndady: «Arystan ekeýińniń arań qalaı?» dedi. Men seze qoıdym, ıaǵnı, Arystanmen aqyldasatynyn sezdim de, «ol osyndaı adam edi… rektor kezinde búldirip ketti ǵoı…» degen sózdi aıtýǵa aýzym barmady. Aýzym barmaǵany – meniń qoryqqandyǵymnan emes, Elbasynyń mınıstrdi taǵaıyndaǵanda múlt ketkenin betine basqandaı bolam ba dep, ózimdi ózim ustadym. Sonan soń, ol jigitke jańadan osyndaı mansap bergennen keıin, anaý-mynaý pendeshiligin, balalyǵyn, shalalyǵyn qoıyp, tulǵalyqqa qaraı oıysatyn shyǵar degen úmit te boldy. Patsha osyndaı taq berip otyrǵannan keıin, soǵan laıyq bolatyn shyǵar, keıbir jasaǵan shalalyqtarynan ajyraıtyn shyǵar degen úmit boldy. Sondyqtan men onyń syrtynan «anaý-mynaý» dep, qatynósek aıtqandaı bolmaıyn dep aýzymdy japtym. Aıta almadym. Al ol kisiniń oıynda ne boldy – men ony endi túsinip otyrmyn. «Eger ekeýiń til tabysa almaı júrseńder, akademıa rektorynyń ornyn qalaı alasyń?..» degen uǵym bolǵan bolý kerek. Aqyry solaı bolyp shyqty – ol oryndy maǵan qımady. Men oǵan ókinbeımin…

– Sońǵy kezderi joǵary oqý oryndary jekeshelendirilip jatyr. Bálenbaı jyldyq tarıhy bar árbir joǵary oqý oryndaryna qojaıyn tabylyp jatyr… Teatrlardy da jekeshelendirý kerek degen áńgimeler ara-tura aıtylyp qap jatyr… Asqar Toqpanov irgetasyn qalap ketken qarashańyraq – T.Júrgenov atyndaǵy óner akademıasynyń jáne teatr oshaqtarynyń jekeshelendirilýine qalaı qaraısyz?

– Jekeshelendirý – bizdiń áli etimiz de, esimiz de úırene almaı júrgen qubylys. Naryq bolý úshin halyq sany bizdiń búgingi sanymyzdan keminde eki-úsh ese kóp bolý kerek. Naryqtyq zamanǵa kóshý úshin halyq toq bolý kerek. Halyqtyń erteńge úreıi bolmaý kerek. Bir-bir aılyqqa qarap qalmaıtyndaı, árqaısysynyń óziniń jeke tirligi bolý kerek. Sonda ǵana mundaı jaǵdaıǵa kóshýge bolar… Al endi Júrgenov akademıasy konservatorıa negizinde quryldy ǵoı. Bizdiń Qurmanǵazy atyndaǵy konservataorıamyz halyq qyrylyp jatqan kezde, 1944 jyly qurylypty… qan tógilip jatqanda… Ony qurǵan qanshama adamnyń bári – mogıkandardyń bári o dúnıelik. Ol jerde Qurmanbek Jandarbekov, Roza Jamanova, Baıǵalı Dosymjanov, Ermek Serkebaev t.b. qanshama myqtylar sabaq berdi. Kúlásh Báıseıitova sabaq bermese de, solarǵa úlgi boldy. Shetelderden kelgen, ásirese evreı halqynyń «menmin!» degen keremet mýzykanttary soǵys kezinde osynda kóshirilip, mýzykanyń búkil tereń qupıalaryn úıretip, negizin, fýndamentin (irgetasyn) keremet qalap ketken óner oshaǵyn bireýdiń jekemenshigine berý – kisápirlik! Kúpirlik! Qasıetsizdik dep esepteımin! Biz, Júrgenov akademıasy, sodan bólinip shyqqanbyz. Basqa respýblıkalarda teatr ınstıtýty baıaǵydan bolǵan, al biz 1978 jyly ǵana bólinip shyqtyq. Hadısha Bókeeva, Rabıǵa Qanybaev, Farıda Sháripova, Ydyrys Noǵaıbaev, Káýken Kenjetaevtar berik irgetasyn qalap, shańyraǵyn, ýyǵyn bekitip bergen edi. Eń basynda aıshyq múıiz aq serkem – Asqar Toqpanov júrdi. Úlken kisilerge kire júrip, taıaǵymen toqpaqtaı júrip, Qazaqstan teatr óneriniń oqý ordasyn ashty jáne qazaq akterleri men rejıserlerin oqytýdyń ózindik mektebiniń úlgisin saldy! Ózi qurǵan ınstıtýtqa ol kisi aram oımen óz atyn berý týraly oılaǵan joq, kezinde, zaman taýqymetin tartyp júrgen jetim kezinde ózine qol ushyn berip, Máskeýge oqýǵa jibergen Temirbek Júrgenovtiń atyn berdi! Rýǵa, jershildikke bólingen joq. Qazaq ónerine qanyn, janyn bergen adamnyń atyn bergizdi! Sol Asqar Toqpanovqa biz áli kúnge deıin bir de bir teatrdyń atyn bere almaı júrmiz… Jambyl teatryna A.Toqpanovtyń atyn bereıik dep hat jazǵanyma, mine, alty-jeti jyl boldy!

– Rasynda, eń myqty degen teatrlardyń birine ol kisiniń atyn baıaǵyda beretin jónimiz edi… Ne sebepten ol kisiniń aty osy kúnge sheıin birde bir teatrǵa berilmedi?

– Sebebi, ol kisi shynshyl, ádiletti adam edi. Bardy – bar, joqty – joq dep aıtatyn. Kez-kelgen mınıstrdiń esigine kirip kelip: «Eı, mınıstr kúltýry ı otdyha! Ne bitirip otyrsyńdar?..» dep, bar oıyn aıtyp, shyǵyp kete beretin. Kez-kelgen spektáklge kirip, birinshi qatarǵa otyryp alatyn da, qoıylyp jatqan spektákldiń bıdaı-byldyryq ekenin kórse, ornynan qarǵyp turyp: «Shantropa!.. Bezdarshına!..» dep aıǵaılap, spektákldiń ortasynan shyǵyp júre beretin. Ol shaldan seskenetin. «Shal» bolǵanda da, «kúnshýaqqa» jylynyp otyratyn shaýqan shal emes, Toqpanov – naǵyz aqsaqal, naǵyz qazyna boldy. Árkimniń yǵyna jyǵylǵysh, kóngish, «kóp aıtsa – kóndi, jurt aıtsa – boldy, ádeti nadan adamnyń» dep Abaı hakim aıtqandaı, júr ǵoı talaı shaldar… Ol kisi ondaı bolǵan joq. Muqańnyń ózimen tikeleı, tepe-teń sóılesken tekti kisi. Uly Abaıdy sahnaǵa shyǵarǵan – sol kisi! Kishkentaı komık Qalıbek Qýanyshbaevty uly tragık akter jasaǵan – sol kisi! Dinmuhamed Qonaevtyń kabınetine kirip kelip: «Dımeke! Mynaý ne bop jatyr?..» dep aıta alatyn – jalǵyz sol kisi! Ol kisiniń erkeligin Dımekeń de kótergen. Dımekeńmen dostyǵy keremet bolǵan! Muqańmen dostyǵy keremet bolǵan! Baýyrjan Momyshulymen dostyǵy keremet bolǵan! Nurǵısa Tilendıevpen dostyǵy keremet bolǵan! Ólerinde maǵan aıtyp ketken bir aýyz armany boldy: «Ókinip ketip baram, Tuńǵyshbaı! – dedi. – Men Dımekeń men Baýyrjan Momyshulyn tatýlastyra almaı ketip baramyn…» dep jylady. Ol kezde Dımekeńe Baýyrjan Momyshuly «orystar maǵan general bermedi, geroı bermedi… sen soǵan ara túspediń…» dep ókpelegen bolý kerek… Sol kezdegi dostyqtaryn qarańyz: Baýyrjan Momyshuly Asqar Toqpanovqa aıtatyn kórinedi: «Aı, Asqar, men – dýrak nomer pervyı, sen – dýrak nomer vtoroı ekensiń!..» depti. Toqpanov: «Dýrak nomer tretıı de bar, aǵa» dese: «Bilem!.. Tilendıev – dýrak nomer tretıı» deıdi eken. Iaǵnı, úsheýi de shyndyqty aıtatyn, ádiletsúıgish, búginde qazaqqa arman bolyp qalǵan tulǵalar… Qazir bulardy saǵynǵannan basqa, saǵyna otyryp, izdegennen basqa amalymyz qalmady…

Osydan bir jyl buryn ınternetten oqyp qaldym, janyma qatty batty. Ermek Tursynov degen aqylman jigit: «Qazaqta jalǵyz aqsaqal bar edi, biraq onyń ulty nemis edi – Gerold Belger degen. Odan da aıyryldyq…» dep jazypty. Júregim sý ete qaldy. «Apyrm-aı, shyn ba… Shyn-aý…» dep qaldym.

Qazir 80-ge kelse de aqsaqal bola almaı júrgen aǵalaryma ókinemin. 90-ǵa kelse de, Muhtar Shahanovsha aıtqanda, «saqal-shashyn kúnge aǵartqan qarttarǵa» ókinemin. Aqsaqal bolyp, «Jigitter-oý!..» dep, tipti, sol Elbasyna da baryp, aǵalyq, aqsaqaldyq sóz aıtatyndaı mysy joq. Baıaǵy Shákir Ábenovtar bata berdi ǵoı, sondaı bata beretin deńgeıge jetken – brend deımiz be – ulttyq brend-aqsaqaldyń joqtyǵy ókinish. Sondyqtan da Elbasynyń tóńireginde shalalardyń júrgeni ókinishten góri qazir qaıǵyǵa, qasiretke aınalyp barady. Elbasy – bireý. Ol da et pen súıekten jaralǵan adam. Eliniń qamyn oılap otyr. Anaý-mynaý dep ol kisige jaba berýdiń jóni joq dep esepteımin. Men muny shyn júregimmen aıtamyn. Jibergen qateligi – meniń qateligim sıaqty qatty qapalanamyn. Jetken jetistigine – bórkimdi aspanǵa laqtyramyn. Ol da senimpaz adam. Senip qalyp otyr… Al álgindeı aqsaqaldardyń joqtyǵy ol kisiniń de shymbaıyna batatyn shyǵar…

– Eger sondaı aqsaqaldar bolsa, Arystanbek Muhamedıuly men Tuńǵyshbaı Qadyrulynyń arasy munshalyqty dárejege deıin ýshyqpas pa edi? Mysaly dál sondaı aqsaqaldyń rolin Asanáli Áshimov atqarsa… «Mámilege kelińder, qoıyńdar, mynalaryń durys emes, elden uıat bolady» degen aqsaqal boldy ma? Qonaev pen Momyshulyn tatýlastyrǵysy kelgendeı qazaqtan bir Toqpanov tabylmady ma?

– Sáken Júnisovtiń «Aqan seri» romany esime túsip otyr. Qasqyrdyń aty qalaı edi?

– Birishek bolsa kerek…

– Sol qasqyrdy atyp alyp, qanjyǵasyna baılap, aýylyna súıretip jaqyndaı bergende, qasqyrdyń tisi aqsıyp jatyr eken. Soǵan qarap, Aqan: «Áı, kókjal, ózińnen de bar-aý…» depti. Sol aıtpaqshy, men ózim «sútten aq, sýdan taza» bolmaıyn. Ózimnen de bar-aý, shamasy. Shyndyq aıtatyn minezimnen… Ol kisi (Asanáli Áshimov) meniń jibergen maıda-shúıde keıbir kemshilikterimdi keshirip, Arystanbekke baryp, tipti, Elbasyna barýǵa da haqylary bar… Bir Asanáli emes, Sábıt Orazbaev degen aǵam bar. Ekeýi de seksennen asyp otyr. Eki aqsaqal birigip: «Eı, anaý ıt – Tuńǵyshbaı, tiliniń totıaıyny bar.., kemshilik oda joq emes, bar, bir ashýyńyzdy berińiz…» dep baratyn jóni bar edi. Ondaı jón-josyqty, ózderiniń ornyn uqpaı otyrǵan adamdardy qalaı aqsaqal dep aıta alamyn? Qarıalarymyzdyń aqsaqal bola almaı qalǵandyǵynyń birden-bir mysaly – osy.

Men qansha jerden jyndy bolaıyn – biraq men ury emespin. Qansha jerden aqymaq bolaıyn – men sonshalyqty tentek emespin. Qansha jerden men shala bolaıyn, bir-eki kitapty ómirimde kem oqyp qoıaıyn – biraq men jemqor emespin. Men halqymdy, ultymdy, memleketimdi ynty-shyntymmen jaqsy kóretin adammyn. Sol úshin qyzmet etip júrgen adammyn – tilim úshin, ultym úshin, óner úshin… qazaqtyń óneri jerde qalmasa eken, arzandamasa eken dep shyryldap júrgen jyndymyn. Biraq men ury emespin!. Meniń armanym – jańa úrdispen jasalǵan kıno túsirý edi… «Jerkindik» dep, «dóńgelek, domalaq» dep emes, «jumyr jer» dep qazaq qana aıta alǵan eken ǵoı. Meniń qazaǵym, oryssha aıtqanda, «ıntýıtıvno» tegin emes eken ǵoı. Allanyń súıikti quly eken ǵoı. «Eı, qý qudaı, shunaq qudaı» dep, qudaıdyń ózin «tildep» alǵanda, keshiretin sebebi – sodan eken ǵoı degen uǵymymdy dáleldegim kelgen shyǵar… Áıtpese óz basyma jeter ataq-dańqym bar, alatyn ataǵymnyń bárin alǵanmyn – Memlekettik syılyqty alǵanmyn, halyq artısin alǵanmyn, bir emes, eki ordenim bar, halyqtyń aldynda súıispenshiligim bar… endi maǵan ataq úshin jumys isteýdiń qajeti joq, kerisinshe, halyq úshin, óner úshin ataǵymdy jumsap júrmin…shashyp-tógip… Qazirgi jasymda aqsha jınap, sodan bıznes jasap baıý da meniń oıymda joq. Meniń baılyǵym artymdaǵy balaǵa baılyq bolmaıdy. «Áke baılyǵy balaǵa baılyq bolmaıdy» dep qazaq baıaǵyda aıtyp ketken. Oǵan ómirde de kózimiz jetken… Balalarymnyń óz násibi ózinde…

Mysaly, bizdiń dáýirimizden 5 ǵasyr buryn bolǵan anamyz Tomırıs jaıynda spektákldi tuńǵysh ret men qoıdym sahnaǵa! Ázirge deıin júrip jatyr. Kórgen saıyn ózim kúızelip, janym aýyryp shyǵamyn. Ekinshi jaǵynan, «aı da, Pýshkın!..» degen Pýshkınniń sózimen aıtqanda, «áı, Tuńǵyshbaı, ıt ekensiń!.. jaqsy-aq qoıypsyń…» dep ózime rıza bolyp shyǵatyn kezderim bar. Spektákl sońyndaǵy Tomırıstiń bir-aq aýyz sózi úshin ǵana qoıýǵa bolady. Eles aıtady: «Áı, Tomırıs, balańnyń basyn aldyń, baıyńnyń basyn aldyń, súıgenińniń basyn aldyń, óziń ǵana qaldyń… ózińe ne qaldy?..» degende Tomırıs oılanyp turyp: «Saq degen el qalǵan joq pa? Saqtyń sary dalasy – jer qalǵan joq pa?!.» deıdi. Osy eki aýyz sózde qanshama úlken astar jatyr! Son-o-oý jıyrma jeti ǵasyrdan beri qaraı bizdiń urpaqqa – búgingi ǵasyrǵa aıtylatyn aıqaı jatyr. El men jer!.. Jıyrma jeti ǵasyrdyń astynan aıǵaılap jatyr… Osy eki murat úshin ómir súrýge bolady… Ol spektákl áli júrip tur, qudaıǵa shúkir. Sol Asanáli aǵamyz qazir teatrdyń kórkemdik jetekshisi. «Alyp tastaý kerek!..» deıtin kórinedi. Keıbir aǵalarymyz: «Halyq jaqsy kelip jatyr, júre bersin…» deıtin kórinedi. Al Abylaı hannyń ekeýin de sol Asanáli aǵamyz repertýardan aldyryp tastady. Ol kezde menen keıin teatrǵa basshy bolyp kelgen Esmuhan aǵamyz, jaqsy kisi, ana kisiden qoryqqanynan ba, álde solar tynysh bolsyn dedi me – patshamyz kórip, kózine jas alyp, dý qol shapalaqtap, rıza bolyp, spektáklden soń bizben dastarhandas bolyp, aq tilegin aıtqan, «minekeı!» degen «Abylaı handy», bir-aq jyl júrgen soń, alyp tastady… men ketken soń… 2000 jyly qoıyldy, 2001-de men kettim, 2002-de alyp tastady.

«Abylaı hannyń aqyrǵy kúnderi» deıtin spektákldi 1996 jyly Maman Baıserkenov qoıdy. Bes jyldan keıin alyp tastady. Solar repertýarda júre berse, neleri ketedi? Jaraıdy, men, Asanáli Áshimovtyń jek kóretin adamy, oınamaı-aq qoıaıyn – basqa jasqa bersin de oınaı bersin. Halyqqa akter emes, spektákl kerek. Halyqqa spektákldiń aıtatyn oıy kerek. Men de máńgilik emespin, eshqaısysymyz máńgilik emespiz, al spektákl máńgilik bolýy bek múmkin…

Al endi qazir «Tomırıs» fılmin túsireıin dep jatyr deıdi. Onyń da basy-qasynda Arystanbek júr. Mende taǵy da úreı bar… Shyn aıtaıyn, keıingi túsirilgen «Qazaq eli», qansha patrıot bolsam da, qansha handardy oınap júrsem de, kóńilime qonbady. Qulazydym. Men sol fılmde Shaıbanı handy oınaýym kerek edi, biraq mınıstr oınattyrmady. Al ol fılmdi kórgennen keıin «oınamaǵanym qandaı jaqsy bolǵan!» dedim. Halyqtyń aldynda qarabet bolatyndaı fılm túsirilgen eken. Ol fılmge 2 mıllıard teńge ketti. Bizdiń fılmge bólingen 450 mıllıondy Arystanbek Muhamedıuly sol fılmge laqtyrdy. Oǵan haqysy joq edi. Demek, bizdiń fılmdi toqtatýdaǵy maqsaty – «Qazaq eline» aqshany quıý ma, sonan soń menen kek alý ma? Osy eki arasyn bilmeımin…

– Ekeýińizdiń arańyz ózi o basta neden bastaldy, qandaı máseleden bastaldy? Mınıstr bolyp kele salysymen birden fılmmen, sizben ustasty ma?

–  Men akterlik sheberlikten sabaq beremin – 1989 jyldan beri! Ár tórt jyl saıyn túlekterdiń qanatyn qataıtyp, tárbıelep ushyramyn. Meniń oqytqan balalarym, qudaıǵa shúkir, bári de árbir teatrdyń ortańqoldaı akterleri. Óner ınstıtýtynda akter sheberliginen qabyldaıtyn master (sheber, kórkemdik jetekshi, ıaǵnı, men) kelgen abıtýrıentterdiń ishinen adaspaı tańdap, talǵap alýym kerek. Kózinen nur kórýim kerek, júreginen bir erekshe sezim kórýim kerek, sahnaǵa shyqqanda kóz toıatyndaı jigitteri – biri tulǵaly, biri orta boıly, biri kishirek, qyzdary sulý bolý kerek. Sol abıtýrıentterdiń ishinen ózi oqytatyn shákirtterin tańdap, talǵaýda kórkemdik jetekshige ǵana ruqsat berilgen. Basqa eshkim aralaspaý kerek buǵan.

Arystanbek rektor bolyp kelgennen keıin, 2012 jyly men kýrs qabyldadym. Shynymdy aıtaıyn, men de qazaqpyn ǵoı, sonshalyqty kápir, kisápir emespin ǵoı. Kýrs qabyldardyń aldynda rektorǵa bardym: «Arystanbek, men bıyl qabyldaımyn. Beretin 12-aq grantyń bar eken. Endi, saǵan bir-eki adam zvondaǵan shyǵar, buıymtaı aıtatyn tanysyń bar shyǵar, týysyń bar shyǵar, ótinish aıtqan shyǵar… ondaı adamdaryń bolsa, bir-eki adamnyń atyn aıt, men daıyndaıyn. Sóıtip, ózgeler bilmeıtindeı etip, sol aıtqan bir-eki balańdy alaıyn…» dedim. Bul – qazaqılyq, túsinýshilik, basshy retinde ony syılaǵan syı-qurmet… Oǵan ótinish jasaǵan adamdar bolsa, kóńili qalmasyn, rektor bola tura «oryndaı almady» degen sóz kelmesin degen oı… Qudaı tur tóbemde – aldyna bardym. «Boldy, aǵa, aıtam, aıtam…» dep qaldy. Bizdiń emtıhandar basqa výzdardaǵydaı emes, basqasha ǵoı. 15-20 kúndeı talǵaý, irikteý komısıasy jumys isteıdi, ony ózim basqaryp otyramyn, sahnaǵa shyqqan ár balany muqıat tyńdap, tańdaımyn. Meniń kýrsyma 300-400-deı adam keledi – 12 orynǵa!.. Talǵaý óte qıyn. Talapkerler birinen soń biri kelip jatyr, kelip jatyr. Osy balanyń boıynda birdeńe bar-aý degenderine «sen emtıhan tapsyra ǵoı» dep, ruqsat qaǵazyn berip, irikteý talaptaryna saı kelmegenderin «aınalaıyn, sen baǵyńdy basqa jaqtan synap kór…» dep shyǵaryp salyp jatyrmyz. Emtıhan jaqyndap qaldy, «aıtam» degen rektor áli aıtpaıdy… Bir ýaqytta emtıhan bastalyp ta ketti. Ashat Maemırov ol kezde «Teatr» fakúltetiniń dekany. Sol kelip otyrdy. Emtıhan bastalarda soǵan aıttym: «Aıtpaqshy, ana kisi maǵan óziniń bir-eki balasynyń tizimin berem dep edi, sen baryp kelshi…» desem, «men bilemin… mende…» dedi. «A, jaqsy boldy ǵoı» dep, emtıhandy bastadyq. Pákene boıly bir bala shyqty. Onsha emes… Qasymda otyrǵan dekan «mynaý» dep sol balany ymdady. «Oıbýı, qudaı-aı… jaraıdy, ul ǵoı, toqpaqtap-toqpaqtap birdeńe qylarmyn…» dep, joǵary bal qoıyp, ony jiberdim.

Bir qyz shyqty. Boıy soraıǵan, túsi sýyqtaý. «Mynaý» dep taǵy kórsetti. Ózim de aldynda «dopýsk» bergende oılap qoıǵanmyn, «toqpaqtasa, birdeńe shyǵar ma eken» dep. «A, jaraıdy» dep ony qabyldadym.

Taǵy bireýdi kórsetti. Tipten nashar. «Men ekeý dep edim ǵoı…» dedim. «Endi…» «Jaraıdy…» dep, oǵan da táýir baǵa qoıdym. «Ýh, boldy ǵoı… endi ózimniń tańdaǵandarymdy alamyn ǵoı» dep kirisip jatqanda, taǵy «mynaý» dep kórsetedi. «Óı, toqta… men eki-úsh adam degenmin… úsheýin aldyq…» desem, «endi… ózińiz bilińiz… tizim mine…» dep 11 adamnyń tizimin berip otyr. «Men sonda kimdi oqytamyn?.. – dedim. – Jaraıdy, men bárin qaraımyn, boılarynda birdeńe bolsa alamyn, bolmasa, almaımyn…» dedim. Sóz bergenim – úsheý me, úsheýin aldym da, qalǵandaryn almaı qoıdym. Emtıhanymyz saǵat túngi 11-lerde bitti. Kelinshegim ekeýimiz mashınamen úıge qaıtyp baramyz. Túngi saǵat 11.30-darda maǵan Arystan telefon soǵady. «Eı, sen nege meniń aıtqanymdy istemeısiń?» dep bastady. Dál osylaı «SEN!» dep…

– Arystan, men… – deı bergenim sol edi, tyńdamaıdy.

– Sen meniń kim ekenimdi bilmeı júr ekensiń!..

– Áı, Arystan, tyńdasaıshy… – deımin, tyńdamaıdy.

– Men seni erteń jumystan shyǵaryp jiberemin!.. Seniń ornyńa Sábıt Orazbaevty alamyn!.. Sen bilmeı júr ekensiń meniń kim ekenimdi!.. Sen nege aıtqandy oryndamaısyń?!.

– Áı, Arystan, men oryndadym ǵoı aıtqanymdy… – deımin, tyńdamaıdy. «Birdeńe-birdeńe» dep aıǵaılap jatyr. Qoımaǵan soń: – Poshel ty na trı býkvy!.. – dep orysshalap, telefon tutqasyn tastaı saldym. Qasymdaǵy kelinshegim «oıbaı, nege olaı dep aıttyń, ol bastyǵymyz ǵoı, uıat boldy ǵoı…» dedi. Qoımaı jatyr, qaıtem?.. Ne sózimdi tyńdamaıdy…

Sol kúni túnimen uıyqtaı almadym. Tańerteń bardym. Meniń emtıhanym bitip ketkendikten maǵan emtıhan kezinde akademıaǵa kirýge ruqsat joq. Kireıin desem, aldymda «ohrana» tur. «Úsh áriptiń» jigitteri júr. «Men kirip otyra turaıyn» dep edim, kirgizbedi. «Rektor keldi me?» dep edim, «kelmedi» dedi. Saǵat 10-ǵa taman keldi. «Arystan, keshegi jaıynda sóıleseıin dep, qabyldaý bólmeńe kirip kútip otyraıyn dep edim, mynalar kirgizbeı jatyr, meni alyp kir» dep edim, bylaı bir qarady da, turǵan jigitterge: «Mynany kirgizbeńder!» dep ketip qaldy. Men qazaqshalap taǵy boqtadym: «Óı, ákeńniń…» dedim de, ketip qaldym. Sodan eki jyl sóılesken joqpyn. Jumysymdy isteı berdim. Sodan ol eki jylda mınıstr bolyp ketti.

2014 jyly meniń fılmimniń «fınansırovanıesi» bastaldy. Fılmde aqsha kóp ekenin biledi. «Qazaq eli» bar, basqa bar.., fılmderdiń tizimin kórgende «mynaý ne fılm?.. Tuńǵyshbaı Jamanqulov?..» degen bolsa kerek. Men «logıka» boıynsha aıtyp otyrmyn… Báleniń bári sodan bastaldy. Sodan keıin baǵanaǵy aıtqan Talǵat Jánibekov teledıdardan aıtqan «jazba hat» — «ana jaq bálenbaı aqsha surap jatyr» degen… Sodan keıin álgi qyz… ony menen kórdi, «sen uıymdastyrdyń» dep. Osynyń bári ýshyǵyp, aıaǵy osylaı boldy.

– «Sol qyzdy Jamanqulov uıymdastyrdy» degen áńgime ne sebepten shyqty? Ondaı sózdiń taraýyna qandaı da bir negiz bar ma? Ol qyzdy tanısyz ba?

– Ol sóz eshqandaı negizsiz, dálelsiz sóz. Ol qyz meniń kýrsymnan bir kýrs joǵary oqyǵanyn bilemin, ózin tanymaımyn. Sábıt Ábdihalyqtyń aıtýynsha, (keıingi bir kezdesýlerde aıtty): «Joq, kóke, ol qyz «sizdiki» emes eken, ony ózi moıyndady» dedi. «Arystanbek moıyndady, «Tuqańnyń bul jerde jazyǵy joq eken dep aıtty» dedi…

Endi qaıta-qaıta aıtatyn sálemi: «Ana aqshany quısyn.., myna hatqa qol qoıyp bersin… sodan keıin biz isti jabamyz…»

Men aıttym, «quıǵanym – meniń moıyndaǵanym ǵoı?!. Qalaı quıamyn men? Birinshiden, meniń aqsham joq. Ekinshiden, men ony quımaımyn. Nege? Óıtkeni men alǵam joq ol aqshany! Nege quıýym kerek?..» dedim. Aldymen meni arashalap alyp shyqsyn, sonda men Arystandy «azamat!» dep, kez-kelgen buqaralyq aqparat quralynda aıtamyn. «Men qatelesken ekenmin, Arystan azamat eken!.. İri tulǵa eken!.. Aıtqanyn oryndady, meni páleden qutqaryp qaldy! Meniń jazyǵym joq edi! Óziniń mınıstrlik qyzmetin paıdalanyp, meni dáleldep shyǵyp, sotta meni qorǵap, meni arashalap aldy!» dep ómir baqı aıtyp ótemin. Al aldyn ala, «asatpaı jatyp quldyq» dep, men ondaıdy jaza almaımyn dep, úsh-tórt ret jańaǵy hatyna qol qoıýdan bas tarttym.

– Oılap otyrsam, akademıadan bastalǵan kıkiljińdi sol kúni sheshýge bir tyrysypsyz. Keıingi Eńlikke baılanysty daýda keshirim surap taǵy da aldyna barypsyz. Aralaryńyzdaǵy konflıktini sheshýge, ol kisimen túsinisýge siz birneshe ret talpynypsyz. Ne sebepten ol kisi mámilege kelgisi kelmeıdi dep oılaısyz?

– Sosyn, úshinshi ret, men erekshe qurmet tutatyn úlken aqsaqal bar – Músilim Daıyrbekov degen, sol kisi tergeý júrip jatqan kezde ony shaqyryp alyp, meni shaqyryp alyp, taǵy da osy Almatydaǵy bir kafege aparyp, tatýlastyrmaq boldy. Arystannyń qasynda úsh-tórt «ohranasy» bar. «Áı, qaraǵym, ekeýiń de bir ónerde júrgen adamsyńdar. Qaraǵym, Tuńǵyshbaıdan kiná bar endi… Sen mınıstrsiń ǵoı, qolyńda bılik bar, munyń qolynda bılik joq… emosıamen aıtyp qalǵan shyǵar… qoıyńdar, endi, tatýlasyńdar, uıat bolady… Tuńǵyshbaı Jamanqulovty sottap jiberipti degen sóz saǵan da jaqsy emes, «sottalyp ketti» degen Tuńǵyshbaıǵa da jaqsy emes. Seniń de artyńda sóz qalady, bunyń da artynda sóz qalady. «Birin-biri sottatyp jatqan qazaq» degen sóz uıat bolady… Qoıaıyq, aınalaıyn… aldyńa barypty ǵoı, keshirim surap… Qazir de, mine, aldyńda otyr, renjimesin dep otyr…» dedi. Sondaǵy aıtqany: «joq… pajalysta-pajalysta… biraq statá bolady, statá bolmaı qoımaıdy…» dedi de turyp júre berdi. Iaǵnı, kónbegeni, aqsaqaldy tyńdamaǵany. Únsiz qaldyq biz…

Barlyq aqshany shashyp, tógip, soǵan ege bolyp, qol qoıyp, aqshany alyp jaratqan adam – Iýdına degen orystyń qyzy aqtalyp shyǵaıyn dep otyr, men – dattalyp shyǵaıyn dep otyrmyn. Bir qaǵazda qolym joq, bir aqshaǵa eshqandaı qatysym joq, tek qana aılyǵymdy aldym – ony moıyndaımyn, aılyǵyma saı jumys istedim, barmaǵan jer, baspaǵan taýym joq. Endi tek sýdıanyń ádil sheshimin júregimiz tolqyp kútip otyrǵan jaǵdaı…

Bilmeımin… Atam qazaqtyń sózi bar ǵoı, «zamanyń túlki bolsa, tazy bop shal» deıdi. Osy maqal durys pa, burys pa, bilmeımin. Túlkini men tazy bop shalý úshin ne isteýim kerek? Álgi túlkiniń aıarlyǵyna aıarlyq qosýym kerek pe? Zamanyń osylaı burylys-bultalań bop turǵan kezde sol burylys-bultalańnyń ishinde men de qalýym kerek pe? Álde osy shyndyǵymdy qorǵaý úshin azdap ótirik aıtýym kerek pe? Keıde shyndyqty qorǵaý úshin ótirik te aıtýǵa bolady emes pe? Ýaqyty kelgende aıtý úshin dál qazir meni kinálaýshylardyń yǵyna azdap bolsa da jyǵylýym kerek pe?.. Bilmeımin… Onda men ózimdi ózim keshire almaımyn… Biraq men bostandyǵymdy saqtap qalýym múmkin… Erteń halqymnyń aldynda osy shyndyǵymdy aıtýǵa múmkindik týatynyn bilemin – eger sondaı jaǵdaıda bolsam… Eger olar talap qoısa, «jaraıdy, eger osylaı bolsa, men qutylamyn ba?» dep, sol talaptaryn oryndaımyn ba? Oryndamaımyn ba? Talaptaryn oryndasam, halqym qalaı túsinedi? Oryndamasam, men qaı kúıde bolamyn? Sony bilmeımin…

– Advokattaryńyz qandaı keńes berip otyr?

– Advokattar – kádimgi advokattar… talaıdy kórgen advokattar…

– Advokattaryńyzǵa senesiz be? Árbir aqpardy búge-shigesine deıin qoparyp, tekserip, zerttep, sizge paıdasy tıetin kez-kelgen málimetti, dáleldi tolyq jınap, ásirelep aıtqanda, «kınodaǵy advokattardaı» jumys istep júr me?

– Tolyqtaı senemin dep, janyn salyp, júregimen jumys istep júr dep aıta almaımyn. Olar qazirgi zamanǵa saılanǵan advokattar. «Bylaı jasaý kerek» dep maǵan aıtyp júrgender de bar… Árıne, olardyń aqyly: «Sizdi talatýǵa bermeýdiń joly mynadaı… artqa bir qadam jasaýyńyz kerek shyǵar…» dep aıtyp júr.

– Mýjıkov degen tergeýshiniń sizden qalaı jaýap alǵanyn aıttyńyz. Sol kezde advokattar qasyńyzda boldy ma? Kýáger retinde rastaı ala ma? Jáne sol Mýjıkovty sot prosesine shaqyrta ala ma?

– Alǵashqy aldyn-ala uıymdastyrylǵan, jazyp bergen, oqyp bergen, zorlap jazdyrǵan «moıyndaýlardy» bergende qasymda Narataýova degen advokat boldy. Ol advokat sotta sonyń bárin dáleldep berdi. Sodan soń advokattar, basqalardyń da advokattary bar, ana «moıyndaǵan» vıdeony kórgennen keıin, «Mýjıkovty shaqyraıyq» dep, hodataıstvo berdi. Biraq sot myrza muny qabyldamady. Mynadaı ýáj aıtty: «Al, jaqsy, men shaqyraıyn. Sender sonda sol Mýjıkov sonyń bárin moınyna alyp, «ıá, men sóıtip edim» dep aıtady dep tursyńdar ma?.. –  dedi. – Ol úıtip aıtpaıdy. Odan saıyn taǵy pálege qalasyńdar… Onyń ne keregi bar?..» –  dep bizdi toqtatty. Biz oılanyp qaldyq.

Jaqynda ınternetten bir nárse oqydym – Shákárimdi atqan Qarasartov tarıhta Qarasartov bop qaldy ma? Endi ony aqtap jatqandar bar eken. Iaǵnı, Qarasartovtyń ózi atpapty-mys, ol sol kezde OGPÝ-dyń aýdandyq bóliminiń bastyǵy bolǵandyqtan tek atý týraly úkimge qol qoıǵan adam eken-mys. Ol jańaǵy Qarasartovtyń urpaǵynyń aqtalýy shyǵar… Qansha degenmen, óz qolymen atpaǵanmen, bir ǵana «qolymen» («podpısimen», úkimimen) Shákárimdi atyp otyr…

Al Mýjıkov… Baýyrjan degen atty ákesi jaqsy úmitpen qoıǵan shyǵar. Biraq bul jigittiń aǵa syılaý, ádildiktiń aýylyna qoný, júıeleý, júıemen jumys isteý, sosyn Elbasynyń aıtyp otyrǵan tapsyrmasyn – «adamdardy bultartpas dáleldi jaǵdaıda ǵana tutqyndańdar»  degen sóziniń bárin aıaqasty qylǵany anyq. Qojamjarov myrzany qabyldap otyryp – ol kezde meniń tergeýim júrip jatyr – sonda oǵan Elbasy orysshalap aıtty, qazaqshasy jańaǵy: «Kiná taǵylǵan adamdardyń kináli ekendikterine tek bultartpas dálel bolǵanda ǵana qamańdar…» dedi. Zańda da solaı. Al meniń jaǵdaıymda bultartpas dálel túgili, tyrnaqtaı dálelderi joq, bireýdiń sózi arqyly, japqan jalasy arqyly, dálelsiz, meniń saǵymdy syndyryp otyr… Sondyqtan… tarıhta Mýjıkov ta qalady… Baýyrjan inim… Biraq endi «shash al degenge bas alatyndaı» sonshama halyq jaýy emespin ǵoı. Bolmaǵan nárseni sol jaqqa baryp, «bolmady, dáleldeı almadym» dese, basyn shaýyp tastar ma edi onyń? Jaraıdy, bir jyl óspeı qalar, endigi jyly óser edi ǵoı. Kerek juldyzyn alar edi basqa jumystan da… Bul – úrketin, shoshıtyn úrdister, shoshıtyn tirlikter. Aryǵa ketpeı, ózimen ólsin deıtin nárseler…

– Sýdıanyń aty-jóni kim? Ol kisi sizderdiń ochettaryńyzdy, jasaǵan jumys obemdaryńyzdy, daıyndyq barysynda túsirgen materıaldaryńyzdy kórdi me?

– Sýdıanyń aty – Shákirov Táken Shaımanovıch. Ol kisi sońǵy otyrystardyń birinde eki saǵat boıy búkil jasalǵan materıaldy kórip shyqty. Tapjylmaı otyryp kórdi. Jumys jasalǵanyna kózi jetti dep oılaımyn. Bir jerde bizdi kinálaýshy mınıstrliktiń ókili: «Oı, myna kaskaderlardyń jumysy túk emes qoı… qymbatqa jaldaǵan…» degendeı sózine: «Joq, Qazaqstannyń kaskaderlary óte sapaly jumys isteıdi…» dedi.

– Bizdiń bilýimizshe, Qazaqstannyń kaskaderlary sheteldik, reseılik, amerıkalyq fılmderge túsedi jáne gonorarlary az emes…

– Iá, sony aıtyp qaldy, «Qazaqstannyń kaskaderlary dúnıejúzilik deńgeıde jumys istep jatyr» dep. Soǵan qaraǵanda olardyń jumysyn jaqsy biletin bolsa kerek. Qalaı bolǵanda da, sýdıa bizdiń istegen jumysty kórdi. Professıonal kıno jaǵynan habary bolmasa da, qansha qajyr, qansha eńbek ketkenin baıqady. Biraq tóbesinde turǵan «judyryq» júregindegi ádildikke jol bermeı tur-aý deımin…

– Aýrýhanada jatqan kezińizde dárigerler qalaı qarady?

– Úsh márte jattym. Dárigerler óziniń Gıppokratqa bergen antyn oryndap, kómegin jaqsy jasady. Biraq olarǵa tergeýdiń adamdary kelip, dárigerlerdi tekserip, «aýyryp jatqany ras pa?» dep, kózderin jetkizip ketipti. Ekinshi ret aýyryp jatarymda – men «Sovmınniń» aýrýhanasynda tirkeýlimin – soǵan baryp jatarymda, ol jerdegiler de «taǵaıyndalatyn» adamdar ǵoı – «sizdi jatqyza almaımyz» dedi. «Bizge de jan kerek» degen sózdi aıtqan joq, biraq «endi jatqyza almaımyz» dedi. Sol kezde meni sol emhananyń psıhoterapevti: «Joq, myna kiside qazir depressıa, bul kisini «psıhonevrologıaǵa» jatqyzý kerek» dedi. Sóıtip, sol bólimde 15-20 kúndeı jattym. Sonda meniń jaǵdaıymdy estip, Máskeýde oqyp jatqan balam: «Instıtýttan shyǵamyn.., ketemin, úıge baramyn, papama baramyn…» depti. Ony estigen men shok bop, dirildep jatqanymda – eki qolymda aspaly ýkol – tóbemde Mýjıkovtyń jibergen tergeýshisi turdy. «Erteń tergeýge kelýińiz kerek, mine shaqyrtý, qolyńyzdy qoıyńyz» deıdi. «Shyraǵym, meniń jaǵdaıymdy kórip tursyń ǵoı, qolym dirildep jatyr, qalaı qol qoıamyn?..» dedim. Tóbemde dáriger tur, men jatyrmyn… «Ia ofıser, aǵa.., ıa ofıser… men aıtqandy oryndaýym kerek…» deıdi. «Aıtyp bar nachalnıgińe! Men jatyrmyn, tura almaımyn! Qalaı turamyn – solaı baramyn!..» dedim. Sóıtip, olardyń bólimshe bastyǵyn, meni emdegen dárigerdi shaqyrtyp alyp, olardy da tergegen! Tergep, olar meniń aýryǵanymnyń ras ekenin dáleldep bergen. Sonda, ózime osyndaı jala jabylǵanda, eshqandaı mán bermeı, qınalmaı júre beretin taspyn ba men?.. Nemene?.. Aýyra almaımyn ba men?.. Meniń  aýrýym sonda olar úshin ótirik bop tur ma?.. Sonda men qashyp júrgendeı jaǵdaıdamyn ba?!.

– Kerisinshe, áý basta siz tergeýge óz aıaǵyńyzben bardyńyz emes pe?

– Óz aıaǵymmen, óz máshınemmen bardym. Sonda máshınemdi de bermeı qoıdy, 20 kúndeı solardyń «tutqynynda» turyp qaldy. Qaltamdaǵy búkil dokýmentterimdi de alyp aldy. Bermeı qoıdy. Meni kepildikpen jiberdi, biraq máshınemdi bermedi. Nem bar, nem joǵyn bárin tekserip qoıypty, ıaǵnı sot sheshiminsiz, tipti, tergeý bastalmaı jatyp «dúnıe-múlkimdi tárkileý» — «konfıkasıa ımýshestva» jasapty. Ol tizimdi kórgende meniń kelinshegimniń kóńil-kúıi buzylyp ketti, «kóke, bizde túk joq eken ǵoı» dedi. Bir-eki jer telimderi bar eken, onyń ózi meniki emes, aǵaıyndyki, meniń atymda bolsa kerek. Jáne baıaǵyda alǵan bir máshınem bar, «Camri», onyń ózin inime bergenime talaı jyl bolǵan. Al qazirgi minip júrgen eki máshınem – eldiń maǵan syılaǵan, «mingizgen attary». Iaǵnı, menen «kámpeskelep» alatyn dym joq. Meniń álgi ustalyp jatqandar sıaqty ushaǵym, tikushaǵym, kemem, Dýbaıda onshaqty úıim, Túrkıada kotedjim, Eýropada vıllam, qos-qostan túrli qymbat máshınelerim, sheteldik bankterde jatqan aqsham joq! Jamanqulovty «kámpeskelep» bir qaryq bolyp qalamyz degen álgi tizim jasaýshylardyń kóńilderi jaman pás bop qalǵan shyǵar dep oılaımyn da…

Baıaǵyda bireýdiń úıine ury túsipti. Túk taba almaǵan soń, «tak jıt nelzá» dep jazyp ketipti deıdi… Sol sıaqty, olar da «oıbaı, aǵamyzdyń ataǵy dardaı, jaǵdaıy osy ma?..» degen shyǵar. Al meniń qazir alatyn zeınetaqym – 49 myń teńge. Teatrda alatyn aılyǵym – 89 myń teńge. Ómir baqı osy aılyqpen kele jatqan jáne ómir baqı osyǵan qanaǵat tutyp kele jatqan adammyn. Al Teatr qaıratkerleri odaǵyna memleketten eshqandaı qarjy bólinbeıdi, tek shyǵarmashylyq odaq. Demeýshilerdiń kómegimen jylyna «Eńlikgúldi» ótkizemin.

– Bıyl «Eńlikgúldi» ótkizýge teatrlardy bermegenin aıttyńyz. Basqa jerde ótkizýge bolmas pa edi? Ol jaǵyn oılamadyńyz ba?

– Oılap qoıdym. Myna «shýdan» aman-esen qutylyp alsam, «Eńlikgúldi» ótkizemin degen oıym bar. Burynǵy demeýshi bolyp júrgen jigitterge aıtamyn, «maǵan súıinshige «Eńlikgúldi» ótkizýge demeýshi bol» dep baramyn, olar qoldaıdy degen úmitim bar. Tabamyn, qoldaıtyn jigitter tabylady…

–  Áýeli alla, sosyn sot myrzaǵa qudaı ádildik bersin dep tileıik…

– Sot ta meniń jaǵdaıymdy túsinip otyrǵanyn bilip otyrmyn. Biraq men jas bala emespin ǵoı. Sotqa da joǵarydan «dúmpýler» bolyp jatqan shyǵar. Sol qursaýdan qutylýdyń amalyn taba almaı, ol kisi de júregi aýyryp, kúızelip júrgen shyǵar dep… ony da oılaımyn… Biri kem dúnıe… Ne isteımin? Kózsiz batyrlyq jasap, kókiregimdi ambrazýraǵa tósep, Matrosov sıaqty oqqa qulaýdyń qazir jóni bar ma? Eger men solaı mert bolsam… halyqtyń aty – halyq… onyń bir aty – tobyr… búgin shyryldap men úshin «oıboı… oıboı…» deıdi, bir jyldan keıin umytady… Ketti ǵoı talaıy umytylyp… Ne isteý kerek? Qandaı «tazy» bolý kerek qazirgi «túlki» zamanda? Osy oıda byt-shyt bop júrgen jaıym bar…

Tóbede bir alla bar. Bárin kórip tur. Biraq alla asyqpaıdy… Men asyǵamyn… meniń ómirim máńgi emes. Jasym bir jyldan keıin 70-ke keledi. Endi qansha jyl ómirim qaldy? Alla biledi ony da. Allanyń maǵan beretin shyndyǵy erteń kele me, kelesi jyly kele me, onyń arǵy jyly kele me… joq álde men bul ómirden ótkennen keıin kele me – ony men bilmeımin. Biraq allanyń asyqpaıtynyn bilemin. «Asyqsa eken» degen pendeshilik armanym bar, «búgin qoldasa eken meni» dep… biraq ol bolmaıdy ǵoı…

Muhtar Shahanovtyń bir óleńi bar:

«Jata bermes shyndyq-ıt bosaǵada,

Týra qara, kózińdi tasalama!..» deıdi.

Men halqymnyń aldynda shyndyq úshin kózimdi tasalamaı, týra qaraıtyn jaǵdaıdamyn, allaǵa shúkir! Meni osyndaı etip jaratqanyna shúkirshilik etemin. Meni osyndaı etip tapqan anama da shúkirshilik etemin. Halqymnyń betine týra qaraı alamyn. Kózimdi tasalamaımyn, kirpigimdi de túsirmeımin! Men aqpyn halqymnyń aldynda. Ónerimniń aldynda aqpyn. Ultymnyń aldynda aqpyn. Zamanym men kezeńimniń aldynda da aqpyn! Zańnyń aldynda da aqpyn!

– 70 jyl qara dep kelgen dúnıe – aq boldy, aq dep kelgenimiz – qara boldy… Búgin qara degenimiz – erteń aq bolady…

– Ol erteń… Erteńime sengim keledi. Keshegilerdiń bári búgin aqtalyp jatyr, tabylyp jatyr. Keshegi qatelikter – búgin durys ister bolyp jatyr. Keshegi durystarymyz – búgin burys bolyp jatyr. Aýmaly-tókpeli zaman. Aýmaly-tókpeli zamannyń «shynjyr balaǵynyń» astynda qalǵym kelmeıdi… «Óli arystannan tiri tyshqan artyq» degen jaman maqal bar qazaqta. Óli arystan bolý da jaqsy nárse emes, árıne. Biraq tiri tyshqan bolǵannyń nesi jaqsy?.. Qudaı biledi… jáne meni túsinip otyrǵan sot myrza biledi… Álgi joǵarydan keletin tegeýringe shydas beretindeı alla taǵalam oǵan da kúsh berse eken dep tileımin!.. Óıtkeni meni kinálaıtyn birde-bir dálel joq!..

 – «Er jigittiń basyna ne kelip, ne ketpeıdi» degen sóz bar ǵoı, aǵa. «Er jigit búgin maldy, erteń malsyz» deıdi… qandaı jaǵdaı bolsa da, tipti, basyńyzǵa is túsip jatsa da, eshqashan synbańyz. Dál osy minezińiz joǵalmasyn. Búgin bolmasa, erteń – túptiń túbinde shyndyq jeńedi. Soǵan seneıik, sodan úmitteneıik. Bizdiń tek alladan tilek tileýge, duǵa jasaýǵa ǵana kúshimiz jetedi.

– Rahmet! Alla kúsh bersin!

–  Alla sizge de qýat bersin! Tursynjan Shapaıdyń «Qazaqtyń jany» degen shaǵyn ǵana áńgimesi bar. «Fenıks qustyń kúli bolǵaı edik…» dep aıaqtalady. Sizdiń «Fenıksińiz» de – fenıks qustyń kúlindeı –  qaıta tirilsin dep tileımiz!..

Suhbattasqan Sáýle Ábedınova

P.S. Osy suhbatqa qatysty Tuńǵyshbaı Jamanqulovqa aıtar ýáji ne berer jaýaby bar kim-kimdi de tyńdaýǵa jáne bir sózin ózgertpeı, qaz-qalpynda jarıalaýǵa ázirmiz.

Derekkóz: "Aqjúnis" jýrnaly