– Tynysbek Sháripuly, ǵylymı jobalardy qarjylandyrý isine sheteldik sarapshylardy tartyp, otandyq ǵalymdardyń ǵylymı jumysyna baǵalaý isi ǵylymnyń damýyna qanshalyqty yqpal etti?
– Qazaq ǵalymdarynyń ǵylymı jumystaryn sheteldik ǵylymı sarapshylardyń baǵalaýy ǵylymnyń oń baǵytta damýyna yqpal etti dep nyq senimmen aıta alamyn. Bul táýelsizdik jyldary engizilgen batyl qadam bolǵany anyq. Sol kezde qazaq ǵalymdarynyń ǵylymı jumysyn ózge eldiń ǵalymdaryna baǵalatý máselesin kóptegen adamdar qoldaǵanmen biraz ǵalymdarymyz qarsy boldy. Olar memleket qarjysyn sheteldik sarapshylarǵa jumsamaı óz elimizde qaldyrýdy qup kórgen edi. Biraq sol kezde mınıstrliktiń qabyldaǵan baǵdarlamalary otandyq ǵylymnyń yntymaqtastyq aıasyn keńeıtýge baǵyttalǵan edi. Sondyqtan kópshiliktiń qoldaýymen qazaq ǵalymdarynyń ǵylymı jobalaryn syrt elderdegi sarapshylardyń saralaýynan ótkizý mindetteldi. Bizder ǵylymı jumystarymyzǵa ǵylymı-tehnıkalyq saraptama júrgizip, otandyq ǵylymnyń qanshalyqty damyǵanyn aıqyndaý múmkindigine ıe boldyq. Sonymen qatar ǵylymı yntymaqtastyq aıasy barynsha arta tústi. Qazirgi tańda sonyń oń nátıjesin kórip otyrmyz.
– Jalpy bul júıege qaı salanyń ǵalymdary qarsy boldy? Olar qandaı ýáj aıtty?
– Negizinen qoǵamdyq ǵylymdar salasynda eńbek etip júrgen áriptesterimiz qarsylyq tanytty. Olarǵa biraz aýylsharýashylyǵy salasy ǵalymdary qosylǵanyn bilemin. Agrarlyq salada eńbek etip júrgen áriptesterimiz sheteldiń ǵalymdary bizdiń qupıalarymyzdy bilip alady dep alańdaýshylyq tanytty.
Al qoǵamdyq ǵylymdar bolsa, ádebıet, mádenıet, tarıh, ekonomıka salasy ǵalymdary sheteldik sarapshylar Qazaqstannyń qoǵamdyq ǵylymdarynan jetik bilmeıtindikten, saraptama kezinde tómen bal qoıyp tastaıdy dep qaýiptendi. Menińshe, qoǵamdyq salada eńbek etip júrgen ǵalymdardyń alańdaýyna negiz joq. Iá, sheteldik ǵalymdar Qazaqstannyń ishki saıası ahýalyn, mádenıetin jetik túsinbeýi múmkin. Biraq qoǵamdyq ǵylymdar boıynsha ǵylymı zertteý jumystaryn júrgizýdiń ádis-tásilderi álemge ortaq. Qaıta elimizdegi qoǵamdyq ǵalymdardyń álemdik ǵylymı ortamen tyǵyz yntymaqtastyqqa túsýi mańyzdy emes pe?
Qazaqstan saıasat pen ekonomıka boıynsha beıtarap memleket emes qoı. Elimizdi órkendetý jolyndaǵy túrli reformalardy damyǵan elderdiń is-tájirıbesine súıenip, júrgizip kelemiz. Mundaı jaǵdaıda qoǵamdyq ǵylymdardy oqshaýlaýǵa bola ma? Árıne, bolmaıdy. Kerek deseńiz, bizdiń kóne ádebıetimiz ben mádenıetimiz ózge de órkenıettermen tyǵyz baılanysty emes pe? Osyndaı jaıttardy esepke alsaq, qoǵamdyq ǵalymdardyń alańdaýyna negiz joq ekenin kim de bolsa, baıqaǵan bolar edi.
– Tynysbek aǵa, endi ǵylymı jumystardy sheteldik ǵalymdarǵa ǵylymı-tehnıkalyq saraptama júrgizýdiń tıimdi tustary jaıynda aıtsańyz?
– Aıtaıyn. Ǵylymı saraptamanyń qandaı paıdasy bolǵanyn ózimniń mamandyǵym – matematıka ǵylymymen baılanystyryp aıtqanym jón shyǵar. Keńes zamanynda Qazaqstannyń matematıka salasy Odaq boıynsha orystar men ýkraınderden keıingi úshinshi orynda turdy. Al toqsanynshy toqyraý jyldary segiz, toǵyzynshy orynǵa deıin quldyrap kettik. Budan keıin jalǵyz matematıka emes Qazaqstandaǵy jalpy ǵylymnyń qandaı deńgeıde ekenin anyqtaý múmkin bolady. Sol kezde bizde hımıa, fızıka, bıologıa ǵylymdary joǵary deńgeıde damydy dep júrdik. Óıtkeni, atalǵan salada ǵalymdar kóp boldy. Al ǵylymı jumystarǵa ǵylymı-tehnıkalyq saraptama júrgizgenimizde Qazaqstanda matematıka ǵylymy joǵary deńgeıde damý úrdisin joǵaltpaǵanyn baıqadyq. Buǵan matematık ǵalymdarymyzdyń sheteldik sarapshylardyń qaraýyna jiberilgen ǵylymı jumystarynyń basym bóligi joǵary balǵa ıe boldy. Osy saraptamanyń arqasynda qazaq ǵylymnyń damý degeıi qandaı dárejede ekenin baǵamdadyq.
Budan bólek álemdik ǵylymı keńistikpen yntymaqtastyǵymyz arta tústi. Qazaq ǵalymdary ımpakt-faktory joǵary ǵylymı jýrnaldaryna ǵylymı eńbekteri jaıynda maqala jarıalap, joǵary siltemelik kórsetkishke ıe boldy. Osylaısha TMD elderi arasynda ǵylymı-tehnıkalyq saraptama júıesin jetildirgen birden-bir el atandyq. Qazirgi tańda kórshiles elder bizdiń jolymyzǵa túsip jatyr. Óz basym muny táýelsizdik jyldary ǵylymdy damytýdaǵy sátti reformanyń biri dep esepteımin.
Qazirgi talap boıynsha qarjylandyrýǵa usynylǵan ǵylymı jumysty eki sheteldik, bir qazaqstandyq sarapshy qarap shyǵyp, resenzıa jazady. Munda olardyń aty-jóni qupıa saqtalady. Budan keıin ár baǵyt boıynsha ǵylymı keńestiń músheleri sarapshylardyń ǵylymı joba jaıyndaǵy rensenzıasymen tanysyp, sheshim qabyldaıdy. Ózim ǵylymı keńestiń múshesi bolǵanymda resenzıalarmen tanysqanymda qazaqstandyq sarapshylardyń bura tartatynyn kezderi bolatynyn, al sheteldik sarapshylardyń ǵylymı jumysqa ádil baǵasyn beretine talaı ret kóz jetkizdim. Sol kezde múıizi qaraǵaıdaı akademıkterdiń ǵylymmen qanshalyqty aınalysyp júrgeni baıqalyp qaldy. Ata-babalarymyz «syrt kóz synshy» dep beker aıtpaǵan ǵoı. Osy rette ǵylymı jumystarǵa saraptama jasaý úshin ǵylymy joǵary deńgeıde órkendegen AQSH, Batys Eýropa elderindegi ǵalymdar tartylǵanyn aıta ketýimiz kerek. Olar álemdik ǵylymı úrdistiń qaı baǵytta damyp jatqanyn eskerip, qazaq ǵalymdarynyń ǵylymı eńbekterine ádil baǵasyn berdi. Sondyqtan ǵylymı jobalardy baǵalaýda ózge eldiń sarapshylaryn tarý óte qajet dúnıe dep esepteımin. Bul jumystar qazaq ǵylymnyń ósip-órkendeýine óz paıdasyn tıgizip otyr.
– Sheteldik sarapshylar týrasyn aıtady deısiz ǵoı?
– Iá. Sheteldik sarapshylar ǵylymı jumysta ǵylym bar ma, joq pa ekenin qolǵa ustaǵandaı anyq kórsetip beredi. Sonymen qatar ǵylymı jumystyń keleshegi bar ma, joq pa, sonyń bárin sarapshylar anyqtap beredi. Qazaqstandyq sarapshylar áriptesteriniń jumysyn qaraǵanda kóńil jyqpastyqqa urynǵany baıqalyp turdy. Al sheteldik sarapshylar ıi qanǵan bylǵarydaı bylq-sylq etkenin baıqamadym. Týrasyn aıtady, máımóńkelemeıdi.
– Qazaq qoǵamynda ǵylymǵa qatysty kózqarasty ózgertý kerek sıaqty. Bizde ǵalymnyń eńbegi qandaıda bir qoldanbaly dúnıeni ómirge ákelý kerek degen túsikke saıady. Al qazir ǵylymnyń damýy kúrdelenip ketkeni ózińizge málim. Aıtalyq, sizdiń ǵylymı jumysyńyz ǵylymdaǵy úlken máseleniń bir bóligin ǵana sheshýi múmkin. Al halyq sizden qoldanbaly dúnıe kútedi. Qalaı oılaısyz, halyqtyń sanasyndaǵy (tipti kásipkerlik orta dep aıtsaq ta bolady) osy bir qasań qaǵıdany ózgertýdiń kezi kelgen sıaqty?
– Óte durys aıtasyz. Qazir ǵylym kúrdelinip kettk. Qandaıda bir ǵylymı jobadan qoldanbaly dúnıe kútýdiń zamany ótken. Qazir álemde ǵalymdardyń jumysyn qoldanbaly dúnıe arqyly baǵalanbaıdy. Ǵylymy damyǵan dúnıejúziniń jetekshi elderi ǵylymnyń damyp jatqanyn ımpakt-faktory joǵary ǵylymı-jýrnaldarǵa jarıalaǵan maqalalarmen jáne olarǵa dúnıejúzi ǵalymdarynyń jasaǵan siltemelik kórsetkishimen ólshenedi.
Qazir ǵylym tolyqtaı jahandanyp ketken álem moıyndamaǵan ǵylym – ǵylym emes. Muny bir sátke de esten shyǵarýǵa bolmaıdy. Bizder ǵylym men qoldanbaly ǵylymnyń arasyn ajyrata bilýimiz kerek.
Aıtalyq, iPhone jyl saıyn (tipti budanda qysqa merzimde bolýy múmkin) smartfonnyń jańa túrin shyǵarady. Muny ǵylymmen shatastyrýǵa bolmaıdy. Bul – tehnologıalyq jetistik. Munyń ǵylymı negizi baıaǵyda salynyp qoıylǵan. Tek ınjenerler temirdiń ornyna basqa asyl metaldardy qoldanyp, aı saıyn iPhone-nyń jańa túrin shyǵarady. Al onyń ǵylymı negizi ózegergen joq. Jańa iPhone qoldanysqa enýi bul ǵylymı jańalyq emes. Bul – dızaıyndyk jetistik, bolmasa, ınjenerlik aqyl-oıdyń nátıjesi.
Iá, mundaı úrdister AQSH-qa kól-kósir paıda ákelip otyr. Kez kelgen ǵylymdy qoldanbaly deńgeıge jetkizý isimen Batys elderinde jekelegen kompanıalar aınalysady. Al bizdiń aýzymen qus tústegen iri kompanıalarymyz sheteldiń tehnologıasyna aýyz ashyp otyr. Sondyqtan bizdiń halyqqa ǵylym men tehnologıalyq jetistiktiń ara jigin ashyp beretin kez keldi. Buryndary kópshilikke arnalǵan ǵylymdy nasıhattaıtyn basylymdar bolýshy edi. Qazir onyń biri de joq. Sondyqtan halyqtyń ǵylymnyń damýyna qatysty túsinigi eski uǵym-túsinikpen qalyp qoıǵan.
Suhbattasqan Nurlan Jumaqanov
