Kúni keshe ǵana QHR astanasy Pekınde «Bir beldeý – bir jol» halyqaralyq yntymaqtastyq forýmy shaqyryldy. Oǵan bizdiń prezıdentimiz ishinde 30-ǵa jýyq eldiń basshylary men úkimet basylary, BUU syndy halyqaralyq uıymdardyń basshylary qatysty. Osynyń ózi-aq bul forýmnyń, túptep kelgende osy strategıanyń tym mańyzdylyǵyn ańǵartsa kerek.
2013 jyldyń qyrkúıeginde Nazarbaev ýnıversıtetinde QHR tóraǵasy Sı Szınpınniń aýzynan kádimgi Jibek joly boıynda otyrǵan elderdi murnaǵy Jibek jolyn qaıta jańǵyrtyp «Jibek joly ekonomıkalyq beldeýin» qurýǵa shaqyryp tuńǵysh jarıalanǵan bul bastama, bir aı óter-ótpesten Indonezıa elinde Ońtústik-SHyǵys Azıa elderin birlesip «teńizdegi jibek jolyn» qaıta kóterýge shaqyrǵan úndeýmen tolyqty. Tý basta bir nıetten qaınar alatyn osy eki bastama keıin kele «Bir beldeý – bir jol strategıasy» atymen úgittelip jarıalana bastady. Demek, Qytaı tarapynan jete oılastyrylyp jasalǵan strategıa ózge elge bastama, úndeý, shaqyrǵy esebinde tastalǵan-dy. 3 jyldan astam praktıkalyq úrdisten ótken bul qujat búginderi 100 elde tanylyp, onyń 40 neshesi ony óziniń ekonomıkalyq strategıalyq baǵdarlamalarymen ushtastyra atqara bastady. Onyń kókeıtestiligi men pragmatıkalyǵynyń, ómirsheńdiginiń ózi osynda jatyr.
Bar gáp Qytaıdyń órkendeýinen bastaý alady. Sońǵy 40 jylda ushqan qustaı derlik qarqynmen (jyldyq ósimi 36 jyl boıy ortasha eseppen 9.7 paıyzben) damyǵan Qytaı İJÓ kólemi boıynsha 2010 jyly Japonıany artqa tastap, jersharyndaǵy ekinshi iri ekonomıkaǵa aılandy. Taǵy sol jyly onyń eksport kólemi Germanıany basyp ozyp, dúnıedegi eń iri eksporttaýshy el bolyp tanyldy. 2013 jyly eksport jáne ımportty qosqandaǵy jalpy saýda aınalymy (4,16 trıllıon dollar) Amerıkadan asyp, dúnıedegi eń úlken eksport-ımport derjavasy atandy. Sondaı-aq, ol 130-dan astam eldiń birinshi saýda seriktesi. 2014 jyly úshinshi ınvestısıa quıýshy el dep tanyldy. Endigi jerde dúnıejúzi elderi odan óziniń qýatyna saı halyqaralyq mindettemeler arqalaýyn kútedi. Sáıkes mindetterdi moınyna alýǵa kelise otyra QHR halyqaralyq qaýymnan ózine de tıisinshe «sóz» – tórelik quqyq berýin suraıdy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin Amerıka bas bolyp jasaǵan halyqaralyq erejelerdi qaıta qaraýǵa nemese ony ózgertýge qatysýǵa talaptanady. 2009 jyldyń ózinde-aq, QHR sol tustaǵy tóraǵasy Hý Szıntao AQSH prezıdenti Obamamen Qytaıdyń dúnıejúzilik banktegi úlesin, halyqaralyq valúta qoryndaǵy úlesin kóbeıtý jaıynda kelisedi. Alaıda bul kelisimdi AQSH Parlamenti qabyldamaı tastaıdy. AQSH kerisinshe óziniń Azıa-Tynyq muhıt aımaǵyndaǵy geosaıası-ekonomıkalyq múddesiniń qaýipsizdigin qamtamasyz etý jáne osyndaǵy strategıalyq basymdyǵyn saqtap turý úshin, Azıa-Tynyq muhıt aımaǵyna qaıta oralý strategıasyn qabyldap, «Tynyq muhıt jaǵalaýy halyqaralyq yntymaqtastyq sharty» TRR jáne «Muzdy muhıt jaǵalaýy saýda-ınvestısıalyq yntymaqtastyǵy sharty» TTİR degenderdi uıymdastyrady. Biraq, Tynyq muhıttyń batys jaǵasyn tutas jaılap otyrǵan Qytaıdy shaqyrmaıdy.
Osyndaı jaǵdaıda, QHR tóraǵasy Sı Szınpın 2013 jyly arasyna aı túsirmeı irkes-tirkes atalǵan eki bastamany jarıalady. Buny tek shamshyldyqtyń áseri dep túsinsek qatty qateleser edik. Qytaı endi Amerıkany orap ótip, bútin Azıa men Eýropa qurlyǵyn tıanaq etken úlken yntymaqtastyq alańyn jasaýdy maqsat etti. Oǵan «múddelester tutastyǵy», «taǵdyrlastar tutastyǵy», «mindettester tutastyǵy» degen at berdi.
Ary qaraı buǵan Qytaıdyń erik-jigeri de, qýaty da jetetin edi. 2016 jylǵy esepte AQSH-tyń İJÓ 17 trıllıon bolsa, Qytaıdiki 11,6 trıllıonǵa jetken, jýyq jyldary Amerıka İJÓ 2 paıyzdyń ary jaq-beri jaǵyn kórsetse, Qytaıdyń ósimi 6,5 paıyzdy qamtamasyz etip tur. Demek alshaqtyq azaıyp kele jatyr jáne Qytaıdyń AQSH-ty basyp ozar kúni de taqap keledi degen sóz. Búginderi Qytaı dúnıedegi shetel valútalyq qory eń kóp (2014 jyly 3,84trıllıon) jáne eń iri satyp alýshy el sanalady. Sondyqtan da ol 50 mıllıard shyǵaryp Azıa ınfraqurylym ınvestısıalyq bankin, 40 mıllıard shyǵaryp «Jibek joly» qoryn quryp, «Bir beldeý – bir jol» strategıasyn qoldap otyr. Kúni keshegi forýmda Sı Szınpın Azıa ınfroqurylym bankine taǵy 10 mıllıard quıatynyn málimdedi. 2010 jyly Qytaı quny 10 trıllıondyq somamen Amerıkanyń 1895-2009 jj. 115 jyl saqtap kelgen dúnıedegi eń iri óndirýshi el ataǵynyń orynyn aldy. Jersharyndaǵy irgeli 500 ónerkásip óniminiń 221 túrin óndirýden Qytaı 1-orynda. Qytaı tek qaltasyna senip «qaǵynyp» otyrǵan joq, onyń áskerı áleýeti de kisi qorqarlyq dárejede ósip keledi. Qazir jersharynda AQSH jáne QHR – osy 2-aq eldiń qorǵanys shyǵyny 100 mıllıardpen sanalady, onyń ústine AQSH áskerı salaǵa bóletin qarjysyn salystyrmaly azaıtyp jatsa, QHR jylyna 10 paıyzǵa deıin ósirip otyr. Qoryta kelgende, Qytaı óz áreketine kádýelgi daıyndyqpen jáne «turysatyn jerińdi aıt» deıtin senimmen kelip otyr.
Bul strategıanyń qaltarysynda Qytaıdyń kóz alda dóp kelip otyrǵan ámálı máseleleri de bar. Álemdik daǵdarys bastalǵaly beri «álemniń fabrıkasy» atanǵan Qytaıdyń eksporty da aıtarlyqtaı zardap shekti, eksport kólemi azaıdy, syrtqa baǵyttalǵan zaýyt-fabrıkalar kóptep jabyldy. İshki eńbekkúsh qunynyń ósýimen shetelderdiń Qytaıdaǵy óndiristeri eńbek kúshi arzan úshinshi elderge kóshe bastady. İshki suranysty arttyrý arqyly naryqty qutqarǵysy kelgen talpynystar óndiris qýatynyń artyp qalýyna uryndyrdy. Osynyń bári syrtqy naryqty asyp qalǵan óndiristi syrtqa jótkeý tásilimen ashýǵa ıtermeledi, sýbektıv jaqtan alǵanda tómen deńgeıli óńdeýden osyndaı jolmen qutylý joly qarastyryldy. Al maqsatty baǵyt retinde shıkizat qory mol, ekonomıkasy mesheý, ınfraqurylymy kenje, óndiris qýaty álsiz Orta Azıa, Orta shyǵys, Tústik Azıa, Shyǵys Eýropa, Soltústik Afrıka elderi nazarǵa alyndy. Demek, budan bylaı Qytaı osy elderge óziniń bastapqy ám tómen deńgeıli óndirisin tası bastaýy múmkin.
Shıkizat qory degennen shyǵady, Qytaıdyń qýaty men suranysy turǵysynan baǵamdaǵanda, ol shıkizatqa jáne energetıkaǵa tym kedeı, sosyn da oǵan óte-móte táýeldi el sanalady. 2014 jylǵy esepte Qytaıdyń syrttyń munaıyna táýeldiligi 60%-dan (308 mıllıon tonna ımporttaǵan), temir rýdasyna táýeldiligi 60%-dan (869mıllıon tonna ımport ) asady, tabıǵı gazǵa táýeldiligi 32.2%. Osyndaı halde Qytaıdyń shıkizat jáne energetıka resýrstarynyń kelý qaınaryn kóptaraptandyrý jobasy onyń ekonomıkalyq qaýipsizdigin kesirden aýlaq qylýdyń ózekti máselesine aınalyp otyr.
Qytaı eseptep qoıǵan, ótken 10 jyldyqta Qytaımen «Bir beldeý - bir jol» jaǵalaýy elderiniń saýda aınalymy jylyna 19%-dyq, tikeleı ınvestısıasy jylyna 46 paıyzdyq qarqynmen ósip kelgen. 2015 jyly eksport jalpy bettik qulaǵannyń ózinde, jaǵalaý elderine 10% artqan. Qytaıdyń jaǵalaý elderine eksporty onyń jalpy eksport kóleminiń 28%-yn, ımporty23,4%-yn ustaıdy. Budan shyǵatyn qorytyndy sol, Qytaı áý basta bul elderdi beker tańdamaǵan. Onan syrt, 1jaǵalaýdyń1 jan sany 4,4 mıllıard, ekonomıka kólemi shamamen 21 trıllıon dollar, jeke-jeke jersharynyń 63% jáne 29%-yn ustaıdy. Kelesi 8-10 jyl kóleminde Azıa elderiniń ınfraqurylymdyq qarjy suranysy 800 mıllıard0a jetedi. Qanshama kómeski resýrs!
Qysqasy, «Bir beldeý – bir jol» jobasy osy joba arqyly óziniń kóz aldaǵy máselelerin retteı otyra, iri ekonomıkalyq derjava esebinde, erejege boısynýshydan ereje jasaýshyǵa talpynys jasaǵan Qytaıdyń «Qytaı armanyn» iske asyrýynyń tetigi ispettes.
Qurmet QABYLǴAZY
