Atyraýǵa Golandıanyń Qazaqstandaǵy, Tájikstandaǵy jáne Qyrǵyzstandaǵy tótenshe jáne ókiletti elshisi Dırk Ian Kop jumys saparymen kelipti.
Ol Atyraý oblysynyń ákimi Nurlan Noǵaevtyń qabyldaýynda bolǵan. Aıtpaqshy osy qabyldaýda ákim elshige: «Qazaqsha sóıleseıik. Keleside úırenip kelińiz» degen bolatyn. «Aqjaıyq» basylymy elshimen kezdesip birqatar saýal qoıypty. Árıne, suhbatty tolyq bermeımiz. Oqylymdy degen tustaryn ekshep aldyq.
«Iá, qıyndyqtar bar»
Bizdiń kásiporyndar úshin negizgi qıyndyqtar sizdiń eldegi birqatar zańnama aktileriniń jetilmegendigi bolyp tabylady. Jaqynda 19 jyl kelissóz júrgizilgennen keıin Qazaqstan Dúnıejúzilik saýda uıymyna (DSU) múshe boldy. Bul bizdiń qarym-qatynasymyzdy damytý úshin óte jaqsy tuǵyrnama.
Bastysy — Qazaqstan sózben emes, is júzinde DSU músheliginen týyndaıtyn búkil, sonyń ishinde quqyqtyq máselelerge qatysty mindettemelerin oryndaýy kerek. Al bul ókinishke qaraı, únemi júzege asa bermeıdi. Árıne, ońaı emes, biraq, bul ózara tıimdi yntymaqtastyq úshin qajet. Osy máseleler boıynsha biz Astanadaǵy sizdiń úkimetpen úzdiksiz dıalog júrgizýdemiz.
Azyq-túlikterdi eksporttaý boıynsha Golandıa álemde 2-shi orynda? Biz she?…
Iá, elshi solaı deıdi. Aıtýynsha, bul turǵyda olarǵa Qazaqstan óte tartymdy eken.
«Golandıada tıimdiligi joǵary aýyl sharýashylyǵymen aınalysady, ol azyq-túlikterdi eksporttaý boıynsha dúnıe júzinde ekinshi oryn alady. Árıne, bul turǵyda biz úshin aýqymdy Qazaqstan óte tartymdy.
Máselen, bizdiń tehnologıa boıynsha kókónis jáne gúl ósirý jylyjaılaryn, qus fabrıkalaryn, sút fermalaryn salý týraly aıtyp otyrmyn. Biz qyzyǵýshylyq tanytyp otyrǵan taǵy bir sektor – sý qorlaryn basqarý. Bul baǵytta bizdiń 1000 jyldyq tájirıbemiz bar. Bizde sý kóp, sizde az. Degenmen, siz ben bizge keıde odan qorǵanýǵa týra keledi. Jalpy, bul áleýetti sala yntymaqtastyq úshin óte aýqymdy – sý qorlaryn tıimdi paıdalaný, kárizdik júıeler, aýyz sý… Golandıa bul máselede №1 sarapshy bolyp tabylady.
Taǵy bir keleshegi bar másele – spýtnıktik málimetterdi paıdalanýdy damytý. Olardy, máselen, munaı men gazdy izdeý kezinde geologıalyq barlaý jumystaryna, Kaspıı teńiziniń deńgeıine monıtorıń jasaǵanda, aýyl sharýashylyǵynda oıdaǵydaı paıdalanýǵa bolady» deıdi Kop myrza.
Qashaǵanda munaı óndirý qanshalyqty tıimdi?
Eger munaı baǵalarynyń qalaı ózgeretinin bilsek qoı! Aksıalar satyp alyp, tabysty bıznesmen bolar edim. Al shyndyǵyn aıtsam, qazir munaı naryǵynyń qalaı bolaryn eshkim de dóp basyp aıta almaıdy. Qalaı degenmen de, NCOC-taǵy kezdesý kezinde búginde Qashaǵandaǵy munaı óndirýge qatysty problema joq ekendigine sendirdi. Qashaǵanǵa 60 mlrd dollardan astam qarjy salyndy, bul kóp aqsha.
Qyzǵaldaqtardyń Golandıadan ákelinetini ras pa?
«Iá, qyzǵaldaqtardyń barlyǵy golandyq» deıdi elshi. Qazaqstanǵa bir emes, on Golandıadan artyq sıatyn shyǵar. Soǵan qaramaı biz qyzǵaldaqty osy elden tasımyz. Aıdaladan…
«Kún saıyn tańerteń Amsterdamda gúl aýksıony ótedi, ushaqtarmen gúlder dúnıe júzine taralady. Qazir Kolýmbıa, Ekvador, Kenıa sekildi elder gúl ósirý sharýashylyǵyn oıdaǵydaı damytýda. Alaıda, golandyq qyzǵaldaqtar – bul brend. Qazaqstanda Golandıadan ósirilgen raýshan gúlderi kóp kólemde satylady. Biraq, raýshan gúli sizderde de – bizdiń tehnologıa boıynsha salynǵan jylyjaılarda ósiriledi» deıdi ol.
Kishkentaı memleket
Elshi osylaı degen eken. Osy bir kishkentaı memlekette 17 mln. turady. Al osy eldiń astanasy – Amsterdam Eýropadaǵy nómir 1-shi tranzıttik ortalyq eken. Golandıaǵa toqtaıtyn reısterdiń 80 paıyz jolaýshysy – tranzıttik jolaýshylar. Solaı.
Maqs Boqaev pen Talǵat Aıanǵa Golandıa elshisiniń ne qatysy bar?
Biz bilmeppiz. Atyraýdaǵy azamattyq belsendiler Maks Boqaev pen Talǵat Aıanovtyń sotyna Qazaqstandaǵy Golandıa elshiliginiń ókili de qatysqan eken. Buǵan qatysty Dırk Ian Kop myrza bylaı depti:
«Budan buryn aıtyp ótkenimdeı, biz úshin Qazaqstannyń damyǵan el ataný turǵysyndaǵy ambısıasy is júzinde dáleldengeni óte mańyzdy. Osy jerde salmaqty komersıalyq múddemiz bar bolǵandyqtan, sizdiń elde tek úkimet deńgeıinde ǵana emes, qoǵamdyq ómirde ne bolyp jatqanyn, qandaı problemalar bar ekendigin bilgimiz keledi. Munda bizge Qazaqstan bıligi, UEU jáne BAQ-tar usynǵan aqparattarǵa táýeldi bolyp qana qoımaı, ne bolyp jatqanyn óz kózimizben baqylaý da mańyzdy. Sizdiń elshilik te basqa elderde, sonyń ishinde, meniń elimde de osylaı jasaıdy».
«Tramp Amerıkanyń dástúrli prınsıpterinen attap óte almaıdy»
Elshiniń AQSH prezıdentiniń saılaýynda jeńiske jetken Donald Trampqa qatysty pikiri osyndaı.
«Óz atymnan aıtarym, sol Amerıkadaǵy, Batys Eýropadaǵy, Japonıadaǵy saıası júıe – jekelegen adamnyń kózqarastaryna qaraǵanda salmaqtyraq, tipti, memlekette basty laýazymda otyrǵan adam úshin de. Árıne, kimniń prezıdent bolǵandyǵy mańyzdy. Biraq, Tramp qansha qalasa da, áldebir negiz bolatyn prınsıpterdi buzyp, bárin kúrt ózgerte almaıdy. Ne bolatynyn kóremiz. Árıne, ózgerister bolady – halyqaralyq saýda qatynastarynda, kóshi-qon prosesterinde jáne t.b. Sodan soń tórt jyldan keıin taǵy da saılaý bolady ǵoı…» deıdi ol.
Pýtın she? Elshi Reseı týraly ne deıdi?
«Ekinshi Dúnıejúzilik soǵystan keıin álemde belgili bir tártip ornady. Munda basty elementterdiń biri – memlekettik shekaranyń beriktik prınsıpi bolyp tabylady. Batys muny zańdy alańda jáne Keńes Odaǵymen birge jasady.
Sońǵy 70 jyl ishinde alǵash ret bir memleket ekinshi memlekettiń shekarasyn kúshpen aýystyrdy. Men ózińiz túsinip otyrǵandaı, Qyrym aneksıasyn aıtyp otyrmyn. Bul biz úshin túsiniksiz jáne qabyldanbaıtyn áreketter. Sondyqtan da sanksıalar engizildi. EO sanksıasy men ekonomıkasyna keler bolsaq, Reseı ekonomıka turǵysynda, aıtalyq, Ispanıamen salystyrmaly túrde óte úlken el emes. Shyǵys-eýropalyq jáne Orta Azıa elderi úshin bolashaq Reseıde emes, bizde, Batys Eýropa men AQSH-ta ekeni aıqyn».
